[=arial]عالم و دانشمند دينى از ديدگاه امام حسن عسگرى(عليه السلام)
[=arial]عالم سترگ و فقيه توانمند، شيخ انصارى ـ رضوان اللّه عليه ـ در كتاب ارزشمند «فرائد الاصول» حديث بسيار زيبايى را از تفسير گران سنگ امام حسن عسگرى(عليه السلام)نقل مى كند كه آن حضرت در تفسير شريفشان فرموده اند: «شخصى از امام صادق(عليه السلام) پرسيد: چرا خداوند، مردم يهود را به خاطر تقليد از علمايشان مذمّت كرده است؛ ولى مسلمانان را نه تنها مذّمت نكرده، بلكه به آنها دستور مى دهد تا از دانشمندان خود تقليد كنند؟ امام صادق(عليه السلام) در جواب فرمودند: همان گونه كه علما و دانشمندان ما با دانشمندان يهودى از جهتى فرق دارند، امّت ما نيز با امّت يهود تفاوت دارند! تفاوت آنها در اين است كه مردم يهود، انحراف و فساد دانشمندان خود را مشاهده كردند؛ ولى با اين حال، در پى آنها رفتند و از آنها تبعيّت كردند! آنها ديدند كه علمايشان صريحاً دروغ مى گويند؛ رشوه خوارى مى كنند، مال حرام مى خورند و... ولى با مشاهده چنين وضعى، از آنها پيروى كردند. از اين رو، خداوند مردم يهود را در تقليد از علماى خود مذمّت كرده است و اگر مردم ما نيز از دانشمندان منحرف تقليد كنند، يقيناً مورد مذمّت خداوند قرار خواهند گرفت. امّا چنانچه علما و دانشمندان ما داراى چهار صفت ذيل باشند، بر مردم واجب است كه از آنها پيروى كنند:
[=arial]1ـ «صائناً لنفسه»؛ خود را در مقابل زرق و برق دنيا حفظ كنند و خويشتن دار باشند.
[=arial]2ـ «حافظاً لدينه»؛ حافظ دين خود باشند و دينشان را به دنياى خود يا ديگران نفروشند.
[=arial]3ـ «مُخالفاً لهواه»؛ با نفس امّاره خود مبارزه كنند و تسليم خواهشهاى نفسانى نشوند.
[=arial]4ـ «مطيعاً لامر مَولاه»؛ تنها رضا و خشنودى خداوند را در نظر داشته باشند و كاملا تسليم او باشند.
[=arial]بنابراين، دانشمندانى كه داراى اين صفات و در پى هوى و هوس خود باشند و دنيا را بر دين خويش مقدّم بدارند، ما از آنها بيزار هستيم و ضرر اين گونه دانشمندان از لشكر يزيد بر سپاه امام حسين(عليه السلام) بيشتر است».(4)
[=arial]سؤال: چرا دانشمندان منحرف از سپاهيان يزيد بدترند؟
[=arial]پاسخ: زيرا لشگريان يزيد، به گونه آشكار و صريح و بى پرده دشمنى مى كردند؛ ولى اين عالمان فاسد، همچون گرگانى هستند كه در لباس چوپانى جلوه كرده اند و مرموزانه به نام دين بر دين آسيب مى رسانند. روشن است كه خطر اين دانشمندان به مراتب از دشمنى آشكار افزون تر است.
[=arial]آنچه مايه مباهات شيعه است، اين است كه شيعه در طول عصرها و نسلها پيرو علما و مراجعى بوده است كه شرايط رهبرى و زعامت را بر وفق مراد ائمّه(عليهم السلام)مراعات كرده اند و مدام مورد لطف و عنايت آن بزرگوار قرار داشته اند.
[=arial]بى شك تقليد از اين گونه عالمان زاهد و آگاه نه تنها مذموم نيست، بلكه بنابر آيات قرآن و روايات ائمّه معصومين(عليهم السلام) واجب شمرده شده است.
1- بى شك منظور آيه از دانشمند، هر شخصى كه باشد، همانند ساير آياتى كه در شرايط خاصّى نازل شده است، عموم را در برمى گيرد؛ مخصوصاً كه در مورد اين آيه، روايتى از امام باقر(عليه السلام) وارد شده است كه اين آيه مثلى است براى همه اهل قبله. براى توضيح بيشتر به تفسير نمونه، جلد 7، صفحه 16 ر.ك.
2- اين قسمت از آيه نيز بر امّت هاى پيشين دلالت دارد؛ نه بر عصر زمان پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)؛ بنابراين، جمله مذكور دلالت مى كند كه منظور از دانشمند در آيه فوق «بلعم باعورا» است.
3- سوره انسان، آيه 3.
4- فرائد الاصول، چاپ يك جلدى قديمى، صفحه 85. اين روايت اگرچه از نظر سند محلّ گفتگو است؛ لكن همان طور كه شيخ انصارى ـ رضوان اللّه تعالى عليه ـ در ذيل روايت ذكر كرده است، متن آن به قدرى محكم و قوى و زيباست كه شاهد صحّت حديث است؛ همانند متن و مضمون نهج البلاغه و صحيفه سجّاديه كه بر صحّت صدق روايات مندرج در آن گواهى مى دهد.
[=arial]هرگز در آن [مسجد به عبادت] نايست! آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده، شايسته تر است كه در آن [به عبادت] بايستى؛ در آن، مردانى هستند كه دوست مى دارند پاكيزه باشند؛ و خداوند پاكيزگان را دوست دارد!
[=arial]آيا كسى كه شالوده آن را بر تقواى الهى و خشنودى او بنا كرده بهتر است، يا كسى كه اساس آن را بر كنار پرتگاه سستى بنا نموده كه ناگهان در آتش دوزخ فرو مى ريزد؟! و خداوند گروه ستمگران را هدايت نمى كند.
[=arial]آيات سه گانه فوق ـ كه به عنوان هفدهمين مَثَل از امثال قرآن تلقّى شده ـ درباره مسجد «ضرار» است كه دشمنان اسلام براى مبارزه با اين دين خوش آيند نو پا، در صدد بر آمدند تا از آن به عنوان سنگر محكمى استفاده كنند و با سلاح دين و مذهب با اسلام بستيزند.
[=arial]شأن نزول
[=arial]اكثر مفسّران قرآن در ذيل آيات مذكور، به شأن نزول اين آيات اشاره داشته(1)، داستان آن را اين چنين نگاشته اند:
[=arial]پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در هنگام عزيمت به جنگ تبوك، در ميان راه به قبيله بنى سالم ـ كه در آن زمان خارج از مدينه زندگى مى كردند ـ برخوردند. عدّه اى از آنان ـ كه مردمى ظاهر الصّلاح بودند ـ از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) اجازه خواستند تا مسجدى را در نزديكى مسجد قبا بنا كنند. و دليل خود را اين گونه بيان داشتند كه چون در قبيله ما افراد ضعيف و ناتوانى از پيرمردان، پيرزنان و كودكان وجود دارند كه نمى توانند در همه وقت براى اقامه نماز به مسجد قبا حاضر شوند، علاوه بر اين كه گرماى تابستان، سرماى زمستان، باد و باران نيز مانع از حضور آنان در مسجد مى شود، ساختن چنين مسجدى در نزديكى مسجد قبا ضرورى به شمار مى رود.
[=arial]به عبارتى، آنان دو هدف به ظاهر زيبا را بيان كردند: نخست ساختن مسجد و محلّ عبادت و ديگر، حمايت از ضعيفان.
[=arial]از اين رو، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اجازه ساختن آن مسجد را صادر كردند و سپس به سمت جنگ تبوك حركت نمودند.
[=arial]بانيان مسجد از غيبت پيامبر(صلى الله عليه وآله) سوء استفاده كرده، با سرعت هر چه بيشتر مسجد را ساختند. هنگامى كه آن حضرت از جنگ برگشت، خدمت حضرتش رسيدند و از او خواستند تا مسجد را افتتاح كند!
[=arial]در اين هنگام «آيات سه گانه مَثَل» به وسيله جبرئيل بر آن حضرت نازل شد.
[=arial]وَ الَّذينَ اتَّخَذوُا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً وَ تَفْريقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنينَ وَ اِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ: آرى؛ جبرئيل نازل شد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) را از اقامه نماز در مسجد ضرار بازداشت؛ زيرا آن، به ظاهر مسجد بود و در واقع براى آنان بتخانه و مركز توطئه به شمار مى رفت. اين قسمت از آيه شريفه، چهار هدف را براى اين منظور بيان مى دارد:
[=arial]1ـ «ضِراراً»؛ بنابر آيه شريفه، اوّلين هدف بانيان اين مسجد، شكستن ابهت مسلمانان و ضرر زدن به آنها بود؛ زيرا اين مسجد به عنوان سنگرى براى دشمنان در نظر گرفته شده بود تا از اين طريق، بر پيكر مسلمانان ضربه وارد كنند.
[=arial]2ـ «كُفْراً»؛ هدف ديگر آنان، تقويت مبانى كفر و شرك بود. آنان بدين جهت در بناى مسجد همّت گماردند تا با پايگاه قرار دادن مسجد، فعّاليّت هاى خود را در تضعيف اسلام و مسلمانان، و تقويت كفر و شرك شدّت ببخشند.
[=arial]3ـ «تَفْريقاً بَيْنَ الْمُؤمِنينَ»؛ سومين هدف ـ كه از خطرناك ترين اهداف آنها بود ـ ايجاد شكاف و تفرقه بين مسلمانان و اهل ايمان بود. روشن است وقتى بين دو گروه از مسلمانان تفرقه اى ايجاد شود، در برابر هم صف آرايى مى كنند و نيرويى را كه بايد در نابودى دشمن مشترك به كار گيرند، صرف نابودى همديگر مى كنند و به جاى آن كه دشمن آسيب زده شود، هر دو گروه از اين اختلاف آسيب مى بينند؛ همانگونه كه اين اصل در تمام اختلافات حاكم است و ثمره شوم اختلاف، دامنگير هر دو گروه مى شود!
[=arial]4ـ «اِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ»؛ چهارمين هدف، آماده كردن پايگاهى مستحكم در قلب كشور اسلامى، براى يكى از دشمنان اسلام بود كه دشمنى او با خدا و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) سابقه اى ديرينه داشت.
[=arial]شخصى مسيحى به نام ابوعامر نصرانى ـ كه بشارت ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را در كتاب آسمانى خويش خوانده بود ـ به مدينه آمد و منتظر ظهور اسلام شد. در اين مدّت او براى خود مريدان و طرفدارانى پيدا كرد. با ظهور اسلام او به دين اسلام گرويد؛ ولى با گذشت زمان تمام پيروان و طرفداران و مريدان خود را از دست داد و نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله)حسادت ورزيد؛ آتش حسادت در او شعلهور گشت تا جايى كه او يكى از آتش افروزان جنگ اُحد گرديد. به همين جهت، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) او را فاسق خواند و همين امر سبب شد كه او نتواند در مدينه ماندگار شود. به ناچار به پادشاه روم پناهنده شد و او را از آينده درخشان اسلام و خطرى كه براى روم خواهد داشت مطّلع ساخت و اسلام را براى ابر قدرت روم خطرى جدّى دانست بدين جهت، دولت روم را نسبت به جنگ عليه مسلمانان تشويق نمود در پى اين تقاضا پادشاه روم نيز قول مساعدت داد.
[=arial]منافقان مدينه با «ابوعامر» بى ارتباط نبودند؛ ابوعامر براى منافقان مدينه نامه اى نوشت و از آنها خواست كه پايگاهى براى او در مدينه بنا كنند تا به مدينه باز گشته، زمينه را براى هجوم سپاهيان روم فراهم كند. از اين رو منافقان مدينه مسجد فوق را به عنوان پايگاهى براى اين دشمن خطرناك بنا كردند(2).
[=arial]اكنون مسجد با اهداف مذكور ساخته شده است و منافقان از پيامبر(صلى الله عليه وآله) دعوت كرده اند كه با اقامه نماز در آن مسجد، رسماً آن را افتتاح نمايد.
[=arial]امّا جبرئيل امين، پيام خداوند را در ضمن آيه زير به آن حضرت اين گونه
[=arial]ابلاغ كرد:
[=arial]«لا تَقُمْ فيهِ اَبَداً» پيامبر ما! هرگز در اين مسجد ـ كه به ظاهر مسجد و محل عبادت و در واقع مركزى براى توطئه است ـ نماز مگذار!
[=arial]«لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ اَوَّلِ يَوْم اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فيهِ»: مسجد ضرار جاى عبادت و پرستش خداوند يكتا نيست؛ بلكه بنابر آيه شريفه مسجدى شايستگى اين عبادت بزرگ الهى را دارد كه داراى دو ويژگى باشد:
[=arial]1- نخست اين كه بنيان آن بر اساس تقوا و ايمان به خدا نهاده شده باشد. اين فراز از آيه شريفه به ما مى آموزد كه اساس و بنيان تمام چيزها از قبيل مسجد، حسينيّه، مدارس دينى، سياست، آزادى، اقتصاد، مديريّت، كشوردارى و... بايد بر اساس تقوا نهاده شود؛ زيرا تقوا، روح و محتوى اعمال تلقّى شده است.
[=arial]2- خصوصيّت ديگر اين كه بايد افرادى كه در آن مساجد حاضر مى شوند، انسانهاى پاك و طاهرى باشند؛ زيرا نمازگزاران هر مسجد معرِّف آن مسجد به شمار مى آيند.
[=arial]اين دو ويژگى در مسجد «قبا» ديده مى شد؛ چه اين كه هم اساس آن بر تقوا بود و هم نمازگزاران آن انسانهاى پاك و با فضيلت بودند، بر خلاف مسجد ضرار كه نه اساس آن بر تقوا بود و نه بنيان گذاران و نمازگذاران آن انسانهاى پاك و بافضيلتى به شمار مى رفتند.
[=arial]از اين رو، نه تنها پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) در آن مسجد نماز نخواند و آن را افتتاح نكرد، بلكه دستور به آتش كشيدن آن را صادر كرد؛ و پس از آن كه مسلمانان آن را به آتش كشيدند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور فرمودند تا ديوارهاى آن را خراب كنند و زمين آن را براى انبوه سازى زباله مهيّا سازند.
[=arial]«اَفَمَنْ اَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللّهِ وَ رِضْوان خَيْرٌ اَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُف هار»؛ يا رسول اللّه! آيا مسجد قبايى كه بنيان و شالوده آن بر تقواى الهى و خشنودى و رضايت حضرت حق، نهاده شده بهتر است، يا مسجد ضرارى كه شالوده آن بر «شَفا جُرُف هار» بنا شده و در
[=arial]نتيجه در آتش جهنّم سقوط خواهد كرد؟
[=arial]شَفا: به معنى لبه هر چيزى است و عرب لب هاى انسان را بدين جهت «شَفَه» مى گويد كه در لبه دهان قرار گرفته است.
[=arial]جُرُفْ: كناره هر چيزى را جُرُف مى گويند و از اين رو، كناره رودخانه را - كه به آب منتهى مى شود - جرف ناميده اند.
