پرسشها و شبهاتى درمورد غدیر
تبهای اولیه
مأموريتى كه در آن پيامبر اكرم، صلّىاللَّهعليهوآله، بطور رسمى جانشين خود را انتخاب كردند و باعث يأس و نااميدى مخالفان اسلام شدند.واقعه غدير از جهات مختلفى قابل تأمل و بررسى است و يكى از نكاتى كه لازم است در مقطع كنونى مورد بررسى دقيق قرار گيرد پاسخگوئى به پرسشها و شبهاتى است كه در اين خصوص مطرح شده است.
پرسشها و اشكالاتى كه در مورد حديث غدير مطرح شده است دو گونه است: يكى اشكالات و پرسشهايى كه در مورد اصل صدور حديث از پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، مطرح شده است و ديگر اشكالات و پرسشهايى كه در مورد دلالت حديث (بر نصب على، عليهالسلام، به ولايت) مطرح شده است.در اينجا به بررسى برخى از اين پرسشها و انتقادات مىپردازيم.
[/]اگر حديث غدير واقعيت داشت پس چرا از ميان آن جمعيت انبوهى كه در مراسم حجةالوداع شركت كرده بودند تنها 110 نفر از صحابه پيامبر آنرا نقل كردهاند؟1
[/]اولاً، گروه زيادى از مسلمانان كه اهل مدينه نبودند، در جحفه از پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، جدا شدند و بنابراين نقلى از آنهادر تاريخ ثبت نشده است.
ثانياً، بسيارى ازكسانى كه در سفر حجةالوداع شركت داشتند اهل نقل روايت و كتابت نبودهاند و راويانى كه اين حديث را نقل كردهاند بطور كلى كسانى هستند كه احاديث ديگر پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، در اصول و فروع را نقل كردهاند. خلاصه تمام كسانى كه اهل حل و عقد شمرده مىشوند، و از اكابر اصحاب پيامبر مىباشند اين حديث را نقل كردهاند و كمتر واقعهاى به اندازه واقعه غدير خم راوى دارد.
ثالثاً، با توجه به مخالفت شديد با امامت على، عليهالسلام، و عداوت و بغض نسبت به ايشان، بخصوص در اوائل حكومت بنىاميه، انگيزههاى زيادى براى كتمان اين حديث وجود داشته است؛ بطورى كه ضبط همين مقدار (تعداد 110 نفر) نيز از امور خارقالعاده محسوب مىشود.
خلاصه انتشار اين حديث با سياستهاى خلفاى جور در تضاد بوده لذا به هر وسيله از نقل آن جلوگيرى به عمل مىآوردهاند.
[/]چرا با وجود آنهمه تاكيد پيامبر اكرم، صلّىاللَّهعليهوآله، در روز غدير نسبت به ولايت على، عليهالسلام، و برگزارى مراسم بيعت با آن حضرت و تبريك مردم و اكابر اصحاب پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، به اميرالمومنين هنوز بيش از هفتاد روز از آن واقعه نگذشته بود كه مردم همه چيز را فراموش كرده و حديث پيامبر پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، هيچ نگرانى نسبت به زمان حيات خود ندارند و تمام نگرانى او از آينده اسلام است؛ زيرا كسى كه مىگويد: «من بزودى از ميان شما خواهم رفت» پيداست كه در صدد تعيين جانشين براى خويش است و براى آينده برنامهريزى مىكند.
[/]غالبا در هر جامعهاى عده انگشتشمارى هستند كه سرنوشت جامعه را رقم مىزنند و معمولا توده مردم تابع آنها هستند و كمتر از خود رأى مستقلى دارند.
پس از رحلت پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله،كسانى كه به عنوان اكابر صحابه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، شناخته مىشدند؛ با توجه به اوضاع بحرانى آن زمان، مصلحت جامعه اسلامى را چنين تشخيص دادند كه از وصيت پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، در مورد على، عليهالسلام، صرفنظر كنند و «رأى» را بر «نصّ» مقدم دارند. لذا باعجله با ابوبكر بيعت كرده و توده مردم هم از آن تبعيت كردند. عدهاى هم كه با اينكار مخالف بودند در مقابل عمل انجام شده قرار گرفتند و بخاطر حفظ حكومت نوپاى اسلامى و وحدت ميان مسلمان سكوت كردند.