[=arial]هار: به چيزى كه در حال سقوط است، هار گويند. آب رودخانه كناره هاى رودخانه را از درون خالى مى كند. اين لبه از بيرون سالم و بى خطر جلوه مى كند، به گونه اى كه اگر انسانى ناآگاهانه پايش را بر روى اين لبه قرار دهد ناگهان لبه رودخانه كه از درون تهى گرديده است فرو مى ريزد و آن انسان بى خبر را به داخل رودخانه و قعر آبها كشانده، او را غرق مى كند.
[=arial]خداوند متعال در اين آيه شريفه، بناى مسجد ضرار را به ساختن چيزى بر روى لبه چنين رودخانه اى تشبيه كرده است؛ آن هم نه در جايى كه مُشرِف به رودخانه باشد كه اگر آشناى به شنا باشد نجات يابد، بلكه در جايى كه مشرف بر جهنّم است. و روشن است كه در چنين جايى سقوط همان است و نابودى همان، و احتمال نجات كاملاً منتفى است.
[=arial]آيا آدم عاقل راضى است در چنين مسجدِ سست بنيانى با اين همه خطر
[=arial]حاضر شود؟!
[=arial]آرى؛ مسجدى كه بر اساس تقوى و رضايت الهى ساخته شده است آن قدر مستحكم، قابل اطمينان و مايه نجات است؛ امّا مسجدى كه براى تفرقه، كفر، شرك و پايگاه دشمن بنا نهاده شود چنان سست، خطرناك و مايه هلاكت است كه بنابر آيه قرآن موجب سقوط انسان در آتش جهنّم مى شود!
[=arial]آيا تعبيرى جالب تر و مثالى رساتر از اين براى سرچشمه هاى شرك و نفاق مى توان يافت؟!
[=arial]1- آنچه از داستان مسجد ضرار استفاده مى شود، اين است كه مسلمانان بايد بسيار مواظب و مراقب اعمال خود باشند؛ چه اينكه گاهى دشمن در لباس مذهب و با اسلحه دين به جنگ دين و مذهب مجهّز مى شود! از اين رو، وقتى به تاريخ اسلام مراجعه مى كنيم با انبوهى از مذاهب ساختگى دشمن مواجه مى شويم كه تنها براى ضربه زدن به «اسلام ناب» نهادينه شده اند.
[=arial]از جمله مذاهب ساختگى، «فرقه ضالّه بهائيّت» است كه اكنون براى همگان روشن شده است كه اين مذهب بى اساس در كجا متولّد شده است؛ چه كسانى آن را ساخته اند؛ و چه كسانى از آن استفاده مى برند.(3)
[=arial]2- مسلمانان بايد زيرك و دقيق باشند و فريب ظاهر را نخورند.
[=arial]در هر برنامه و فتنه اى بايد متولّيان آن را شناسايى كنند، بايد دريابند كه چه كسانى از آن بهره مى برند و چه كسانى متحمّل ضرر مى شوند. مبادا فريب كسانى را بخورند كه به نام استعمار و آبادانى وارد كشور آنهامى شوند و با اسلحه آبادانى به خرابى كشور آنها مى پردازند؛ يا به نام ترويج آزادى، آنها را به اسارت مى كشند. و يا به نام ترويج دين آنها را بى دين كنند!
[=arial]آرى؛ بر اساس فرمايش پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) كه فرمودند: «كَيِّسٌ فَطِنٌ حَذِرٌ»(4)، انسان مؤمن بايد باهوش، زيرك و نسبت به امور مختلف مواظب
[=arial narrow]مثل زندگى دنيا، همانند آبى است كه از آسمان نازل كرده ايم؛ كه در پى آن، گياهانِ [گوناگون] زمين - كه مردم و چهارپايان از آن مى خورند - مى رويد؛ تا زمانى كه زمين زيبايى خود را يافته، آراسته مى گردد و اهلِ آن مطمئن مى شوند كه مى توانند از آن بهره مند گردند؛ [ناگهان] فرمان ما، شب هنگام يا در روز، [براى نابودى آن] فرا مى رسد؛ [سرما يا صاعقه اى را بر آن مسلّط مى سازيم؛] و آن چنان آن را درو مى كنيم كه گويى ديروز هرگز [چنين كشتزارى] نبوده است! اين گونه، آيات خود را براى گروهى كه مى انديشند، شرح مى دهيم.
[=arial]در اين مثلِ زيبا سخن از ناپايدارى و زندگى زودگذر دنياست؛ تا مبادا انسان فريب ظاهر زيبا و جذّاب دنيا را خورده، بر آن دل ببندد كه چه بسا در آن هنگامى كه انسان به خيال خود همه چيز را مهيّاى بهرهورى مى داند، يكباره از دست بدهد و در پايان آيه خداوند انسان را به تفكّر و انديشه درباره دنيا دعوت مى كند تا شايد از اين راه نجات يابد.
[=arial]شرح و تفسير
[=arial]«اِنَّما مَثَلُ الحيوةِ الدُّنْيا» عبارت «الحياة الدنيا» در قرآن مجيد حدود هفتاد بار استعمال شده است كه كلمه «دنيا» در اين عبارت مى تواند به يكى از دو معناى زير تلقّى شود:
[=arial]الف. نخست، اينكه آن را به معناى «نزديك» بدانيم؛ يعنى «دنيا» مؤنث «أدنى» است و به معناى نزديك به كار رفته است بنابراين، «حياة دنيا»؛ يعنى زندگى
[=arial]نزديك كه در مقابل «حياة آخرت» است؛ چه اينكه زندگى آخرت نسبت به زندگى اين دنيا دورتر است.
[=arial]2- احتمال دوم، آن است كه دنيا را به معناى چيز پست و بى ارزش بدانيم؛
[=arial]چه اينكه عرب انسانهاى پست و فرومايه را «دنى» مى گويد و دنيا هم از
[=arial]همين مادّه گرفته شده است كه اين قول قوى تر به نظر مى رسد؛ بنابراين زندگى دنيا، زندگى پست و بى ارزشى است، بر خلاف زندگى آخرت كه زندگى با ارزش و شايسته اى است.
[=arial]علاوه بر اين از برخى آيات قرآن - مانند آيه شريفه «وَ اِنَّ الدّارَ الاْخِرَةَ لَهِىَ الْحَيَوانُ»(1) - استفاده مى گردد كه زندگى، تنها زندگى آخرت است؛ در واقع زندگى دنيا، شايستگى نام زندگى را ندارد، بلكه نوعى مرگ تدريجى است!
[=arial]به هر حال، زندگى دنيا يا زندگى پست و بى ارزش است يا اصلاً زندگى نيست.
[=arial]كَماء اَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِه نَباتُ الاَْرْضِ: مَثَل اين زندگانى ناپايدار و زودگذر دنيا، مَثَل آبى است كه از آسمان نازل مى شود؛ قطرات شفّاف و حياتبخش باران بر زمين مى بارد، ولى بر اثر همين آب بى رنگ و زمين واحد، گياهان، درختان و محصولات متفاوت و مختلف از زمين مى رويد.
[=arial]منظور از «اختلاط» در آيه شريفه، تنوّع رويش هاست.
[=arial]رويش گياهان و نباتات بر سه دسته تقسيم مى شوند:
[=arial]1- قسمتى از آنها - اعمّ از ميوه ها، دانه هاى روغنى و سبزيجات - موادّ غذايى انسان را تشكيل مى دهند (مِمّا يَأْكُلُ النّاسُ).
[=arial]2- قسم دوم روييدنى هايى كه موادّ غذايى حيوانات به شمار مى روند (مِمّا يَأْكُلُ.... الاَْنْعامُ) اين نوع رويش، گاهى بين حيوانات و انسان مشترك هستند؛ به گونه اى كه مثلاً، انسان از ميوه آن استفاده مى كند و حيوانات از برگ و شاخه و ريشه آن؛ گاهى - همانند علوفه - تنها براى حيوانات استفاده مى شود.
[=arial]3- قسم سوم، گياهان و درختانى كه زيبايى و زينت طبيعت به شمار
[=arial]وَ ظَنَّ اَهْلُها اَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها: هنگامى كه باران كاملاً مى بارد و ميوه ها و گياهان ثمره مى دهد و انسان خود را در آستانه بهره بردارى از آن مى پندارد، ناگهان حادثه اى رخ مى دهد كه تمام محاسبات بر هم مى ريزد كه اين حالت براى دل شدگان دنيا، بسى رنج آور است!
[=arial]اَتيها اَمْرُنا لَيْلاً اَوْ نَهاراً: آرى؛ به هنگامى كه دنيا به انسان رو آورده است و چهره زيبا و پر فريب خود را نشان مى دهد و انسان تصوّر مى كند كه همه چيز بر وفق مراد است، ناگهان فرمان عذاب الهى، شب هنگام يا در روز، صادر مى شود و همه آرزوها و دست رنج هاى انسان را نابود مى سازد؛ به گونه اى كه گويا اصلاً چنين چيزى در دنيا وجود نداشته است.
[=arial]كلمه «امرنا» در اين قسمت از آيه شريفه بسيار قابل دقّت و تأمّل است؛ چه اينكه موارد و مصاديق فروانى دارد و هر نوع فرمان عذابى را از ناحيه حضرت حق شامل مى شود.
[=arial]در اينجا به چند نمونه آن اشاره مى شود:
[=arial]1- گاه ممكن است اين مأموريّت، به عدّه اى از حيوانات كوچك و به ظاهر ناتوان - مانند ملخ - داده شود؛ به اين گونه كه عدّه اى از اين ملخ ها به صورت توده اى از ابر بر مزرعه اى فرود آيند و آن زراعت را به طور كامل نابود سازند و گاه حتّى كاه و خار و خاشاكى هم از آن باقى نگذارند؛ همان گونه كه اين مسئله در بعضى از كشورها اتّفاق افتاده است.
[=arial]2- ممكن است اين مأموريّت بر عهده «باد سموم» نهاده شود و او مأمور عذاب الهى و وسيله اجراى امر و فرمان پروردگار شود؛ باد سموم به گونه اى است كه وقتى حركت مى كند، بر هر چيزى بوزد آن را مسموم كرده، مى خشكاند. مثلاً، اين باد اگر بر مزرعه اى سرسبز و خرّم بوزد ابتدا آن را به زراعتى سوخته تبديل مى كند و سپس خاكستر آن را با خود به همراه مى برد.
[=arial]3- گاهى موجودى خطرناك تر از باد سموم، اجراى دستور خداوند را بر عهده مى گيرد؛ موجودى همچون «صاعقه» كه به هر چيزى از كوه، درختان، گوسفندان، و انسان ها برخورد كند، آن را نيست و نابود مى سازد.(2) و همچنين موجودات ديگرى كه در بحث هاى آينده بدان اشاره خواهد شد.
[=arial]نكته قابل توجّهى كه در عبارت «ليلاً او نهاراً» نهفته است، اين است كه انسان در هر حال در مقابل فرمان و عذاب الهى چاره اى جز تسليم بر آستان حضرت حق را ندارد و اين گونه نيست كه انسان تصوّر كند كه چون عذاب شبانه بر او نازل شده، قدرت دفاع را از دست داده است، بلكه اگر در روز هم نازل شود، هيچ انسانى قدرت دفاع از خود را ندارد؛ بدين جهت، مى فرمايد: اين عذاب ممكن است در روز نازل شود و امكان دارد كه شب هنگام دامنگير شما شود.
[=arial]فَجَعَلْناها حَصيداً كَاَنْ لَمْ تَغْنَ بِالاَْمْسِ: هنگامى كه فرمان عذاب الهى صادر شود، بى درنگ تمام اموال انسان نابود مى شود و از يك مزرعه سرسبز و با طراوت چيزى جز يك تلّ خاكستر باقى نمى ماند به گونه اى كه گويا اصلاً چيزى وجود نداشته است و انسان نمى تواند باور كند كه اين تلّ خاكستر، ثانيه اى قبل همان زراعت سرسبز باطراوت بوده است.
[=arial]كَذلِكَ نُفَصِّلُ الاْياتِ لِقَوْم يَتَفَكَّرُونَ: اين گونه آيات قرآن - مخصوصاً مَثَل مزبور - را براى انديشمندان و فرهيختگان شرح مى دهيم؛ يعنى تنها در سايه تفكّر و تأمّل مى توان به هدف اين مثلها و عمق اين آيات الهى دست يافت؛ تفكّرى كه بالاتر از آن عبادتى وجود ندارد.
[=arial]براى دست يابى به فلسفه مثل، به سه نمونه از ويژگى زندگى دنيا اشاره مى شود:
[=arial]1- زندگى دنيا زودگذر است و ثبات و دوامى ندارد.
[=arial]2- زندگى دنيا تهى است؛ ظاهرى فريبنده و جذّاب دارد، ولى باطنى بى محتوا دارد؛ همانند زندگى بعضى از انسانها كه از فاصله دور بسيار جالب و جاذب مى نماياند به گونه اى كه حسرت آور است، ولى وقتى انسان به آن نزديك مى شود، خداى را هزاران بار سپاس مى گويد كه چنان زندگانى ندارد.
[=arial]«برق را در خرمن مردم تماشا كرده است *** آنكه پندارد كه حال مردم دنيا خوش است»
[=arial]3- زندگى دنيا غافل كننده است.
[=arial]بر همين اساس پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) در روايتى كوتاه به اين سه ويژگى اشاره داشته، مى فرمايد: «اَلدُّنْيا تَغُرُّ وَ تَضُرُّ وَ تَمُرُّ»؛ يعنى دنيا فريبنده، ضررآفرين و گذرا و بى ثبات است.(3)
[=arial]حال، فلسفه مثل از اينجا روشن مى شود كه بدون مثال درك ماهيّت و ويژگى دنيا ناممكن به نظر مى رسد. ذكر مثل سبب مى شود تا انسان بهتر به حقيقت و ماهيّت دنيا دست يابد. بدين جهت است كه خداند براى شناساندن دنيا تمسّك به مثل جسته است.
[=arial]در آيه مثل، انسان و زندگى دنيوى او به باران تشبيه شده است؛ يعنى انسان نيز همچون باران استعداد فراوانى دارد. وقتى اين استعدادها فعّال شود، همانند بارانِ باطراوت شروع به بارش مى كند و ثمره آن ابتكارات مختلف و خلاّقيت هاى متنوّعى است كه از انسان سر مى زند. تمام نيرو و توان خود را در جهت زندگى بهتر به خدمت مى گيرد؛ در زمينه هاى مختلف فعّاليّت مى كند و در راه رسيدن به هدف، بسيارى از نيروهاى خود را از كف مى دهد تا اينكه به زندگى دنيوىِ خود سامان ببخشد؛ ولى ناگهان با ايجاد حادثه اى تمام آمال و آرزوهايش نقش بر آب مى شود؛ به گونه اى كه گويا از اوّل عمر تا كنون هيچ فعّاليّتى نداشته و هيچ توشه اى
[=arial]برنگرفته است!
[=arial]اين حوادث كه همان «امر» و فرمان الهى است، گاهى از درون جسم انسان برمى خيزد كه در اين هنگام اين انسان مغرور با كوچك ترين حادثه اى، تسليم مى شود؛ مثلاً اگر قسمتى از خون در يكى از رگهاى بدن انسان لخته شود و اين حالت ادامه يابد تا اينكه به رگهاى ورودى قلب سرايت كرده، رگ را مسدود سازد، ناگهان ايست قلبى ايجاد مى شود و سبب سكته قلبى مى گردد، همچنين اگر اين لخته به سمت مغز حركت كند و در رگهاى منتهى به مغز متوقّف شود، باعث ايست مغز مى شود و يكباره، يا نيمى از بدن انسان فلج مى شود، يا از دنيا مى رود.