سردمداران حكومت نيز بتدريج به مردم تلقين كردند كه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، على، عليهالسلام، را صرفا معرفى كرده و او را شايسته خلافت دانسته نه اينكه آن حضرت را به خلافت نصب كرده باشد.
[/]اگر اين حديث از پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، صادر شده پس چرا «بخارى» و «مسلم» آنرا در صحيحين كه مهمترين كتب حديثى اهل سنت محسوب مىشوند نقل نكردهاند؟2
[/]اولاً، صحيح مسلم بطور خلاصه به اين واقعه اشاره كرده است، البته همين مقدار هم نكات مبهم زيادى را نسبت به واقعه غدير آشكار مىكند. بدين جهت ما حديث مسلم را نقل مىكنيم.
يزيدبن حيان مىگويد: من و حفصين بن سَيره و عمربن مسلم نزد زيدبن ارقم رفتيم. هنگامى كه نزد او نشسته بوديم حصين گفت: اى زيد تو به سعادت بزرگى نائل شدهاى پيامبر را ملاقات كردهاى؛ احاديث آن حضرت را شنيدهاى؛ در ركاب او در جنگها شركت كردهاى؛ پشت سر او نماز خواندهاى؛ در مورد آنچه كه از پيامبر شنيدهاى براى ما سخن بگو!
زيد گفت: به خدا قسم سن من زياد شده و پير شدهام و بعضى از احاديثى راكهازپيامبر،صلّىاللَّهعليهو[آله]سلّم، حفظ كرده بودم فراموش كردهام پس آنچه را كه براى شما نقل مىكنم بپذيريد و آنچه را نقل نمىكنم مرا درتكلف وسختى نيندازيد.
سپس گفت: پيامبر، صلّىاللَّهعليهو[آله]سلّم، روزى در كنار (بركه) آبى كه به آن «خفم» مىگفتند و ميان مكه و مدينه قرار داشت، براى ما خطبهاى خواند و پس از حمد و ثناى الهى و موعظه مردم فرمودند: چيزى نمانده كه از طرف پروردگار خوانده شوم و دعوت حق را لبيك گويم. من دو گوهر گرانبها را در ميان شما مىگذارم اولين آنها كتاب خداست كه در آن نور و هدايت است؛ پس به كتاب خدا تمسك كنيد... سپس گفت: و ديگرى اهلبيتم. در مورد اهل بيتم خدا را فراموش نكنيد در مورد اهلبيتم خدا را فراموش نكنيد؛ در مورد اهلبيتم خدا را فراموش نكنيد...3
از اين حديث بخوبى روشن مىشود كه اوضاع سياسى آن زمان «زيدبن ارقم» را ناچار به كتمان حديث غدير نموده است؛ زيرا مىگويد: آنچه قبل از اين از پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، روايت كردهام بپذيريد و بيش از اين مرا به تكلف و سختى نيندازيد.
زيدبن ارقم تازمان حكومت مروان بن حكم زنده بوده و در سال 68 ق. وفات مىكند4 و مسلّم است در سايه حكومتى كه او را وادار به دشنام على، عليهالسلام، مىكند، نقل حديث غدير براى او مشكلاتى ايجاد خواهد كرد. از اين رو از مردم پوزش مىطلبد و به بهانه سالخوردگى و فراموشى از حاضران مىخواهد كه بيش از اين او را در تنگنا قرار ندهند.
در عين حال زيد، تلويحاً به اين واقعه بزرگ اشاره مىكند و با ذكر تأكيد پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، در مورد اهلبيت خود با جمله «در مورد اهلبيتم خدا را فراموش نكنيد» به پايمال شدن حق اهلبيت و از ياد بردن سفارش پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، نيز اشاره دارد.
ثانياً، بسيارى از احاديث معتبرى كه علماى اهل سنت آنها را معتبر دانستهاند در اين دو كتاب ذكر نشده است.
ثالثاً، كتب حديثى اهل سنت منحصر در صحيح بخارى نيست و كتب معتبر ديگر مانند «سنن ابن ماجه5» و «مسند احمد» 6 حديث غدير را بتفصيل ذكر كردهاند و اشاره شد كه صحيح مسلم هم اجمالاً آن را ذكر كرده است.
[/]با سلام
اعتراف علماى مذاهب مختلف به تواتر حديث غدير
1. جلال الدين سيوطي شافعي در الفوائد المتكاثره في الاخبار المتواتره و در الأزهار المتناثره في الأخبار المتواتره.
بيانات سيوطي در مورد تواتر حديث غدير را، علامه عزيزي در كتاب شرح الجامع الصغير، ج 3، ص 360 نقل كرده است.
2. ملاعلي قاري حنفي در المرقاة في شرح المشكاة، ج 5، ص 568.
3. جمال الدين عطاءالله بن فضل اللّه شيرازي در كتاب الاربعين كه خطي است.
4. مناوي شافعي در كتاب التيسير في شرح الجامع الصغير، ج 2، ص 442.
5. ميرزا مخدوم بن ميرعبدالباقي در النواقض علي الروافض.
6. محمد بن اسماعيل يماني صنعاني در الروضة الندية.
7. محمد صدر عالم در كتاب معارج العلي في مناقب المصطفي.
8. شيخ عبدالله شافعي در الاربعين.
9. شيخ ضياءالدين مقبلي در كتاب الأبحاث المسدّدة في الفنون المتعددة.
10. ابن كثير دمشقي در تاريخ خود در شرح حال محمد بن جرير طبري.
11. ابوعبدالله حافظ ذهبي. سخن وي در باب تواتر حديث غدير را ابن كثير در تاريخ خود، ج 5، ص 213ـ214 نقل كرده است.
12. حافظ بن جزري، تواتر حديث غدير را در كتاب أسني المطالب في مناقب علي بن ابي طالب، ص 48 چنين نقل كرده است: اين حديث از اين وجه حسن است و از وجوه بسياري صحيح است. به صورت متواتر از علي عليه السلام و نيز به صورت متواتر از پيامبر صلي الله عليه و آله نقل شده است. جمع بي شماري آن را روايت كرده اند و تلاش عده اي براي تضعيف آن كه آگاهي از علم حديث و رجال ندارند، ضرري به صحت آن نمي زند.
13. شيخ حسام الدين متقي. او در كتاب مختصر قطف الأزهار المتناثره به اين مطلب اشاره كرده است.
14. ثناءاللّه باني بتي كه تواتر حديث را در السيف المسلول نقل كرده است.
15. محمد مبين لكهنوي در كتاب وسيلة النجاة في فضائل السادات، ص 104.
جمعى از بزرگان محدثين، حديث غدير از طرق بسيارى نقل كرده اند كه برخى از آن ها عبارتند از:
1. احمد بن حنبل آن را از 40 طريق;
2. ابن جرير طبري آن را از 72 طريق;
3. جزري مقري آن را از 80 طريق;
4. ابن عقده از 105 طريق;
5. ابوسعيد سجستاني از 120 طريق;
6. ابوبكر جعابي از 125 طريق;
7. محمد يمني از 150 طريق;
8. ابوالعلاء عطار همداني از 250 طريق نقل كرده اند.
9. و شيخ عبدالله شافعي در كتاب المناقب، ص 108، خطي، آورده است: اين خبر (يعني حديث غدير) از حد تواتر گذشته است و هيچ خبري وجود ندارد كه مثل اين خبر از طرق متعدد و بي شمار نقل شده باشد.
[=Century Gothic]احتجاج صحابه و تابعين به حديث غدير
1. اميرالمؤمنين علي عليه السلام در روز شوري1 و در ايام خلافت عثمان2 و در يوم الرحبه در كوفه3 و در روز جمل4و در حديث الركبان در كوفه5 و در روز صفين6 بدان استشهاد كردند.
2. فاطمه، دختر رسول خدا صلي الله عليه و آله .7
3. امام حسن مجتبي عليه السلام ، سبط اكبر رسول خدا صلي الله عليه و آله .8
4. امام حسين عليه السلام ، سبط اصغر رسول خدا صلي الله عليه و آله .9
5. عبدالله بن جعفر با همين حديث بر معاويه احتجاج كرد.10
6. عمروبن عاص بر معاويه احتجاج كرد.11
7. عماربن ياسر در جنگ صفين بدان احتجاج كرد.12
8. أصبغ بن نباته در مجلس معاويه بدان احتجاج كرد.13
9. جواني در كوفه بر ابوهريره احتجاج كرد14
10. قيس بن عُباده بر معاويه احتجاج كرد15
11. عمربن عبدالعزيز بدان احتجاج كرد.16
12. مأمون بر فقها احتجاج كرد.17
1. . فرائد السمطين، حمويني شافعي، باب پنجاه و هشتم: ج 1، ص 319.