[=arial]از اين آسان تر گاهى خداوند اين مأموريّت را به يك سلول از ميليونها سلولى كه در بدن انسان وجود دارد وا مى گذارد. اين سلول خارج از برنامه به توليدمثل و تكثير مى پردازد؛ به گونه اى كه يك سلول به دو عدد تبديل مى شود و دو سلول به چهار عدد و چهار سلول به هشت و هشت سلول به شانزده و... ناگهان تبديل به يك غدّه سرطانى شده، به سرعت در بدن ريشه مى دواند و سرانجام پس از چندى، انسان را از پاى در مى آورد «فَجَعَلْناهُ حَصيداً كَاَنْ لَمْ تَغْنَ بِالاَْمْسِ» به گونه اى كه گويا سالها مرده است! آرى؛ به همين سادگى انسان مى ميرد و تمام آرزوها و زحمت هاى خود را بر باد رفته مى بيند.
[=arial]و ممكن است فرمان عذاب الهى بر عهده يك حادثه برونى از قبيل زلزله، رانش زمين، طوفان، صاعقه، شهاب هاى آسمانى و... نهاده شود.
[=arial]اين مثل و مانند آن، و اين حوادث مختلف كه بارها آنها را مشاهده كرده ايم، هر كدام زنگ خطر و بيدارباشى است براى ما كه فريب ناپايدارى دنيا را نخوريم و براى نيل به آرزوها مرتكب هر جنايتى نشويم و به دنيا دل نبنديم.
[=arial]شايسته است كه در اين آيه شريفه و امثال آن با دقّت زياد تفكّر و تعمّق نمائيم و همواره آن را بسان چراغى فروزان فراسوى خويش قرار دهيم.
[=arial]خداوند در آيه مَثَل با تشبيه زندگى به آب باران، درس خداشناسى به ما مى آموزد و ايمان ما را به يكتا بودن خويش راسخ تر مى كند. آيه به ما مى آموزد كه خداوند از همين آب بى رنگ و زمين واحد، هزاران رنگ خلق مى كند. همه زمين ها با يك آب سيراب مى شود (يُسْقى بِماء واحِد)(4)؛ ولى ميوه ها، درختان و سبزى هاى مختلف و رنگارنگ ميرويد؛ شيرين ترين و ترش ترين ميوه ها، تلخ ترين سم ها و زيباترين گلها، از همين آب و خاك بى رنگ توليد مى شود. واقعاً قدرت و علم پروردگار عالم عجيب است! ولى افسوس كه حجاب عادت، مانع از تفكّر در اين كتاب گوياى خداشناسى شده است.
[=arial]2- در جهان هستى همه چيز بر اساس نظم آفريده شده است. خداوند آب باران را سبب بركت و آبادانى قرار داده است. اگر همين باران زيادتر از اندازه ببارد، ويرانى و نابودى به ارمغان خواهد آورد و اگر نبارد يا كمتر از نياز ببارد، سوغاتى جز خشكسالى و قحطى نخواهد داشت.
[=arial]اين نيز درسى است براى همه انسانها كه در زندگى خود برنامه و نظم داشته باشند و اعتدال را در همه چيز رعايت نموده، از إفراط و تفريط بپرهيزند.
[=arial]حتّى در دشمنى ها نيز زياده روى نكنند. به همين جهت، اسلام در مورد آداب جنگ، دستورات زيبا و جالبى دارد تا مسلمانان درباره دشمنانشان هم زياده روى نكنند. بنابراين، در تمام شئون زندگى، شخص مسلمان بايد اهل نظم و برنامه باشد.
[=arial]3- گاهى «نعمت» تبديل به «نقمت» مى شود؛ يعنى ممكن است آنچه مايه حيات و زندگى انسان است، سبب سيه روزى انسان شود و خداوند همان را مأمور مرگ انسان قرار داد. آبِ مايه حيات، ممكن است تبديل به سيل ويرانگر شود!
[=arial]4- آب اگر جريان داشته باشد، خوشبو، سالم، گوارا و مايه حيات است؛ امّا اگر راكد بماند، متعفّن، آلوده، و غيرقابل استفاده مى گردد و در اين صورت نه تنها عامل حيات نيست، بلكه منشأ آلودگى هايى نيز خواهد بود. ثروتها و سرمايه ها نيز همين حكم را دارد؛ تا هنگامى كه در گردش است و باعث شكوفايى اقتصاد كشور است يك ارزش به شمار مى رود؛ ولى هنگامى كه احتكار شود و در جايى راكد بماند، سبب ركود و بيمارى دستگاه اقتصادى كشور مى گردد.
[=arial]5- دورنماى برخى از گياهان، بسان گياهان و گلهاى زينتى مى مانند؛ ليكن از نزديك سمّى و كشنده هستند.
[=arial]«برق را در خرمن مردم تماشا كرده است *** آنكه پندارد كه حال مردم دنيا خوش است»
[=arial]از اين رو، نبايد فريب ظاهر زيباى آن را خورد، بلكه بايد با تفكّر و تعمّق به ماهيّت آن پى برد؛ آنگاه آن را انتخاب كرد.
[=arial]بدين جهت، در پايان آيه نسبت به تفكّر و انديشه توصيه شده و براى متفكّران و انديشمندان ارج نهاده شده است.
[=arial]در روايتى رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرموده است: «اُعْطُوا اَعْيُنَكُمْ حَظَّها مِنَ الْعِبادَةِ؛ از عبادت چشم هايتان، بهره اى را به آنها بدهيد. اصحاب عرض كردند: يا رسول الله! عبادت چشمها چيست؟ حضرت فرمود: نگاه به قرآن و تفكّر و انديشه در آن».(5)
[=arial]در آيات قرآن تفكّر و انديشه كنيد؛ به سرنوشت نمرودها، فرعونها، ابولهب ها؛ و از طرف ديگر سليمانها، موسى ها، داودها و... بيانديشيد. در عجايب آيات قرآن توقّف و تدبّر كنيد و تنها به قرائت و تلاوت قرآن بسنده نكنيد اگرچه تلاوت و قرائت كلام وحى - مخصوصاً در ماه مبارك رمضان - اجر و ثوابى بس عظيم دارد.
[=arial]حال اين دو گروه (مؤمنان و كافران)، حال نابينا و كر و بينا و شنواست؛ آيا اين دو، همانند يكديگرند؟! آيا پند نمى گيريد؟!
[=arial]دورنماى بحث
[=arial]خداوند بزرگ در اين مَثَل، به مقايسه حال كافران و مؤمنان پرداخته است و اين دو گروه را به انسانهاى كر و كور و بينا و شنوا تشبيه كرده است؛ زيرا ايمان و تقوا سبب بينايى و شنوايى؛ و لجاجت، تعصّب و بى ايمانى مانع اين دو موهبت الهى مى گردد.
[=arial]اشاره اى به آيات قبل از آيه مَثَل
[=arial]قبل از آنكه آيه مثل مورد بررسى قرار گيرد، لازم است نگاهى اجمالى به آيات قبل - كه بيانگر حال انسانهاى مؤمن و بى ايمان است - داشته باشيم. تا با بينش بيشترى به تفسير آيه مثل بپردازيم.
[=arial]آيه 19 سوره هود شرح حال كافران را بيان كرده و مى فرمايد: «اَلَّذينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالاْخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ». كافران كسانى هستند كه مردم را از راه خدا باز مى دارند؛ و راه حق را كج و معوج نشان مى دهند، و به سراى آخرت كافرند.
[=arial]در اين آيه شريفه سه ويژگى براى كفّار بيان شده است:
[=arial]1- كفّار مانع راه خدا هستند و از راه يافتن ديگران به راه حق،
[=arial]جلوگيرى مى كنند.
[=arial]2- كافران مايل هستند راه مستقيم حق و خدا را كج و معوج بنمايند؛ در حالى كه راه خداوند بر اساس آيه شريفه سوره حمد، مستقيم است و إعوجاج و كجى و إفراط و تفريط در آن وجود ندارد؛ بلكه متعادل و ميانه است.
[=arial]3- سومين ويژگى كافران، انكار معاد و جهان پس از مرگ است. و به نظر مى رسد بزرگترين عامل سيه روزى آنها همين مسئله است؛ زيرا وقتى منكر رستاخيز شدند، راه راست را نيز به ديگران كج و معوج نشان مى دهند و از هدايت ديگران به سوى حق مانع مى شوند.
[=arial]سپس در آيه 22 مى فرمايد: «لا جَرَمَ اَنَّهُمْ فِى الاْخِرَةِ هُمُ الاَْخْسَرُونَ» بناچار آنها در سراى آخرت، از همه زيانكارترند!
[=arial]يعنى كفّارى كه اوّلاً مانع از هدايت مردم به راه حق هستند و سپس راه مستقيم را كج و معوج نشان مى دهند و در نهايت منكر معاد هستند، در روز رستاخيز زيانكارترين مردم به شمار مى روند.
[=arial]آيه 23 سوره هود به بررسى گروه دوم (مؤمنان) پرداخته، مى فرمايد: «اِنَّ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ اَخْبَتُوا اِلى رَبِّهِمْ اُولئِكَ اَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُونَ»
[=arial]كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند و در برابر پروردگارشان خضوع و خشوع كردند، آنها اهل بهشتند؛ و جاودانه در آن خواهند ماند.
[=arial]آيه شريفه مذكور براى مؤمنان سه ويژگى بيان داشته:
[=arial]1 و 2- ويژگى اوّل و دوم، ايمان و عمل صالح است. اين دو در بسيارى از آيات قرآن با هم ذكر شده است. بنابراين، لازم و ملزوم و از هم تفكيك ناپذيرند(1) بدين جهت، مدّعيان ايمان كه فاقد عمل صالح هستند، در واقع فاقد ايمان نيز هستند و از سوى ديگر، انسانهاى بى ادّعايى كه عمل صالح دارند، مؤمنان راستين و واقعى به شمار مى آيند؛ زيرا - همانطور كه گذشت - ايمان و عمل صالح، شاخ و برگ يك درخت هستند.
[=arial]3- سومين ويژگى كه آيه بدان اشاره داشته، ويژگى «اخبات» است.
[=arial]«اخبات» جمع كلمه «خبت» است؛ و «خبت» در لغت به معناى بيابان وسيع و هموار است؛ سپس به بعضى از حالات و ويژگى هاى انسان نيز اطلاق گرديده است كه به سه حالت آن اشاره مى شود:
[=arial]الف - اين كلمه براى انسانهايى كه روحى متواضع دارند، استعمال گرديده است؛ زيرا همانگونه كه بيابان صاف و هموار در مقابل آب متواضع است و به راحتى آب به همه جاى آن سير مى كند، روح انسان متواضع نيز به سادگى در مقابل حضرت حق تسليم مى شود.
[=arial]ب - واژه «مُخْبِتْ» علاوه بر انسانهاى متواضع، به انسانهاى تسليم درگاه خداوند نيز اطلاق مى شود؛ يعنى همانگونه كه زمين صاف تسليم است، انسان مؤمن نيز تسليم خداوند است.
[=arial]ج - اين واژه بر انسانهاى داراى اطمينان به خداوند نيز اطلاق شده است؛ يعنى همانطور كه انسان به هنگام حركت بر زمين صاف با اطمينان گام برمى دارد - بر خلاف هنگام حركت بر كوه و درّه و تپّه كه با دلهره و ترديد گام برمى دارد - انسان مؤمن نيز به خداى خويش اطمينان دارد و در راه عبوديّت و بندگى او با اطمينان حركت مى كند.
[=arial]بنابراين، مؤمنان داراى اين صفات (ايمان، عمل صالح و اخبات)، جزو بهشتيان به شمار مى روند و جاودانه در بهشت خواهند ماند و از نعمت هاى آن بهره مند خواهند گشت.
[=arial]مَثَلُ الْفَريقَيْنِ كَالاَْعْمى وَ الاَْصَمِّ وَ الْبَصيرِ وَ السَّميعِ: خداوند متعال پس از بيان ويژگيهاى مؤمنان و كافران در آيات پيشين، مى فرمايد: مثل آن دو گروه (مؤمنان و كافران) مثلِ دو گروه نابينا و كر و شنوا و بيناست، مؤمنان بسان انسانهاى بينا و شنوا هستند و كافران به انسانهاى كر و كور مى مانند.
[=arial]هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً اَفَلا تَذَكَّرُونَ: آيا اين دو گروه، مانند هم هستند؟! آيا
[=arial]كران و شنوايان با هم يكسانند؟! آيا بينايان و نابينايان مساوى هستند؟! آيا كفر و ايمان برابر است؟!
[=arial]آيا از اين مثل و مقايسه بين افراد فاقدِ حسّ شنوايى و بينايى و دارندگان آنها متذكّر نمى شويد؟!
[=arial]براى پى بردن به عمق اين مطلب و درك آثار ايمان و قدرت نامتناهى پروردگار عالم، نخست لازم است اهميّت چشم و گوش و نقش آن دو در بدن انسان مورد بررسى قرار گيرد.
[=arial]بى شك چشم از بزرگترين آيات الهى به شمار مى رود؛ بلكه مى توان گفت عجيب ترين آيت خداوند - كه در دسترس ما انسانها قرار دارد - همين چشم است. ساختمان چشم، بسيار بسيار پيچيده است. عجيب تر آنكه اين ساختمان بسيار پيچيده، از مود اوليه بسيار ساده اى تشكيل شده است؛ مقدار كمى چربى، مختصرى گوشت و كمى مايع!
[=arial]دليل بر قدرت خداوند همين بس كه با ابزار ساده، وسايل بسيار پيچيده اى همچون چشم مى آفريند. چشم انسان، هفت طبقه ممتاز و جدا از هم دارد كه هر يك بر روى ديگرى به صورت مستقل و بسيار لطيف نهاده شده و خداوند براى هر طبقه وظيفه ظريف و خاصّى قرار داده است.
[=arial]هيچ دستگاه فيلم بردارى و عكس بردارى در دنيا وجود ندارد كه مانند دستگاه عظيم و حيرت آور چشم انسان، به صورت خودكار و بدون عكّاس و فيلم بردار، از محيط اطراف خود فيلم بردارى كند؛ بى آنكه كسى عدسى آن را تنظيم كند، در كمترين زمان براى دورترين و نزديك ترين نقطه عدسى آن تنظيم مى گردد، در حالى كه در دوربين هاى عكّاسى و فيلم بردارى، تنظيم عدسى براى فاصله هاى مختلف وقت زيادى مى طلبد و در فيلم برداريهاى مهم، گاهى اين كار حتّى تا يك ساعت به طول مى انجامد.
[=arial]در مورد تنظيم نور نيز چنين است؛ مثلاً اگر در محيطى - كه همه چراغهاى آن روشن است و چشم ما به روشنايى عادت كرده است - ناگهان برق قطع گردد و فضا تاريك شود، در ظرف چند ثانيه چشم ما با محيط تاريك اطراف عادت كرده، به گونه اى كه مى توان با همان نور ضعيف اشياى اطراف خود را ديد؛ يعنى چشم در كمترين زمان خود را با نور ضعيف تطبيق مى دهد و مردمك آن باندازه كافى گشاد مى گردد. خداوند قادر، براى چشم عضلاتى قرار داده است كه در شش جهت حركت مى كند؛ كره چشم علاوه بر جهات چهارگانه (چپ، راست، بالا و پائين)، به سمت جلو و عقب نيز حركت مى كند.