2. . همان: ج 1، ص 312.
3. . المناقب، خوارزمي: ص 157.
4. . همان: ص 182.
5. . مسند احمد: ج 5، ص 419.
6. . كتاب سليم بن قيس: ص 295.
7. . أسني المطالب: جزري مقري شافعي، ص 49.
8. . ينابيع المودة، قندوزي حنفي: ج 3، ص 369.
9. . كتاب سليم بن قيس: ص 320.
10. . كتاب سليم بن قيس: ص 361.
11. . المناقب، خوارزمي حنفي: ص 199.
12. . شرح نهج البلاغه، ابن ابي الحديد: ج 8، ص 21.
13. . المناقب، خوارزمي: ص 205.
14. . مجمع الزوائد، هيثمي شافعي: ج 9، ص 105.
15. . كتاب سليم بن قيس: ص 313.
16. . تاريخ مدينة دمشق، ابن عساكر شافعي: ج 45، ص 344.
17. . العقد الفريد، ابن عبد ربّه: ج5 ، ص 317ـ327; الغدير، علامه اميني: ج 10، ص 212.
[=century gothic]تأويل ناپذيرى حديث غدير
[=Century Gothic]
عده اي مدعي شده اند كه پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله از اقدامات و سخنانش در روز غدير، قصد اين را نداشته است كه علي عليه السلام را به عنوان ولي و رهبر مسلمين و جانشين پس ازخود منصوب كند، بلكه مي خواست كه فضيلت و جايگاه او را تبيين كند.
چنان كه كلمه ي ((ولي)) به معناي ناصر، صديق و محبوب هم استخدام مي شود. بنابر اين ضرورتي ندارد كه آن را بر اولويت در تصرف حمل كنيم تا به معناي رهبر و حاكم و متولي امور مسلمين باشد.
ولي ملاحظه و بررسي اوضاع مربوط به اين واقعه ي تاريخي كه رسول اكرم صلي الله عليه و آله آن را ايجاد كردند، هيچ مجالي براي اين تأويل باقي نمي گذارد و آن را مدعايي بدون دليل مي كند.
جمع كردن هزاران نفر در آن گرماي سوزان و دستور به بازگشت كساني كه جلوتر بودند و ملحق شدن كساني كه عقب تر بودند و سفارش به اين كه حاضران به غائبان برسانند و خبر دادن از نزديك بودن رحلت خويش و گرفتن اقرار به توحيد، معاد و نبوت و يادآوري اولويت خود نسبت به مؤمنين، همگي دليل بر اين است كه پيامبراكرم صلي الله عليه و آله در صدد بيان امر بسيار مهمي بوده است. هر انساني مي فهمد كه آن حضرت صلي الله عليه و آله از اين اقدامات جدي و زمينه سازي هاي گسترده، هدف بسيار مهمي را دنبال مي كرده است كه با آينده ي امت اسلامي ارتباط تنگاتنگي داشته است.
اين در حالي است كه خداوند متعال نيز آن حضرت صلي الله عليه و آله را تهديد كرده بود كه اگر اين امر مهم را ابلاغ نكند، گويي رسالت خويش را كه بيست و سه سال، شبانه روز براي آن زحمت كشيده بود، به انجام نرسانيده است.
ابلاغ اين امر مهم چه چيزي بوده است كه خداوند به او وعده مي دهد كه وي را از شر مردم به هنگام ابلاغ اين امر در أمان نگه مي دارد؟ :Sham:
آيا ابلاغ مفاهيمي كه ارتباطي با امر رهبري و جانشيني نداشته باشند، خطري متوجه آن حضرت صلي الله عليه و آله مي كند كه خداوند وعده ي حفاظت از او را بدهد؟
چه افرادي هستند كه رسول خدا صلي الله عليه و آله از ابلاغ امر الهي از آنها خوف دارد و خداوند به او وعده مي دهد كه او را حفظ كند؟
به اين ترتيب روشن مي شود كه تأويل اين حديث به معاني ديگر ممكن نيست و مدعي چنين ادعاي سخيفي در صدد آن است كه از حجت بالغه ي رسول خدا صلي الله عليه و آله كه آن را به صراحت بيان كرده است، فرار كند.