[=arial]از ديگر عجايب چشم، مايعى است كه از چشم تراوش مى كند كه آن را اشك ناميده اند. اشك، هم مادّه غذايى چشم است و هم ابزار شستشوى اين ساختمان دقيق و ظريف، و هم وسيله اى ضدعفونى كننده براى چشم.
[=arial]از ديگر ويژگى هاى چشم، اين است كه خود به ترميم اشكالات و نقصهاى وارده، مى پردازد.
[=arial]آيا هيچ يك از مصنوعات انسان چنين ويژگى دارد؟ انصافاً، اگر در عالم هستى هيچ علامت و نشانه اى براى اثبات وجود خداوند جز ساختمان عجيب و حيرت آور چشم وجود نداشت، همين كفايت مى كرد.(1) چگونه مى توان باور كرد كه طبيعت بى شعور و فاقد درك، چنين دستگاه باعظمتى را خلق كرده باشد؟
[=arial]اگرچه ساختمان گوش به پيچيدگى و ظرافت دستگاه چشم نيست؛ ولى آن نيز حكايت از قدرت نمايى ذات حضرت حق دارد. گوش بيرونى، گوش ميانه و گوش درونى، سه قسمت اصلى ساختمان گوش را تشكيل مى دهند كه در سه منطقه جدا از هم و با وظايف و مسئوليّت هاى مستقل ساخته شده اند. استخوانهايى به صورت چكش و سندان در گوش تعبيه شده است كه عامل انتقال صدا به مغز است و عجيبت تر آنكه گوش علاوه بر اينكه صدا را درك مى كند، جهت و محلّ ايجاد صدا را نيز تشخيص مى دهد. اين دو نعمت بزرگ الهى - كه در اختيار ما انسانها قرار دارد - بسيار عجيب است و در شرح عجايب آن كتابها نوشته شده است و هر كدام متخصّصى مخصوص به خود دارند، بلكه خود چشم رشته هاى تخصّصى مختلفى دارد.
[=arial]مهم ترين ابزار شناخت انسان چشم و گوش اوست، آدمى در ابتداى تولّد فاقد هر گونه علم و دانش است (وَ اللّهُ اَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ اُمَّهاتِكُم لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً).(2)تمام علوم و دانش هاى انسان پس از رشدِ لازم از طريق چشم و گوش به او مى رسد؛ حتّى علوم عقلى.
[=arial]علوم تجربى از طريق چشم منتقل مى شود؛ انسان در آزمايشگاه مسايل مختلف را تجربه كرده، مى بيند و بدان واقف و آگاه مى شود امّا علوم نقلى كه ديگران آن را منتقل مى سازند - مخصوصاً دانش هايى كه از طريق وحى به انسان منتقل مى شود - از طريق گوش نصيب آدمى مى گردد. البتّه علوم عقلى نيز بر پايه علوم حسّى است؛ يعنى اگر چيزى ديده يا شنيده نشود، عقل نمى تواند مسايل آن را درك كند؛ زيرا بنيان علوم عقلى، بر اساس «تجريد» و «تعميمِ» محسوسات است. بدين جهت، اگر انسانى فاقد حسّ بينايى و شنوايى باشد - كه طبعاً لال نيز خواهد بود - هرچند مغزى همچون مغز بوعلى سينا هم داشته باشد، به اندازه بچّه پنج ساله اى نخواهد فهميد؛ زيرا چنين انسانى، دو پايه اساسى علوم عقلى؛ يعنى بينايى و شنوايى را از دست داده است.
[=arial]بنابر آيه شريفه، افراد بى ايمان و كافر كر و كور هستند؛ يعنى آنها فاقد ابزار و وسايل شناخت هستند و منابع شناخت از آنها سلب شده است. به همين جهت از نور ايمان چيزى را درك نمى كنند. امّا مؤمنان در پرتو نور ايمان، كاملاً بينا و شنوا هستند و از تمام علوم و دانش ها و ابزار شناخت بهره مند مى گردند.
[=arial]چرا كفّار كر و كور هستند؟
[=arial]با توصيف هايى كه در آيات پيشين براى آنها گفته شد، كافران بدين جهت كر و كور هستند كه كفر، پرده و حجابى در مقابل چشم آنها قرار داده كه بينايى و شنوايى آنها را سلب كرده است (خَتَمَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى اَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ)(3).
[=arial]لجاجت در مقابل پروردگار، تسليم نبودن در مقابل ذات حق و ديگر صفات رذيله، سبب شده است تا كافران نتوانند حقايق را درك كنند.
[=arial]امام عارفان، حضرت سجاد(عليه السلام)، در دعاى عارفانه و عاشقانه ابوحمزه ثمالى مى فرمايد: «اِنَّكَ لا تَجُبُ عَنْ خَلْقِكَ اِلاّ اَنْ تَحْجُبُهُ الاَْعْمالُ دُونَكَ»؛ خدايا! تو از بندگان، محجوب و پنهان نيستى، مگر اينكه اعمال مردم، خود، حجاب مى شود وگرنه تو از هر ظاهرى آشكارترى.
[=arial]در بعضى از نسخه هاى دعا، به جاى كلمه «اعمال»، «آمال» ذكر شده است. كه بنابرآن، آرزوهاى طولانى حجاب مى گردد و انسان را از حقايق و معارف الهى باز مى دارد.
[=arial]اما وقتى ايمان در درون انسان جلوه كرد، حجاب هاى تعصّب، جهل، خودخواهى و كبر نابود شده، همه چيز براى انسان روشن مى شود؛ بلكه خداوند، خود، او را از تاريكى ها به نور ايمان هدايت مى كند. از اين رو، مى فرمايد:
[=arial]«اَللّهُ وَلِىُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَى النُّورِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا اَوْلِيائُهُمُ الطّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلَى الظُّلُماتِ اُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ فيها خالِدُونَ»؛ خداوند، ولىّ و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند؛ آنهارا از ظلمت ها به سوى نور بيرون مى برد. [امّا ]كسانى كه كافر شدند، اولياى آنها طاغوت ها هستند؛ كه آنها را از نور، به سوى ظلمت ها بيرون مى برند؛ آنها اهل آتشند و هميشه در آن خواهند ماند.(4)
[=arial]چگونه مى توانيم چشم و گوش قرآنى و چشم حقيقت بين داشته باشيم؟
[=arial]بر اساس آيه شريفه، اگر بخواهيم حجاب ها را كنار بزنيم و پرده هاى
[=arial]جهالت، تعصّب و لجاجت را بدريم و ببينيم آنچه را كه اولياى خداوند مى بينند، بايد مؤمن شويم.
[=arial]در روايات اهلبيت(عليهم السلام) براى «مؤمن» علامت هاى مختلفى ذكر شده است كه به منظور در پى گرفتن آن در اين مختصر تنها به ذكر دو نمونه از آن بسنده مى گردد.
[=arial]1- در روايتى نبىّ مكرم اسلام، حضرت محمد(صلى الله عليه وآله)، فرموده است:
[=arial]«لا يُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتّى يُحِبَّ لِلنّاسِ ما يُحِبُّ لِنَفْسِهِ»؛ هيچ انسانى به حقيقت ايمان نايل نمى گردد مگر اينكه آنچه را از نيكى ها كه براى خود دوست مى دارد، براى ديگران نيز دوست بدارد.(5)
[=arial]2- در روايت ديگرى از امام صادق(عليه السلام) ذكر شده است: «اِنَّ مِنْ حَقيقَةِ الاْيمانَ اَنْ تُؤَثِّرَ الْحَقَّ، وَ اِنْ ضَرَّكَ، عَلَى الْباطِلِ، وَ اِنْ نَفَعْتَ»؛ حقيقت ايمان اين است كه حق را، اگرچه به ضرر تو باشد، بر باطل، اگرچه به نفع تو باشد، مقدم بدارى.(6)
[=arial]بنابراين روايت شريفه، پرهيز از ناراستى و حفظ راستى از حقايق ايمان
[=arial]از اين رو، اين روايت پيام آور درسى است براى احزاب و جناح هاى سياسى كشور كه پيوسته جانب راستى را گرفته، از ناراستى بپرهيزند. آنان اگر به اين مرحله دست يافتند كه سخن شخص صالحِ جناح مخالف را بر سخن ناصالحِ جناحِ خود مقدّم بدارند، بى شك حقيقت ايمان را درك كرده اند؛ در غير اين صورت ادّعاى ايمان چيزى جز گزافه نيست. خداوند به همه مسلمانان، ايمان كامل عنايت فرمايد. پي نوشتها
1- شرح بيشتر را در تفسير نمونه، جلد 27، صفحه 18 به بعد، مطالعه فرمائيد.
[=arial]خداوند در آيه 14 سوره رعد مى فرمايد: «لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَسْتَجيبُونَ لَهُمْ بِشَىْء اِلاّ كَباسِطِ كَفَّيْهِ اِلَى الْماءِ لِيَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغَهِ وَ ما دُعاءُ الْكافِرينَ اِلاّ فى ضَلال»؛ دعوتِ حق از آنِ اوست؛ و كسانى را كه [مشركان ]غير از خدا مى خوانند، [هرگز] به دعوت آنان پاسخ نمى گويند. آنها همچون كسى هستند كه كف هاى [دست ]خود را به سوى آب مى گشايد تا آب به دهانش برسد، و هرگز نخواهد رسيد. و دعاى كافران، جز در ضلال و گمراهى نيست.
[=arial]آيه مثل توسّل و دعا را بررسى كرده، به انسان ها مى آموزد كه دست نياز را به سوى چه كسى دراز كنند؛ سپس آيه، براى كسانى كه به درِ خانه مخلوقات - نه خالق آنان - مى روند و عرضه نياز و حاجت مى كنند مثلى بيان مى كند.
[=arial]پرسش
[=arial]قبل از پرداختن به شرح و تفسير آيه مَثَل، لازم است اين پرسش مطرح شود كه چرا بعضى از مَثَلها و تشبيه هايى كه در آياتى قبل از سوره رعد ذكر شده، در بحث ما مطرح نشده است؛ همانند آيه شريفه 32 سوره مائده، كه كشتن يك انسان بى گناه را با كشتن تمام انسان ها برابر مى داند و نجات يك انسان بى گناه را به نجات تمامى انسان ها تشبيه مى كند؛ در حالى كه در اين آيه نيز تشبيه و نظيرى ذكر شده كه مى توانستيم آن را مورد بحث قرار دهيم؟
[=arial]در قرآن مجيد مثالها و تشبيهات فراوانى وجود دارد؛ ليكن بحث ما در مثل هاى قرآن است نه در تشبيهات آن.
[=arial]تشبيه آن است كه چيزى را به چيز ديگرى ماننده سازند؛ مثل اينكه مى گويند:
[=arial]حسن مانند شير است. اين يك تشبيه است نه مَثَل؛ ولى مثال يك داستان، يك سرگذشت، يك مجموعه و برنامه است كه در قرآن براى بيان مطالب عقلانى دور از دسترس مردم، بيان شده است؛ مانند اينكه قرآن براى بيان حقّ و باطل - كه يك مسئله غيرحسّى است - به باران و سيلاب و كف روى سيلاب مثال مى زند و حق را به باران و باطل را به كف روى سيلاب تشبيه مى نمايد كه اگرچه كف بالانشين و پر سر و صدا است؛ ولى فروغى ندارد و زود نابود مى گردد. بنابراين، با توضيح بالا يك معيار كلّى براى جدا كردن مثال ها از تشبيهات به دست مى آيد.
کاربر مهمان خوش آمدید
[=arial]عالم و دانشمند دينى از ديدگاه امام حسن عسگرى(عليه السلام)
[=arial]عالم سترگ و فقيه توانمند، شيخ انصارى ـ رضوان اللّه عليه ـ در كتاب ارزشمند «فرائد الاصول» حديث بسيار زيبايى را از تفسير گران سنگ امام حسن عسگرى(عليه السلام)نقل مى كند كه آن حضرت در تفسير شريفشان فرموده اند: «شخصى از امام صادق(عليه السلام) پرسيد: چرا خداوند، مردم يهود را به خاطر تقليد از علمايشان مذمّت كرده است؛ ولى مسلمانان را نه تنها مذّمت نكرده، بلكه به آنها دستور مى دهد تا از دانشمندان خود تقليد كنند؟ امام صادق(عليه السلام) در جواب فرمودند: همان گونه كه علما و دانشمندان ما با دانشمندان يهودى از جهتى فرق دارند، امّت ما نيز با امّت يهود تفاوت دارند! تفاوت آنها در اين است كه مردم يهود، انحراف و فساد دانشمندان خود را مشاهده كردند؛ ولى با اين حال، در پى آنها رفتند و از آنها تبعيّت كردند! آنها ديدند كه علمايشان صريحاً دروغ مى گويند؛ رشوه خوارى مى كنند، مال حرام مى خورند و... ولى با مشاهده چنين وضعى، از آنها پيروى كردند. از اين رو، خداوند مردم يهود را در تقليد از علماى خود مذمّت كرده است و اگر مردم ما نيز از دانشمندان منحرف تقليد كنند، يقيناً مورد مذمّت خداوند قرار خواهند گرفت. امّا چنانچه علما و دانشمندان ما داراى چهار صفت ذيل باشند، بر مردم واجب است كه از آنها پيروى كنند:
[=arial]1ـ «صائناً لنفسه»؛ خود را در مقابل زرق و برق دنيا حفظ كنند و خويشتن دار باشند.
[=arial]2ـ «حافظاً لدينه»؛ حافظ دين خود باشند و دينشان را به دنياى خود يا ديگران نفروشند.
[=arial]3ـ «مُخالفاً لهواه»؛ با نفس امّاره خود مبارزه كنند و تسليم خواهشهاى نفسانى نشوند.
[=arial]4ـ «مطيعاً لامر مَولاه»؛ تنها رضا و خشنودى خداوند را در نظر داشته باشند و كاملا تسليم او باشند.
[=arial]بنابراين، دانشمندانى كه داراى اين صفات و در پى هوى و هوس خود باشند و دنيا را بر دين خويش مقدّم بدارند، ما از آنها بيزار هستيم و ضرر اين گونه دانشمندان از لشكر يزيد بر سپاه امام حسين(عليه السلام) بيشتر است».(4)
[=arial]سؤال: چرا دانشمندان منحرف از سپاهيان يزيد بدترند؟
[=arial]پاسخ: زيرا لشگريان يزيد، به گونه آشكار و صريح و بى پرده دشمنى مى كردند؛ ولى اين عالمان فاسد، همچون گرگانى هستند كه در لباس چوپانى جلوه كرده اند و مرموزانه به نام دين بر دين آسيب مى رسانند. روشن است كه خطر اين دانشمندان به مراتب از دشمنى آشكار افزون تر است.
[=arial]آنچه مايه مباهات شيعه است، اين است كه شيعه در طول عصرها و نسلها پيرو علما و مراجعى بوده است كه شرايط رهبرى و زعامت را بر وفق مراد ائمّه(عليهم السلام)مراعات كرده اند و مدام مورد لطف و عنايت آن بزرگوار قرار داشته اند.