آن حضرت صلي الله عليه و آله امر مهم خلافت را به حال خود رها نكرد و در آن موقعيت بسيار حساس، امر مهم جانشيني را مهمل باقي نگذاشت، بلكه در روز عيد غدير بر امامت و خلافت علي عليه السلام را به صراحت بيان كرد.
علاوه بر اين صحابه ي بزرگ از قبيل: ابوبكر، عمر، حسان بن ثابت و غيره كه در اين واقعه حاضر بوده و سخنان رسول خدا صلي الله عليه و آله را با گوش هاي خود شنيده بودند.:Sham:
آنها مقصود پيامبر صلي الله عليه و آله را به خوبي فهميده و درك كرده بودند كه رهبري امت اسلامي و تصرف در امور سياسي و اجتماعي مورد نظر پيامبر صلي الله عليه و آله بوده است،
نه چيز ديگر، چنان كه اين مطلب را از سخنان و تصريحات قبلي پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله فهميده بودند و همين، ادعاي قائلان به تأويل را باطل مي كند.
ما در هر سال حلول اين عيد مبارك را به تمام مسلمانان تبريك مي گوييم و از خداي متعال درخواست مي كنيم كه بر ما منت گذاشته و توفيق چنگ زدن به ريسمان الهي و جمع شدن در زير پرچم لا اله الا لله، محمد رسول الله، را به ما عنايت فرمايد.
اميد كه مسلمانان متحد و يكپارچه باشند و در مقابل استعمارگران كه به فساد و غارت جهان مشغولند، همانند سد آهنين باشند و درهاي نصرت و پيروزي خداوند بر ما باز شود و صهيونيست هاي غاصب از سرزمين هاي مقدس اسلام اخراج شوند و قدس شريف آزاد گردد.
همانا خداوند صاحب پيروزي و فتح است.
و آخر دعوانا اَنِ الحمداللّه رب العالمين.
اين معنى مسلّم است كه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، هيچ نگرانى نسبت به زمان حيات خود ندارند و تمام نگرانى او از آينده اسلام است؛ زيرا كسى كه مىگويد: «من بزودى از ميان شما خواهم رفت» پيداست كه در صدد تعيين جانشين براى خويش است و براى آينده برنامهريزى مىكند.
علاوه بر اينكه اين عبارت پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، «اللهاكبر بر اكمال دين و اتمام نعمت و رضايت پروردگار از رسالت من و ولايت على بن ابىطالب بعد از من» تصريح در اين دارد كه نصب اميرالمؤمنين براى آينده اسلام است.
[/]بعضى از كسانى كه صدور حديث از پيامبر را پذيرفتهاند اشكال كردهاند كه اين حديث دلالت بر ولايت و خلافت على، عليهالسلام، ندارد؛ زيرا كلمه مولى معانى مختلفى دارد8 كه از جمله مىتوان به موارد زير اشاره كرد:
1- اولى؛ مانند: «مأواكم النّار هى مولاكم»؛9
2- ناصر و ياور؛ مانند: «ذلك بأنّ اللّه مولى الّذين امنوا و أنّ الكافرين لا مولى لهم»؛10
3- وارث؛ مانند: «إنّى خفت الموالى من ورائى»؛11
4- دوست و صديق؛ مانند: «يوم لا يغنى مولاً عن مولاً شيئاً».12
و به احتمال زياد كلمه «مولى» در حديث غدير به معناى دوست و ياور است. شاهد براى اين معنى، اين است كه عدهاى از كسانى كه همراه على، عليهالسلام، در يمن بودند به دليل اينكه از او سختگيرى ديده بودند از دست او ناراحت شده و درباره او حرف مىزدند و از او عيب مىگرفتند؛ بدين جهت پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، در روز غدير خطبهاى خواند و فضائل على، عليهالسلام، را بر شمرد؛ تا جلالت قدرش را بر مردم روشن سازد و سخنان بيهوده كسانى را كه نسبت به او بدگوئى كرده بودند، رد نمايد. بنابراين گفته، پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله «هر كس من دوست
و ياور او هستم على دوست و ياور اوست» هيچگونه دلالتى بر نصب على، عليهالسلام، بر خلافت و ولايت ندارد.13
[/]اين مهمترين اشكالى است كه بر دلالت حديث غدير شمرده است و اهل سنت نيز تاكيد زيادى روى آن دارند و غالبا حديث را بر همين معنى حمل مىكنند. لكن حديث را نمىتوان بر اين معنى حمل كرد. در اينجا ابتدا شاهدى را كه براى اين معنى ذكر كردهاند بررسى مىكنيم سپس به معناى كلمه «مولى» مىپردازيم.