[=arial]بى شك تقليد از اين گونه عالمان زاهد و آگاه نه تنها مذموم نيست، بلكه بنابر آيات قرآن و روايات ائمّه معصومين(عليهم السلام) واجب شمرده شده است.
پي نوشتها
1- بى شك منظور آيه از دانشمند، هر شخصى كه باشد، همانند ساير آياتى كه در شرايط خاصّى نازل شده است، عموم را در برمى گيرد؛ مخصوصاً كه در مورد اين آيه، روايتى از امام باقر(عليه السلام) وارد شده است كه اين آيه مثلى است براى همه اهل قبله. براى توضيح بيشتر به تفسير نمونه، جلد 7، صفحه 16 ر.ك.
2- اين قسمت از آيه نيز بر امّت هاى پيشين دلالت دارد؛ نه بر عصر زمان پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله)؛ بنابراين، جمله مذكور دلالت مى كند كه منظور از دانشمند در آيه فوق «بلعم باعورا» است.
3- سوره انسان، آيه 3.
4- فرائد الاصول، چاپ يك جلدى قديمى، صفحه 85. اين روايت اگرچه از نظر سند محلّ گفتگو است؛ لكن همان طور كه شيخ انصارى ـ رضوان اللّه تعالى عليه ـ در ذيل روايت ذكر كرده است، متن آن به قدرى محكم و قوى و زيباست كه شاهد صحّت حديث است؛ همانند متن و مضمون نهج البلاغه و صحيفه سجّاديه كه بر صحّت صدق روايات مندرج در آن گواهى مى دهد.
[=arial]
[=arial]هفدهمين مثال: مسجد ضرار
[=arial]ناصر مکارم شيرازى
[=arial]خداوند كريم در آيات (107 تا 109) سوره برائت (توبه) مى فرمايد:
[=arial]«وَالَّذينَ اتَّخَذُوا مَسجِداً ضِراراً وَ كُفراً وَ تَفريقاً بَينَ المُؤمِنينَ وَ اِرصاداً لِمَن حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ وَ لَيَحلِفُنَّ اِنْ اَرَدْنا اِلاَّ الْحُسْنى وَ اللّهُ يَشْهَدُ اِنَّهُمْ لَكاذِبوُنَ لا تَقُمْ فيهِ اَبَداً لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقوى مِنْ اَوَّلِ يَوْم اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فيهِ، فيهِ رِجالٌ يُحِبُّونَ اَنْ يَتَطَّهَّروُا وَ اللّهُ يُحِبُّ الْمُطَّهِّرينَ اَفَمَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللّهِ و رِضْوان خَيْرٌ اَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُف هار فَانْهارَ بِه فى نارِ جَهَنَّمَ وَاللّهُ لا يَهْدى الْقَوْمَ الظاّلِمينَ».
[=arial]هرگز در آن [مسجد به عبادت] نايست! آن مسجدى كه از روز نخست بر پايه تقوا بنا شده، شايسته تر است كه در آن [به عبادت] بايستى؛ در آن، مردانى هستند كه دوست مى دارند پاكيزه باشند؛ و خداوند پاكيزگان را دوست دارد!
[=arial]آيا كسى كه شالوده آن را بر تقواى الهى و خشنودى او بنا كرده بهتر است، يا كسى كه اساس آن را بر كنار پرتگاه سستى بنا نموده كه ناگهان در آتش دوزخ فرو مى ريزد؟! و خداوند گروه ستمگران را هدايت نمى كند.
[=arial]دورنماى بحث
[=arial]آيات سه گانه فوق ـ كه به عنوان هفدهمين مَثَل از امثال قرآن تلقّى شده ـ درباره مسجد «ضرار» است كه دشمنان اسلام براى مبارزه با اين دين خوش آيند نو پا، در صدد بر آمدند تا از آن به عنوان سنگر محكمى استفاده كنند و با سلاح دين و مذهب با اسلام بستيزند.
[=arial]شأن نزول
[=arial]اكثر مفسّران قرآن در ذيل آيات مذكور، به شأن نزول اين آيات اشاره داشته(1)، داستان آن را اين چنين نگاشته اند:
[=arial]پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در هنگام عزيمت به جنگ تبوك، در ميان راه به قبيله بنى سالم ـ كه در آن زمان خارج از مدينه زندگى مى كردند ـ برخوردند. عدّه اى از آنان ـ كه مردمى ظاهر الصّلاح بودند ـ از پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) اجازه خواستند تا مسجدى را در نزديكى مسجد قبا بنا كنند. و دليل خود را اين گونه بيان داشتند كه چون در قبيله ما افراد ضعيف و ناتوانى از پيرمردان، پيرزنان و كودكان وجود دارند كه نمى توانند در همه وقت براى اقامه نماز به مسجد قبا حاضر شوند، علاوه بر اين كه گرماى تابستان، سرماى زمستان، باد و باران نيز مانع از حضور آنان در مسجد مى شود، ساختن چنين مسجدى در نزديكى مسجد قبا ضرورى به شمار مى رود.
[=arial]به عبارتى، آنان دو هدف به ظاهر زيبا را بيان كردند: نخست ساختن مسجد و محلّ عبادت و ديگر، حمايت از ضعيفان.
[=arial]از اين رو، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) اجازه ساختن آن مسجد را صادر كردند و سپس به سمت جنگ تبوك حركت نمودند.
[=arial]بانيان مسجد از غيبت پيامبر(صلى الله عليه وآله) سوء استفاده كرده، با سرعت هر چه بيشتر مسجد را ساختند. هنگامى كه آن حضرت از جنگ برگشت، خدمت حضرتش رسيدند و از او خواستند تا مسجد را افتتاح كند!
[=arial]در اين هنگام «آيات سه گانه مَثَل» به وسيله جبرئيل بر آن حضرت نازل شد.
[=arial]شرح و تفسير
[=arial]وَ الَّذينَ اتَّخَذوُا مَسْجِداً ضِراراً وَ كُفْراً وَ تَفْريقاً بَيْنَ الْمُؤْمِنينَ وَ اِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ: آرى؛ جبرئيل نازل شد و پيامبر(صلى الله عليه وآله) را از اقامه نماز در مسجد ضرار بازداشت؛ زيرا آن، به ظاهر مسجد بود و در واقع براى آنان بتخانه و مركز توطئه به شمار مى رفت. اين قسمت از آيه شريفه، چهار هدف را براى اين منظور بيان مى دارد:
[=arial]1ـ «ضِراراً»؛ بنابر آيه شريفه، اوّلين هدف بانيان اين مسجد، شكستن ابهت مسلمانان و ضرر زدن به آنها بود؛ زيرا اين مسجد به عنوان سنگرى براى دشمنان در نظر گرفته شده بود تا از اين طريق، بر پيكر مسلمانان ضربه وارد كنند.
[=arial]2ـ «كُفْراً»؛ هدف ديگر آنان، تقويت مبانى كفر و شرك بود. آنان بدين جهت در بناى مسجد همّت گماردند تا با پايگاه قرار دادن مسجد، فعّاليّت هاى خود را در تضعيف اسلام و مسلمانان، و تقويت كفر و شرك شدّت ببخشند.
[=arial]
[=arial]3ـ «تَفْريقاً بَيْنَ الْمُؤمِنينَ»؛ سومين هدف ـ كه از خطرناك ترين اهداف آنها بود ـ ايجاد شكاف و تفرقه بين مسلمانان و اهل ايمان بود. روشن است وقتى بين دو گروه از مسلمانان تفرقه اى ايجاد شود، در برابر هم صف آرايى مى كنند و نيرويى را كه بايد در نابودى دشمن مشترك به كار گيرند، صرف نابودى همديگر مى كنند و به جاى آن كه دشمن آسيب زده شود، هر دو گروه از اين اختلاف آسيب مى بينند؛ همانگونه كه اين اصل در تمام اختلافات حاكم است و ثمره شوم اختلاف، دامنگير هر دو گروه مى شود!
[=arial]4ـ «اِرْصاداً لِمَنْ حارَبَ اللّهَ وَ رَسُولَهُ مِنْ قَبْلُ»؛ چهارمين هدف، آماده كردن پايگاهى مستحكم در قلب كشور اسلامى، براى يكى از دشمنان اسلام بود كه دشمنى او با خدا و رسول خدا(صلى الله عليه وآله) سابقه اى ديرينه داشت.
[=arial]
[=arial]ابو عامر نصرانى، دشمن كينه توز اسلام
[=arial]شخصى مسيحى به نام ابوعامر نصرانى ـ كه بشارت ظهور پيامبر اسلام(صلى الله عليه وآله) را در كتاب آسمانى خويش خوانده بود ـ به مدينه آمد و منتظر ظهور اسلام شد. در اين مدّت او براى خود مريدان و طرفدارانى پيدا كرد. با ظهور اسلام او به دين اسلام گرويد؛ ولى با گذشت زمان تمام پيروان و طرفداران و مريدان خود را از دست داد و نسبت به پيامبر(صلى الله عليه وآله)حسادت ورزيد؛ آتش حسادت در او شعلهور گشت تا جايى كه او يكى از آتش افروزان جنگ اُحد گرديد. به همين جهت، پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) او را فاسق خواند و همين امر سبب شد كه او نتواند در مدينه ماندگار شود. به ناچار به پادشاه روم پناهنده شد و او را از آينده درخشان اسلام و خطرى كه براى روم خواهد داشت مطّلع ساخت و اسلام را براى ابر قدرت روم خطرى جدّى دانست بدين جهت، دولت روم را نسبت به جنگ عليه مسلمانان تشويق نمود در پى اين تقاضا پادشاه روم نيز قول مساعدت داد.
[=arial]منافقان مدينه با «ابوعامر» بى ارتباط نبودند؛ ابوعامر براى منافقان مدينه نامه اى نوشت و از آنها خواست كه پايگاهى براى او در مدينه بنا كنند تا به مدينه باز گشته، زمينه را براى هجوم سپاهيان روم فراهم كند. از اين رو منافقان مدينه مسجد فوق را به عنوان پايگاهى براى اين دشمن خطرناك بنا كردند(2).
[=arial]اكنون مسجد با اهداف مذكور ساخته شده است و منافقان از پيامبر(صلى الله عليه وآله) دعوت كرده اند كه با اقامه نماز در آن مسجد، رسماً آن را افتتاح نمايد.
[=arial]امّا جبرئيل امين، پيام خداوند را در ضمن آيه زير به آن حضرت اين گونه
[=arial]ابلاغ كرد:
[=arial]«لا تَقُمْ فيهِ اَبَداً» پيامبر ما! هرگز در اين مسجد ـ كه به ظاهر مسجد و محل عبادت و در واقع مركزى براى توطئه است ـ نماز مگذار!
[=arial]«لَمَسْجِدٌ اُسِّسَ عَلَى التَّقْوى مِنْ اَوَّلِ يَوْم اَحَقُّ اَنْ تَقُومَ فيهِ»: مسجد ضرار جاى عبادت و پرستش خداوند يكتا نيست؛ بلكه بنابر آيه شريفه مسجدى شايستگى اين عبادت بزرگ الهى را دارد كه داراى دو ويژگى باشد:
[=arial]1- نخست اين كه بنيان آن بر اساس تقوا و ايمان به خدا نهاده شده باشد. اين فراز از آيه شريفه به ما مى آموزد كه اساس و بنيان تمام چيزها از قبيل مسجد، حسينيّه، مدارس دينى، سياست، آزادى، اقتصاد، مديريّت، كشوردارى و... بايد بر اساس تقوا نهاده شود؛ زيرا تقوا، روح و محتوى اعمال تلقّى شده است.
[=arial]2- خصوصيّت ديگر اين كه بايد افرادى كه در آن مساجد حاضر مى شوند، انسانهاى پاك و طاهرى باشند؛ زيرا نمازگزاران هر مسجد معرِّف آن مسجد به شمار مى آيند.
[=arial]اين دو ويژگى در مسجد «قبا» ديده مى شد؛ چه اين كه هم اساس آن بر تقوا بود و هم نمازگزاران آن انسانهاى پاك و با فضيلت بودند، بر خلاف مسجد ضرار كه نه اساس آن بر تقوا بود و نه بنيان گذاران و نمازگذاران آن انسانهاى پاك و بافضيلتى به شمار مى رفتند.
[=arial]فرمان تخريب مسجد ضرار
[=arial]از اين رو، نه تنها پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) در آن مسجد نماز نخواند و آن را افتتاح نكرد، بلكه دستور به آتش كشيدن آن را صادر كرد؛ و پس از آن كه مسلمانان آن را به آتش كشيدند، پيامبر(صلى الله عليه وآله)دستور فرمودند تا ديوارهاى آن را خراب كنند و زمين آن را براى انبوه سازى زباله مهيّا سازند.
[=arial]«اَفَمَنْ اَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى تَقْوى مِنَ اللّهِ وَ رِضْوان خَيْرٌ اَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْيانَهُ عَلى شَفا جُرُف هار»؛ يا رسول اللّه! آيا مسجد قبايى كه بنيان و شالوده آن بر تقواى الهى و خشنودى و رضايت حضرت حق، نهاده شده بهتر است، يا مسجد ضرارى كه شالوده آن بر «شَفا جُرُف هار» بنا شده و در
[=arial]نتيجه در آتش جهنّم سقوط خواهد كرد؟
[=arial]شَفا: به معنى لبه هر چيزى است و عرب لب هاى انسان را بدين جهت «شَفَه» مى گويد كه در لبه دهان قرار گرفته است.
[=arial]جُرُفْ: كناره هر چيزى را جُرُف مى گويند و از اين رو، كناره رودخانه را - كه به آب منتهى مى شود - جرف ناميده اند.
[=arial]هار: به چيزى كه در حال سقوط است، هار گويند. آب رودخانه كناره هاى رودخانه را از درون خالى مى كند. اين لبه از بيرون سالم و بى خطر جلوه مى كند، به گونه اى كه اگر انسانى ناآگاهانه پايش را بر روى اين لبه قرار دهد ناگهان لبه رودخانه كه از درون تهى گرديده است فرو مى ريزد و آن انسان بى خبر را به داخل رودخانه و قعر آبها كشانده، او را غرق مى كند.
[=arial]خداوند متعال در اين آيه شريفه، بناى مسجد ضرار را به ساختن چيزى بر روى لبه چنين رودخانه اى تشبيه كرده است؛ آن هم نه در جايى كه مُشرِف به رودخانه باشد كه اگر آشناى به شنا باشد نجات يابد، بلكه در جايى كه مشرف بر جهنّم است. و روشن است كه در چنين جايى سقوط همان است و نابودى همان، و احتمال نجات كاملاً منتفى است.
[=arial]آيا آدم عاقل راضى است در چنين مسجدِ سست بنيانى با اين همه خطر
[=arial]حاضر شود؟!
[=arial]آرى؛ مسجدى كه بر اساس تقوى و رضايت الهى ساخته شده است آن قدر مستحكم، قابل اطمينان و مايه نجات است؛ امّا مسجدى كه براى تفرقه، كفر، شرك و پايگاه دشمن بنا نهاده شود چنان سست، خطرناك و مايه هلاكت است كه بنابر آيه قرآن موجب سقوط انسان در آتش جهنّم مى شود!
[=arial]آيا تعبيرى جالب تر و مثالى رساتر از اين براى سرچشمه هاى شرك و نفاق مى توان يافت؟!
[=arial]پيامهاى آيه
[=arial]1- آنچه از داستان مسجد ضرار استفاده مى شود، اين است كه مسلمانان بايد بسيار مواظب و مراقب اعمال خود باشند؛ چه اينكه گاهى دشمن در لباس مذهب و با اسلحه دين به جنگ دين و مذهب مجهّز مى شود! از اين رو، وقتى به تاريخ اسلام مراجعه مى كنيم با انبوهى از مذاهب ساختگى دشمن مواجه مى شويم كه تنها براى ضربه زدن به «اسلام ناب» نهادينه شده اند.
[=arial]از جمله مذاهب ساختگى، «فرقه ضالّه بهائيّت» است كه اكنون براى همگان روشن شده است كه اين مذهب بى اساس در كجا متولّد شده است؛ چه كسانى آن را ساخته اند؛ و چه كسانى از آن استفاده مى برند.(3)
[=arial]2- مسلمانان بايد زيرك و دقيق باشند و فريب ظاهر را نخورند.
[=arial]در هر برنامه و فتنه اى بايد متولّيان آن را شناسايى كنند، بايد دريابند كه چه كسانى از آن بهره مى برند و چه كسانى متحمّل ضرر مى شوند. مبادا فريب كسانى را بخورند كه به نام استعمار و آبادانى وارد كشور آنهامى شوند و با اسلحه آبادانى به خرابى كشور آنها مى پردازند؛ يا به نام ترويج آزادى، آنها را به اسارت مى كشند. و يا به نام ترويج دين آنها را بى دين كنند!
[=arial]آرى؛ بر اساس فرمايش پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) كه فرمودند: «كَيِّسٌ فَطِنٌ حَذِرٌ»(4)، انسان مؤمن بايد باهوش، زيرك و نسبت به امور مختلف مواظب
[=arial]و دقيق باشد.
پي نوشتها
1- به تفسير الميزان، جلد نهم، صفحه 391 و تفسير مجمع البيان، جلد 5، صفحه 72، مراجعه كنيد.
2- تفسير نمونه، جلد 8، صفحه 135.
3- براى توضيح بيشتر، به كتاب «ارمغان استعمار» و «پاى سخنان پدر» مراجعه كنيد.
4- ميزان الحكمه، باب 291، حديث 1449.
[=arial narrow]هجدهمين مثال: زندگى زودگذر دنيا
[=arial narrow]ناصر مکارم شيرازى
[=arial narrow]خداوند متعال در آيه 24 سوره يونس چنين فرموده است: «اِنَّما مَثَلُ الْحَيوةِ الدُّنْيا كَماء اَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِهِ نَباتُ الاَْرْضِ مِمّا يَأْكُلُ النّاسُ وَ الاَْنْعامُ حَتّى اِذا اَخَذَتِ الاَْرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّيَّنَتْ وَ ظَنَّ اَهْلُها اَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها اَتيها اَمْرُنا لَيْلاً اَوْنَهاراً فَجَعَلْناها حَصيداً كَاَنْ لَمْ تَغْنَ بِالاَْمْسِ كَذلِكَ نُفَصِّلُ الاْياتِ لِقَوْم يَتَفَكَّرُونَ».
[=arial narrow]مثل زندگى دنيا، همانند آبى است كه از آسمان نازل كرده ايم؛ كه در پى آن، گياهانِ [گوناگون] زمين - كه مردم و چهارپايان از آن مى خورند - مى رويد؛ تا زمانى كه زمين زيبايى خود را يافته، آراسته مى گردد و اهلِ آن مطمئن مى شوند كه مى توانند از آن بهره مند گردند؛ [ناگهان] فرمان ما، شب هنگام يا در روز، [براى نابودى آن] فرا مى رسد؛ [سرما يا صاعقه اى را بر آن مسلّط مى سازيم؛] و آن چنان آن را درو مى كنيم كه گويى ديروز هرگز [چنين كشتزارى] نبوده است! اين گونه، آيات خود را براى گروهى كه مى انديشند، شرح مى دهيم.
[=arial]دورنماى بحث
[=arial]در اين مثلِ زيبا سخن از ناپايدارى و زندگى زودگذر دنياست؛ تا مبادا انسان فريب ظاهر زيبا و جذّاب دنيا را خورده، بر آن دل ببندد كه چه بسا در آن هنگامى كه انسان به خيال خود همه چيز را مهيّاى بهرهورى مى داند، يكباره از دست بدهد و در پايان آيه خداوند انسان را به تفكّر و انديشه درباره دنيا دعوت مى كند تا شايد از اين راه نجات يابد.
[=arial]شرح و تفسير
[=arial]«اِنَّما مَثَلُ الحيوةِ الدُّنْيا» عبارت «الحياة الدنيا» در قرآن مجيد حدود هفتاد بار استعمال شده است كه كلمه «دنيا» در اين عبارت مى تواند به يكى از دو معناى زير تلقّى شود:
[=arial]الف. نخست، اينكه آن را به معناى «نزديك» بدانيم؛ يعنى «دنيا» مؤنث «أدنى» است و به معناى نزديك به كار رفته است بنابراين، «حياة دنيا»؛ يعنى زندگى
[=arial]نزديك كه در مقابل «حياة آخرت» است؛ چه اينكه زندگى آخرت نسبت به زندگى اين دنيا دورتر است.
[=arial]2- احتمال دوم، آن است كه دنيا را به معناى چيز پست و بى ارزش بدانيم؛
[=arial]چه اينكه عرب انسانهاى پست و فرومايه را «دنى» مى گويد و دنيا هم از
[=arial]همين مادّه گرفته شده است كه اين قول قوى تر به نظر مى رسد؛ بنابراين زندگى دنيا، زندگى پست و بى ارزشى است، بر خلاف زندگى آخرت كه زندگى با ارزش و شايسته اى است.
[=arial]علاوه بر اين از برخى آيات قرآن - مانند آيه شريفه «وَ اِنَّ الدّارَ الاْخِرَةَ لَهِىَ الْحَيَوانُ»(1) - استفاده مى گردد كه زندگى، تنها زندگى آخرت است؛ در واقع زندگى دنيا، شايستگى نام زندگى را ندارد، بلكه نوعى مرگ تدريجى است!
[=arial]به هر حال، زندگى دنيا يا زندگى پست و بى ارزش است يا اصلاً زندگى نيست.
[=arial]كَماء اَنْزَلْناهُ مِنَ السَّماءِ فَاخْتَلَطَ بِه نَباتُ الاَْرْضِ: مَثَل اين زندگانى ناپايدار و زودگذر دنيا، مَثَل آبى است كه از آسمان نازل مى شود؛ قطرات شفّاف و حياتبخش باران بر زمين مى بارد، ولى بر اثر همين آب بى رنگ و زمين واحد، گياهان، درختان و محصولات متفاوت و مختلف از زمين مى رويد.
[=arial]منظور از «اختلاط» در آيه شريفه، تنوّع رويش هاست.
[=arial]رويش گياهان و نباتات بر سه دسته تقسيم مى شوند:
[=arial]1- قسمتى از آنها - اعمّ از ميوه ها، دانه هاى روغنى و سبزيجات - موادّ غذايى انسان را تشكيل مى دهند (مِمّا يَأْكُلُ النّاسُ).
[=arial]2- قسم دوم روييدنى هايى كه موادّ غذايى حيوانات به شمار مى روند (مِمّا يَأْكُلُ.... الاَْنْعامُ) اين نوع رويش، گاهى بين حيوانات و انسان مشترك هستند؛ به گونه اى كه مثلاً، انسان از ميوه آن استفاده مى كند و حيوانات از برگ و شاخه و ريشه آن؛ گاهى - همانند علوفه - تنها براى حيوانات استفاده مى شود.
[=arial]3- قسم سوم، گياهان و درختانى كه زيبايى و زينت طبيعت به شمار
[=arial]مى روند همانند گلها، سبزه ها، درختان با طراوت (حَتّى اِذا اَخَذَتِ
[=arial]الاَْرْضُ زُخْرُفَها وَ ازَّيَّنَتْ).
[=arial]وَ ظَنَّ اَهْلُها اَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها: هنگامى كه باران كاملاً مى بارد و ميوه ها و گياهان ثمره مى دهد و انسان خود را در آستانه بهره بردارى از آن مى پندارد، ناگهان حادثه اى رخ مى دهد كه تمام محاسبات بر هم مى ريزد كه اين حالت براى دل شدگان دنيا، بسى رنج آور است!
[=arial]اَتيها اَمْرُنا لَيْلاً اَوْ نَهاراً: آرى؛ به هنگامى كه دنيا به انسان رو آورده است و چهره زيبا و پر فريب خود را نشان مى دهد و انسان تصوّر مى كند كه همه چيز بر وفق مراد است، ناگهان فرمان عذاب الهى، شب هنگام يا در روز، صادر مى شود و همه آرزوها و دست رنج هاى انسان را نابود مى سازد؛ به گونه اى كه گويا اصلاً چنين چيزى در دنيا وجود نداشته است.
[=arial]كلمه «امرنا» در اين قسمت از آيه شريفه بسيار قابل دقّت و تأمّل است؛ چه اينكه موارد و مصاديق فروانى دارد و هر نوع فرمان عذابى را از ناحيه حضرت حق شامل مى شود.
[=arial]در اينجا به چند نمونه آن اشاره مى شود:
[=arial]1- گاه ممكن است اين مأموريّت، به عدّه اى از حيوانات كوچك و به ظاهر ناتوان - مانند ملخ - داده شود؛ به اين گونه كه عدّه اى از اين ملخ ها به صورت توده اى از ابر بر مزرعه اى فرود آيند و آن زراعت را به طور كامل نابود سازند و گاه حتّى كاه و خار و خاشاكى هم از آن باقى نگذارند؛ همان گونه كه اين مسئله در بعضى از كشورها اتّفاق افتاده است.
[=arial]2- ممكن است اين مأموريّت بر عهده «باد سموم» نهاده شود و او مأمور عذاب الهى و وسيله اجراى امر و فرمان پروردگار شود؛ باد سموم به گونه اى است كه وقتى حركت مى كند، بر هر چيزى بوزد آن را مسموم كرده، مى خشكاند. مثلاً، اين باد اگر بر مزرعه اى سرسبز و خرّم بوزد ابتدا آن را به زراعتى سوخته تبديل مى كند و سپس خاكستر آن را با خود به همراه مى برد.
[=arial]3- گاهى موجودى خطرناك تر از باد سموم، اجراى دستور خداوند را بر عهده مى گيرد؛ موجودى همچون «صاعقه» كه به هر چيزى از كوه، درختان، گوسفندان، و انسان ها برخورد كند، آن را نيست و نابود مى سازد.(2) و همچنين موجودات ديگرى كه در بحث هاى آينده بدان اشاره خواهد شد.
[=arial]نكته قابل توجّهى كه در عبارت «ليلاً او نهاراً» نهفته است، اين است كه انسان در هر حال در مقابل فرمان و عذاب الهى چاره اى جز تسليم بر آستان حضرت حق را ندارد و اين گونه نيست كه انسان تصوّر كند كه چون عذاب شبانه بر او نازل شده، قدرت دفاع را از دست داده است، بلكه اگر در روز هم نازل شود، هيچ انسانى قدرت دفاع از خود را ندارد؛ بدين جهت، مى فرمايد: اين عذاب ممكن است در روز نازل شود و امكان دارد كه شب هنگام دامنگير شما شود.
[=arial]فَجَعَلْناها حَصيداً كَاَنْ لَمْ تَغْنَ بِالاَْمْسِ: هنگامى كه فرمان عذاب الهى صادر شود، بى درنگ تمام اموال انسان نابود مى شود و از يك مزرعه سرسبز و با طراوت چيزى جز يك تلّ خاكستر باقى نمى ماند به گونه اى كه گويا اصلاً چيزى وجود نداشته است و انسان نمى تواند باور كند كه اين تلّ خاكستر، ثانيه اى قبل همان زراعت سرسبز باطراوت بوده است.
[=arial]كَذلِكَ نُفَصِّلُ الاْياتِ لِقَوْم يَتَفَكَّرُونَ: اين گونه آيات قرآن - مخصوصاً مَثَل مزبور - را براى انديشمندان و فرهيختگان شرح مى دهيم؛ يعنى تنها در سايه تفكّر و تأمّل مى توان به هدف اين مثلها و عمق اين آيات الهى دست يافت؛ تفكّرى كه بالاتر از آن عبادتى وجود ندارد.
[=arial]فلسفه مثل
[=arial]براى دست يابى به فلسفه مثل، به سه نمونه از ويژگى زندگى دنيا اشاره مى شود:
[=arial]1- زندگى دنيا زودگذر است و ثبات و دوامى ندارد.
[=arial]2- زندگى دنيا تهى است؛ ظاهرى فريبنده و جذّاب دارد، ولى باطنى بى محتوا دارد؛ همانند زندگى بعضى از انسانها كه از فاصله دور بسيار جالب و جاذب مى نماياند به گونه اى كه حسرت آور است، ولى وقتى انسان به آن نزديك مى شود، خداى را هزاران بار سپاس مى گويد كه چنان زندگانى ندارد.
[=arial]«برق را در خرمن مردم تماشا كرده است *** آنكه پندارد كه حال مردم دنيا خوش است»
[=arial]3- زندگى دنيا غافل كننده است.
[=arial]بر همين اساس پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) در روايتى كوتاه به اين سه ويژگى اشاره داشته، مى فرمايد: «اَلدُّنْيا تَغُرُّ وَ تَضُرُّ وَ تَمُرُّ»؛ يعنى دنيا فريبنده، ضررآفرين و گذرا و بى ثبات است.(3)
[=arial]حال، فلسفه مثل از اينجا روشن مى شود كه بدون مثال درك ماهيّت و ويژگى دنيا ناممكن به نظر مى رسد. ذكر مثل سبب مى شود تا انسان بهتر به حقيقت و ماهيّت دنيا دست يابد. بدين جهت است كه خداند براى شناساندن دنيا تمسّك به مثل جسته است.
[=arial]تفسير و تطبيق مثال مذكور
[=arial]در آيه مثل، انسان و زندگى دنيوى او به باران تشبيه شده است؛ يعنى انسان نيز همچون باران استعداد فراوانى دارد. وقتى اين استعدادها فعّال شود، همانند بارانِ باطراوت شروع به بارش مى كند و ثمره آن ابتكارات مختلف و خلاّقيت هاى متنوّعى است كه از انسان سر مى زند. تمام نيرو و توان خود را در جهت زندگى بهتر به خدمت مى گيرد؛ در زمينه هاى مختلف فعّاليّت مى كند و در راه رسيدن به هدف، بسيارى از نيروهاى خود را از كف مى دهد تا اينكه به زندگى دنيوىِ خود سامان ببخشد؛ ولى ناگهان با ايجاد حادثه اى تمام آمال و آرزوهايش نقش بر آب مى شود؛ به گونه اى كه گويا از اوّل عمر تا كنون هيچ فعّاليّتى نداشته و هيچ توشه اى
[=arial]برنگرفته است!
[=arial]اين حوادث كه همان «امر» و فرمان الهى است، گاهى از درون جسم انسان برمى خيزد كه در اين هنگام اين انسان مغرور با كوچك ترين حادثه اى، تسليم مى شود؛ مثلاً اگر قسمتى از خون در يكى از رگهاى بدن انسان لخته شود و اين حالت ادامه يابد تا اينكه به رگهاى ورودى قلب سرايت كرده، رگ را مسدود سازد، ناگهان ايست قلبى ايجاد مى شود و سبب سكته قلبى مى گردد، همچنين اگر اين لخته به سمت مغز حركت كند و در رگهاى منتهى به مغز متوقّف شود، باعث ايست مغز مى شود و يكباره، يا نيمى از بدن انسان فلج مى شود، يا از دنيا مى رود.
[=arial]از اين آسان تر گاهى خداوند اين مأموريّت را به يك سلول از ميليونها سلولى كه در بدن انسان وجود دارد وا مى گذارد. اين سلول خارج از برنامه به توليدمثل و تكثير مى پردازد؛ به گونه اى كه يك سلول به دو عدد تبديل مى شود و دو سلول به چهار عدد و چهار سلول به هشت و هشت سلول به شانزده و... ناگهان تبديل به يك غدّه سرطانى شده، به سرعت در بدن ريشه مى دواند و سرانجام پس از چندى، انسان را از پاى در مى آورد «فَجَعَلْناهُ حَصيداً كَاَنْ لَمْ تَغْنَ بِالاَْمْسِ» به گونه اى كه گويا سالها مرده است! آرى؛ به همين سادگى انسان مى ميرد و تمام آرزوها و زحمت هاى خود را بر باد رفته مى بيند.
[=arial]و ممكن است فرمان عذاب الهى بر عهده يك حادثه برونى از قبيل زلزله، رانش زمين، طوفان، صاعقه، شهاب هاى آسمانى و... نهاده شود.
[=arial]اين مثل و مانند آن، و اين حوادث مختلف كه بارها آنها را مشاهده كرده ايم، هر كدام زنگ خطر و بيدارباشى است براى ما كه فريب ناپايدارى دنيا را نخوريم و براى نيل به آرزوها مرتكب هر جنايتى نشويم و به دنيا دل نبنديم.
[=arial]شايسته است كه در اين آيه شريفه و امثال آن با دقّت زياد تفكّر و تعمّق نمائيم و همواره آن را بسان چراغى فروزان فراسوى خويش قرار دهيم.
[=arial]پيام هاى آيه
[=arial]1- تعليم خداشناسى.
[=arial]خداوند در آيه مَثَل با تشبيه زندگى به آب باران، درس خداشناسى به ما مى آموزد و ايمان ما را به يكتا بودن خويش راسخ تر مى كند. آيه به ما مى آموزد كه خداوند از همين آب بى رنگ و زمين واحد، هزاران رنگ خلق مى كند. همه زمين ها با يك آب سيراب مى شود (يُسْقى بِماء واحِد)(4)؛ ولى ميوه ها، درختان و سبزى هاى مختلف و رنگارنگ ميرويد؛ شيرين ترين و ترش ترين ميوه ها، تلخ ترين سم ها و زيباترين گلها، از همين آب و خاك بى رنگ توليد مى شود. واقعاً قدرت و علم پروردگار عالم عجيب است! ولى افسوس كه حجاب عادت، مانع از تفكّر در اين كتاب گوياى خداشناسى شده است.
[=arial]2- در جهان هستى همه چيز بر اساس نظم آفريده شده است. خداوند آب باران را سبب بركت و آبادانى قرار داده است. اگر همين باران زيادتر از اندازه ببارد، ويرانى و نابودى به ارمغان خواهد آورد و اگر نبارد يا كمتر از نياز ببارد، سوغاتى جز خشكسالى و قحطى نخواهد داشت.
[=arial]اين نيز درسى است براى همه انسانها كه در زندگى خود برنامه و نظم داشته باشند و اعتدال را در همه چيز رعايت نموده، از إفراط و تفريط بپرهيزند.
[=arial]حتّى در دشمنى ها نيز زياده روى نكنند. به همين جهت، اسلام در مورد آداب جنگ، دستورات زيبا و جالبى دارد تا مسلمانان درباره دشمنانشان هم زياده روى نكنند. بنابراين، در تمام شئون زندگى، شخص مسلمان بايد اهل نظم و برنامه باشد.
[=arial]
[=arial]3- گاهى «نعمت» تبديل به «نقمت» مى شود؛ يعنى ممكن است آنچه مايه حيات و زندگى انسان است، سبب سيه روزى انسان شود و خداوند همان را مأمور مرگ انسان قرار داد. آبِ مايه حيات، ممكن است تبديل به سيل ويرانگر شود!
[=arial]4- آب اگر جريان داشته باشد، خوشبو، سالم، گوارا و مايه حيات است؛ امّا اگر راكد بماند، متعفّن، آلوده، و غيرقابل استفاده مى گردد و در اين صورت نه تنها عامل حيات نيست، بلكه منشأ آلودگى هايى نيز خواهد بود. ثروتها و سرمايه ها نيز همين حكم را دارد؛ تا هنگامى كه در گردش است و باعث شكوفايى اقتصاد كشور است يك ارزش به شمار مى رود؛ ولى هنگامى كه احتكار شود و در جايى راكد بماند، سبب ركود و بيمارى دستگاه اقتصادى كشور مى گردد.
[=arial]
[=arial]5- دورنماى برخى از گياهان، بسان گياهان و گلهاى زينتى مى مانند؛ ليكن از نزديك سمّى و كشنده هستند.
[=arial]«برق را در خرمن مردم تماشا كرده است *** آنكه پندارد كه حال مردم دنيا خوش است»
[=arial]از اين رو، نبايد فريب ظاهر زيباى آن را خورد، بلكه بايد با تفكّر و تعمّق به ماهيّت آن پى برد؛ آنگاه آن را انتخاب كرد.
[=arial]بدين جهت، در پايان آيه نسبت به تفكّر و انديشه توصيه شده و براى متفكّران و انديشمندان ارج نهاده شده است.
[=arial]در روايتى رسول گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) فرموده است: «اُعْطُوا اَعْيُنَكُمْ حَظَّها مِنَ الْعِبادَةِ؛ از عبادت چشم هايتان، بهره اى را به آنها بدهيد. اصحاب عرض كردند: يا رسول الله! عبادت چشمها چيست؟ حضرت فرمود: نگاه به قرآن و تفكّر و انديشه در آن».(5)
[=arial]در آيات قرآن تفكّر و انديشه كنيد؛ به سرنوشت نمرودها، فرعونها، ابولهب ها؛ و از طرف ديگر سليمانها، موسى ها، داودها و... بيانديشيد. در عجايب آيات قرآن توقّف و تدبّر كنيد و تنها به قرائت و تلاوت قرآن بسنده نكنيد اگرچه تلاوت و قرائت كلام وحى - مخصوصاً در ماه مبارك رمضان - اجر و ثوابى بس عظيم دارد.
پي نوشتها
1- سوره عنكبوت، آيه 64.
2- تفسير علمى «صاعقه» و تفاوت آن با «رعد و برق» در بحثهاى پيشين گذشت.
3- ر.ك. به ميزان الحكمه، باب 3253، حديث 15920 (لا عبادة كالتفكر فى صنعة الله عزوجل).
4- بحارالانوار، چاپ بيروت، جلد 7، صفحه 119. اين روايت در نهج البلاغه، كلمات قصار، كلمه 385 از حضرت على(عليه السلام)نيز نقل شده است.
5- محجّة البيضاء، جلد2، صفحه 231؛ و تفسير البرهان، جلد اوّل، صفحه 331، حديث 11.
[=arial]نوزدهمين مثال: مَثَل كافر و مؤمن
[=arial]ناصر مکارم شيرازى
[=arial]خداوند متعال در آيه 24 سوره هود مى فرمايد:
[=arial]«مَثَلُ الْفَريقَيْنِ كَالاَْعْمى وَ الاَْصَمِّ وَ الْبَصيرِ وَ السَّميعِ هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً اَفَلا تَذَكَّرُونَ»
[=arial]حال اين دو گروه (مؤمنان و كافران)، حال نابينا و كر و بينا و شنواست؛ آيا اين دو، همانند يكديگرند؟! آيا پند نمى گيريد؟!
[=arial]دورنماى بحث
[=arial]خداوند بزرگ در اين مَثَل، به مقايسه حال كافران و مؤمنان پرداخته است و اين دو گروه را به انسانهاى كر و كور و بينا و شنوا تشبيه كرده است؛ زيرا ايمان و تقوا سبب بينايى و شنوايى؛ و لجاجت، تعصّب و بى ايمانى مانع اين دو موهبت الهى مى گردد.
[=arial]اشاره اى به آيات قبل از آيه مَثَل
[=arial]قبل از آنكه آيه مثل مورد بررسى قرار گيرد، لازم است نگاهى اجمالى به آيات قبل - كه بيانگر حال انسانهاى مؤمن و بى ايمان است - داشته باشيم. تا با بينش بيشترى به تفسير آيه مثل بپردازيم.
[=arial]شرح حال كافران
[=arial]آيه 19 سوره هود شرح حال كافران را بيان كرده و مى فرمايد: «اَلَّذينَ يَصُدُّونَ عَنْ سَبيلِ اللّهِ وَ يَبْغُونَها عِوَجاً وَ هُمْ بِالاْخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ». كافران كسانى هستند كه مردم را از راه خدا باز مى دارند؛ و راه حق را كج و معوج نشان مى دهند، و به سراى آخرت كافرند.
[=arial]در اين آيه شريفه سه ويژگى براى كفّار بيان شده است:
[=arial]1- كفّار مانع راه خدا هستند و از راه يافتن ديگران به راه حق،
[=arial]جلوگيرى مى كنند.
[=arial]2- كافران مايل هستند راه مستقيم حق و خدا را كج و معوج بنمايند؛ در حالى كه راه خداوند بر اساس آيه شريفه سوره حمد، مستقيم است و إعوجاج و كجى و إفراط و تفريط در آن وجود ندارد؛ بلكه متعادل و ميانه است.
[=arial]3- سومين ويژگى كافران، انكار معاد و جهان پس از مرگ است. و به نظر مى رسد بزرگترين عامل سيه روزى آنها همين مسئله است؛ زيرا وقتى منكر رستاخيز شدند، راه راست را نيز به ديگران كج و معوج نشان مى دهند و از هدايت ديگران به سوى حق مانع مى شوند.
[=arial]سپس در آيه 22 مى فرمايد: «لا جَرَمَ اَنَّهُمْ فِى الاْخِرَةِ هُمُ الاَْخْسَرُونَ» بناچار آنها در سراى آخرت، از همه زيانكارترند!
[=arial]يعنى كفّارى كه اوّلاً مانع از هدايت مردم به راه حق هستند و سپس راه مستقيم را كج و معوج نشان مى دهند و در نهايت منكر معاد هستند، در روز رستاخيز زيانكارترين مردم به شمار مى روند.
[=arial]شرح حال مؤمنان
[=arial]آيه 23 سوره هود به بررسى گروه دوم (مؤمنان) پرداخته، مى فرمايد: «اِنَّ الَّذينَ امَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ وَ اَخْبَتُوا اِلى رَبِّهِمْ اُولئِكَ اَصْحابُ الْجَنَّةِ هُمْ فيها خالِدُونَ»
[=arial]كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى شايسته انجام دادند و در برابر پروردگارشان خضوع و خشوع كردند، آنها اهل بهشتند؛ و جاودانه در آن خواهند ماند.
[=arial]آيه شريفه مذكور براى مؤمنان سه ويژگى بيان داشته:
[=arial]1 و 2- ويژگى اوّل و دوم، ايمان و عمل صالح است. اين دو در بسيارى از آيات قرآن با هم ذكر شده است. بنابراين، لازم و ملزوم و از هم تفكيك ناپذيرند(1) بدين جهت، مدّعيان ايمان كه فاقد عمل صالح هستند، در واقع فاقد ايمان نيز هستند و از سوى ديگر، انسانهاى بى ادّعايى كه عمل صالح دارند، مؤمنان راستين و واقعى به شمار مى آيند؛ زيرا - همانطور كه گذشت - ايمان و عمل صالح، شاخ و برگ يك درخت هستند.
[=arial]
[=arial]3- سومين ويژگى كه آيه بدان اشاره داشته، ويژگى «اخبات» است.
[=arial]«اخبات» جمع كلمه «خبت» است؛ و «خبت» در لغت به معناى بيابان وسيع و هموار است؛ سپس به بعضى از حالات و ويژگى هاى انسان نيز اطلاق گرديده است كه به سه حالت آن اشاره مى شود:
[=arial]الف - اين كلمه براى انسانهايى كه روحى متواضع دارند، استعمال گرديده است؛ زيرا همانگونه كه بيابان صاف و هموار در مقابل آب متواضع است و به راحتى آب به همه جاى آن سير مى كند، روح انسان متواضع نيز به سادگى در مقابل حضرت حق تسليم مى شود.
[=arial]ب - واژه «مُخْبِتْ» علاوه بر انسانهاى متواضع، به انسانهاى تسليم درگاه خداوند نيز اطلاق مى شود؛ يعنى همانگونه كه زمين صاف تسليم است، انسان مؤمن نيز تسليم خداوند است.
[=arial]ج - اين واژه بر انسانهاى داراى اطمينان به خداوند نيز اطلاق شده است؛ يعنى همانطور كه انسان به هنگام حركت بر زمين صاف با اطمينان گام برمى دارد - بر خلاف هنگام حركت بر كوه و درّه و تپّه كه با دلهره و ترديد گام برمى دارد - انسان مؤمن نيز به خداى خويش اطمينان دارد و در راه عبوديّت و بندگى او با اطمينان حركت مى كند.
[=arial]بنابراين، مؤمنان داراى اين صفات (ايمان، عمل صالح و اخبات)، جزو بهشتيان به شمار مى روند و جاودانه در بهشت خواهند ماند و از نعمت هاى آن بهره مند خواهند گشت.
[=arial]شرح و تفسير آيه مثل
[=arial]مَثَلُ الْفَريقَيْنِ كَالاَْعْمى وَ الاَْصَمِّ وَ الْبَصيرِ وَ السَّميعِ: خداوند متعال پس از بيان ويژگيهاى مؤمنان و كافران در آيات پيشين، مى فرمايد: مثل آن دو گروه (مؤمنان و كافران) مثلِ دو گروه نابينا و كر و شنوا و بيناست، مؤمنان بسان انسانهاى بينا و شنوا هستند و كافران به انسانهاى كر و كور مى مانند.
[=arial]هَلْ يَسْتَوِيانِ مَثَلاً اَفَلا تَذَكَّرُونَ: آيا اين دو گروه، مانند هم هستند؟! آيا
[=arial]كران و شنوايان با هم يكسانند؟! آيا بينايان و نابينايان مساوى هستند؟! آيا كفر و ايمان برابر است؟!
[=arial]آيا از اين مثل و مقايسه بين افراد فاقدِ حسّ شنوايى و بينايى و دارندگان آنها متذكّر نمى شويد؟!
[=arial]براى پى بردن به عمق اين مطلب و درك آثار ايمان و قدرت نامتناهى پروردگار عالم، نخست لازم است اهميّت چشم و گوش و نقش آن دو در بدن انسان مورد بررسى قرار گيرد.
[=arial]چشم، يكى از بزرگترين آيات الهى
[=arial]بى شك چشم از بزرگترين آيات الهى به شمار مى رود؛ بلكه مى توان گفت عجيب ترين آيت خداوند - كه در دسترس ما انسانها قرار دارد - همين چشم است. ساختمان چشم، بسيار بسيار پيچيده است. عجيب تر آنكه اين ساختمان بسيار پيچيده، از مود اوليه بسيار ساده اى تشكيل شده است؛ مقدار كمى چربى، مختصرى گوشت و كمى مايع!
[=arial]دليل بر قدرت خداوند همين بس كه با ابزار ساده، وسايل بسيار پيچيده اى همچون چشم مى آفريند. چشم انسان، هفت طبقه ممتاز و جدا از هم دارد كه هر يك بر روى ديگرى به صورت مستقل و بسيار لطيف نهاده شده و خداوند براى هر طبقه وظيفه ظريف و خاصّى قرار داده است.
[=arial]هيچ دستگاه فيلم بردارى و عكس بردارى در دنيا وجود ندارد كه مانند دستگاه عظيم و حيرت آور چشم انسان، به صورت خودكار و بدون عكّاس و فيلم بردار، از محيط اطراف خود فيلم بردارى كند؛ بى آنكه كسى عدسى آن را تنظيم كند، در كمترين زمان براى دورترين و نزديك ترين نقطه عدسى آن تنظيم مى گردد، در حالى كه در دوربين هاى عكّاسى و فيلم بردارى، تنظيم عدسى براى فاصله هاى مختلف وقت زيادى مى طلبد و در فيلم برداريهاى مهم، گاهى اين كار حتّى تا يك ساعت به طول مى انجامد.
[=arial]در مورد تنظيم نور نيز چنين است؛ مثلاً اگر در محيطى - كه همه چراغهاى آن روشن است و چشم ما به روشنايى عادت كرده است - ناگهان برق قطع گردد و فضا تاريك شود، در ظرف چند ثانيه چشم ما با محيط تاريك اطراف عادت كرده، به گونه اى كه مى توان با همان نور ضعيف اشياى اطراف خود را ديد؛ يعنى چشم در كمترين زمان خود را با نور ضعيف تطبيق مى دهد و مردمك آن باندازه كافى گشاد مى گردد. خداوند قادر، براى چشم عضلاتى قرار داده است كه در شش جهت حركت مى كند؛ كره چشم علاوه بر جهات چهارگانه (چپ، راست، بالا و پائين)، به سمت جلو و عقب نيز حركت مى كند.
[=arial]از ديگر عجايب چشم، مايعى است كه از چشم تراوش مى كند كه آن را اشك ناميده اند. اشك، هم مادّه غذايى چشم است و هم ابزار شستشوى اين ساختمان دقيق و ظريف، و هم وسيله اى ضدعفونى كننده براى چشم.
[=arial]از ديگر ويژگى هاى چشم، اين است كه خود به ترميم اشكالات و نقصهاى وارده، مى پردازد.
[=arial]آيا هيچ يك از مصنوعات انسان چنين ويژگى دارد؟ انصافاً، اگر در عالم هستى هيچ علامت و نشانه اى براى اثبات وجود خداوند جز ساختمان عجيب و حيرت آور چشم وجود نداشت، همين كفايت مى كرد.(1) چگونه مى توان باور كرد كه طبيعت بى شعور و فاقد درك، چنين دستگاه باعظمتى را خلق كرده باشد؟
[=arial]گوش آيتِ ديگر خداوند
[=arial]اگرچه ساختمان گوش به پيچيدگى و ظرافت دستگاه چشم نيست؛ ولى آن نيز حكايت از قدرت نمايى ذات حضرت حق دارد. گوش بيرونى، گوش ميانه و گوش درونى، سه قسمت اصلى ساختمان گوش را تشكيل مى دهند كه در سه منطقه جدا از هم و با وظايف و مسئوليّت هاى مستقل ساخته شده اند. استخوانهايى به صورت چكش و سندان در گوش تعبيه شده است كه عامل انتقال صدا به مغز است و عجيبت تر آنكه گوش علاوه بر اينكه صدا را درك مى كند، جهت و محلّ ايجاد صدا را نيز تشخيص مى دهد. اين دو نعمت بزرگ الهى - كه در اختيار ما انسانها قرار دارد - بسيار عجيب است و در شرح عجايب آن كتابها نوشته شده است و هر كدام متخصّصى مخصوص به خود دارند، بلكه خود چشم رشته هاى تخصّصى مختلفى دارد.
[=arial]چشم و گوش دو ابزار مهمّ شناخت
[=arial]مهم ترين ابزار شناخت انسان چشم و گوش اوست، آدمى در ابتداى تولّد فاقد هر گونه علم و دانش است (وَ اللّهُ اَخْرَجَكُمْ مِنْ بُطُونِ اُمَّهاتِكُم لا تَعْلَمُونَ شَيْئاً).(2)تمام علوم و دانش هاى انسان پس از رشدِ لازم از طريق چشم و گوش به او مى رسد؛ حتّى علوم عقلى.
[=arial]علوم تجربى از طريق چشم منتقل مى شود؛ انسان در آزمايشگاه مسايل مختلف را تجربه كرده، مى بيند و بدان واقف و آگاه مى شود امّا علوم نقلى كه ديگران آن را منتقل مى سازند - مخصوصاً دانش هايى كه از طريق وحى به انسان منتقل مى شود - از طريق گوش نصيب آدمى مى گردد. البتّه علوم عقلى نيز بر پايه علوم حسّى است؛ يعنى اگر چيزى ديده يا شنيده نشود، عقل نمى تواند مسايل آن را درك كند؛ زيرا بنيان علوم عقلى، بر اساس «تجريد» و «تعميمِ» محسوسات است. بدين جهت، اگر انسانى فاقد حسّ بينايى و شنوايى باشد - كه طبعاً لال نيز خواهد بود - هرچند مغزى همچون مغز بوعلى سينا هم داشته باشد، به اندازه بچّه پنج ساله اى نخواهد فهميد؛ زيرا چنين انسانى، دو پايه اساسى علوم عقلى؛ يعنى بينايى و شنوايى را از دست داده است.
[=arial]كفّار فاقد ابزار شناخت هستند
[=arial]بنابر آيه شريفه، افراد بى ايمان و كافر كر و كور هستند؛ يعنى آنها فاقد ابزار و وسايل شناخت هستند و منابع شناخت از آنها سلب شده است. به همين جهت از نور ايمان چيزى را درك نمى كنند. امّا مؤمنان در پرتو نور ايمان، كاملاً بينا و شنوا هستند و از تمام علوم و دانش ها و ابزار شناخت بهره مند مى گردند.
[=arial]چرا كفّار كر و كور هستند؟
[=arial]با توصيف هايى كه در آيات پيشين براى آنها گفته شد، كافران بدين جهت كر و كور هستند كه كفر، پرده و حجابى در مقابل چشم آنها قرار داده كه بينايى و شنوايى آنها را سلب كرده است (خَتَمَ اللّهُ عَلى قُلُوبِهِمْ وَ عَلى سَمْعِهِمْ وَ عَلى اَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ)(3).
[=arial]لجاجت در مقابل پروردگار، تسليم نبودن در مقابل ذات حق و ديگر صفات رذيله، سبب شده است تا كافران نتوانند حقايق را درك كنند.
[=arial]امام عارفان، حضرت سجاد(عليه السلام)، در دعاى عارفانه و عاشقانه ابوحمزه ثمالى مى فرمايد: «اِنَّكَ لا تَجُبُ عَنْ خَلْقِكَ اِلاّ اَنْ تَحْجُبُهُ الاَْعْمالُ دُونَكَ»؛ خدايا! تو از بندگان، محجوب و پنهان نيستى، مگر اينكه اعمال مردم، خود، حجاب مى شود وگرنه تو از هر ظاهرى آشكارترى.
[=arial]در بعضى از نسخه هاى دعا، به جاى كلمه «اعمال»، «آمال» ذكر شده است. كه بنابرآن، آرزوهاى طولانى حجاب مى گردد و انسان را از حقايق و معارف الهى باز مى دارد.
[=arial]اما وقتى ايمان در درون انسان جلوه كرد، حجاب هاى تعصّب، جهل، خودخواهى و كبر نابود شده، همه چيز براى انسان روشن مى شود؛ بلكه خداوند، خود، او را از تاريكى ها به نور ايمان هدايت مى كند. از اين رو، مى فرمايد:
[=arial]«اَللّهُ وَلِىُّ الَّذينَ آمَنُوا يُخْرِجُهُمْ مِنَ الظُّلُماتِ اِلَى النُّورِ وَ الَّذينَ كَفَرُوا اَوْلِيائُهُمُ الطّاغُوتُ يُخْرِجُونَهُمْ مِنَ النُّورِ اِلَى الظُّلُماتِ اُولئِكَ اَصْحابُ النّارِ فيها خالِدُونَ»؛ خداوند، ولىّ و سرپرست كسانى است كه ايمان آورده اند؛ آنهارا از ظلمت ها به سوى نور بيرون مى برد. [امّا ]كسانى كه كافر شدند، اولياى آنها طاغوت ها هستند؛ كه آنها را از نور، به سوى ظلمت ها بيرون مى برند؛ آنها اهل آتشند و هميشه در آن خواهند ماند.(4)
[=arial]چگونه حجاب ها را از خود برهانيم؟
[=arial]چگونه مى توانيم چشم و گوش قرآنى و چشم حقيقت بين داشته باشيم؟
[=arial]بر اساس آيه شريفه، اگر بخواهيم حجاب ها را كنار بزنيم و پرده هاى
[=arial]جهالت، تعصّب و لجاجت را بدريم و ببينيم آنچه را كه اولياى خداوند مى بينند، بايد مؤمن شويم.
[=arial]در روايات اهلبيت(عليهم السلام) براى «مؤمن» علامت هاى مختلفى ذكر شده است كه به منظور در پى گرفتن آن در اين مختصر تنها به ذكر دو نمونه از آن بسنده مى گردد.
[=arial]علامتهاى مؤمن
[=arial]1- در روايتى نبىّ مكرم اسلام، حضرت محمد(صلى الله عليه وآله)، فرموده است:
[=arial]«لا يُؤْمِنُ عَبْدٌ حَتّى يُحِبَّ لِلنّاسِ ما يُحِبُّ لِنَفْسِهِ»؛ هيچ انسانى به حقيقت ايمان نايل نمى گردد مگر اينكه آنچه را از نيكى ها كه براى خود دوست مى دارد، براى ديگران نيز دوست بدارد.(5)
[=arial]2- در روايت ديگرى از امام صادق(عليه السلام) ذكر شده است: «اِنَّ مِنْ حَقيقَةِ الاْيمانَ اَنْ تُؤَثِّرَ الْحَقَّ، وَ اِنْ ضَرَّكَ، عَلَى الْباطِلِ، وَ اِنْ نَفَعْتَ»؛ حقيقت ايمان اين است كه حق را، اگرچه به ضرر تو باشد، بر باطل، اگرچه به نفع تو باشد، مقدم بدارى.(6)
[=arial]بنابراين روايت شريفه، پرهيز از ناراستى و حفظ راستى از حقايق ايمان
[=arial]شناخته شده است.
[=arial]از اين رو، اين روايت پيام آور درسى است براى احزاب و جناح هاى سياسى كشور كه پيوسته جانب راستى را گرفته، از ناراستى بپرهيزند. آنان اگر به اين مرحله دست يافتند كه سخن شخص صالحِ جناح مخالف را بر سخن ناصالحِ جناحِ خود مقدّم بدارند، بى شك حقيقت ايمان را درك كرده اند؛ در غير اين صورت ادّعاى ايمان چيزى جز گزافه نيست. خداوند به همه مسلمانان، ايمان كامل عنايت فرمايد. پي نوشتها
1- شرح بيشتر را در تفسير نمونه، جلد 27، صفحه 18 به بعد، مطالعه فرمائيد.
2- سوره نحل، آيه 78.
3- سوره بقره: آيه 7.
4- سوره بقره: آيه 257.
5- ميزان الحكمه، جلد اوّل، صفحه 193.
6- بحارالانوار، جلد 67، صفحه 106.
[=arial]بيستمين مثال: توسّل به ما سوى اللّه
[=arial]ناصر مکارم شيرازى
[=arial]خداوند در آيه 14 سوره رعد مى فرمايد: «لَهُ دَعْوَةُ الْحَقِّ وَ الَّذينَ يَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ لا يَسْتَجيبُونَ لَهُمْ بِشَىْء اِلاّ كَباسِطِ كَفَّيْهِ اِلَى الْماءِ لِيَبْلُغَ فاهُ وَ ما هُوَ بِبالِغَهِ وَ ما دُعاءُ الْكافِرينَ اِلاّ فى ضَلال»؛ دعوتِ حق از آنِ اوست؛ و كسانى را كه [مشركان ]غير از خدا مى خوانند، [هرگز] به دعوت آنان پاسخ نمى گويند. آنها همچون كسى هستند كه كف هاى [دست ]خود را به سوى آب مى گشايد تا آب به دهانش برسد، و هرگز نخواهد رسيد. و دعاى كافران، جز در ضلال و گمراهى نيست.
[=arial]دورنماى بحث
[=arial]آيه مثل توسّل و دعا را بررسى كرده، به انسان ها مى آموزد كه دست نياز را به سوى چه كسى دراز كنند؛ سپس آيه، براى كسانى كه به درِ خانه مخلوقات - نه خالق آنان - مى روند و عرضه نياز و حاجت مى كنند مثلى بيان مى كند.
[=arial]پرسش
[=arial]قبل از پرداختن به شرح و تفسير آيه مَثَل، لازم است اين پرسش مطرح شود كه چرا بعضى از مَثَلها و تشبيه هايى كه در آياتى قبل از سوره رعد ذكر شده، در بحث ما مطرح نشده است؛ همانند آيه شريفه 32 سوره مائده، كه كشتن يك انسان بى گناه را با كشتن تمام انسان ها برابر مى داند و نجات يك انسان بى گناه را به نجات تمامى انسان ها تشبيه مى كند؛ در حالى كه در اين آيه نيز تشبيه و نظيرى ذكر شده كه مى توانستيم آن را مورد بحث قرار دهيم؟
[=arial]پاسخ
[=arial]در قرآن مجيد مثالها و تشبيهات فراوانى وجود دارد؛ ليكن بحث ما در مثل هاى قرآن است نه در تشبيهات آن.
[=arial]تشبيه آن است كه چيزى را به چيز ديگرى ماننده سازند؛ مثل اينكه مى گويند:
[=arial]حسن مانند شير است. اين يك تشبيه است نه مَثَل؛ ولى مثال يك داستان، يك سرگذشت، يك مجموعه و برنامه است كه در قرآن براى بيان مطالب عقلانى دور از دسترس مردم، بيان شده است؛ مانند اينكه قرآن براى بيان حقّ و باطل - كه يك مسئله غيرحسّى است - به باران و سيلاب و كف روى سيلاب مثال مى زند و حق را به باران و باطل را به كف روى سيلاب تشبيه مى نمايد كه اگرچه كف بالانشين و پر سر و صدا است؛ ولى فروغى ندارد و زود نابود مى گردد. بنابراين، با توضيح بالا يك معيار كلّى براى جدا كردن مثال ها از تشبيهات به دست مى آيد.