اما شاهدى كه ذكر كردهاند هيچ دلالتى بر اينكه «مولى» به معناى دوست و ياور باشد ندارد؛ زيرا پيامبر اكرم، صلّىاللَّهعليهوآله، دو بار على، عليهالسلام، را به يمن فرستادند؛ ابتدا در سال هشتم كه در همين بار بود كه عدهاى پس از بازگشت شكايت او را پيش پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، بردند و پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، از آنها سخت ناراحت شد؛ آنچنانكه خشم چهره مبارك حضرت را فرا گرفت. يكى ازكسانى كه در مورد على، عليهالسلام، شكايت كرد «بفريده» نام داشت كه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، به او فرمودند:
اى بريده! كارى نكن كه بخواهى مرا بر على [عليهالسلام] خشمناك سازى!14
و ديگر پس از اين واقعه كسى چنين حرفهايى در مورد على، عليهالسلام، نزد.
بار ديگر كه پيامبر على، عليهالسلام، را به يمن فرستاد سال دهم بود كه على، عليهالسلام، در بازگشت از يمن در مراسم حجةالوداع به پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، پيوست و اين بار هيچكس درباره على، عليهالسلام، چيزى نگفت و به پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، شكايتى نكرد.15
علاوه بر اينكه شكايت چند نفر از على، عليهالسلام، موجب اين نمىشود كه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، در آن بيابان گرم در وسط روز با آن كيفيت كاروان را متوقف كند و در مورد وفات قريبالوقوع خود خبر دهد و اولويت خود را بر مؤمنان به آنان يادآورى كند و آنهمه مدح و ثناى على، عليهالسلام، را بگويد و فضائل آن حضرت را بر شمرد و او را دعا كند و بعد هم به مردم بگويد به على، عليهالسلام، تبريك بگوييد و با او بيعت كنيد.
اما كلمه مولى همچنانكه اشاره شد، معانى متعددى دارد لكن هيچيك از آنها غير از معناى «اولى به تصرف» در اينجا نمىتواند صحيح باشد.
مرحوم علامه امينى در كتاب شريف «الغدير» مىفرمايند هنگامى كه كلمه «مولى» بدون قرينه اطلاق مىشود معناى «اولى بالشىء» از آن متبادر مىشود و به فرض كه كسى اين تبادر را نپذيرد، قرائن محكمى در خود حديث وجود دارد كه دلالت مىكند بر اينكه مقصود ازكلمه مولى غير از اولويت چيز ديگرى نمىتواند باشد.16
سپس ايشان حدود بيست قرينه بر اين معنى اقامه مىكنند كه در اينجا به بعضى از آنها اشاره مىكنيم:
قرينه اول، بعد از آنكه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، نسبت به ولايت خود بر مردم از آنها اعتراف گرفتند بلافاصله فرمودند:
من كنت مولاه فعلىٌّ مولاه.
يعنى همچنانكه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، بر مؤمنين اولويت دارد على، عليهالسلام، هم چنين است و اين همان معناى ولايت و خلافت است.
به عبارت ديگر، از اينكه پيامبر اكرم، صلّىاللَّهعليهوآله، ابتدا با اشاره به آيه شريفه، اولويت خود را به مردم يادآورى مىكنند؛سپس مىفرمايند: «من كنت مولاه فعلىٌّ مولاه» فهميده مىشود كه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، در صدد هستند كه آن ولايتى را كه خداوند به ايشان تفويض كرده همان را براى على، عليهالسلام، اثبات كنند در غير اينصورت اشاره به اولويت خود بر مؤمنين هيج وجهى ندارد بلكه لغو است.
قرينه دوم، پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، ابتدا با اشاره به وفات قريب الوقوع خود مىفرمايند: «بزودى از طرف پروردگار خوانده مىشوم و دعوت حق را لبيك مىگويم» بعد مىفرمايند: «من كنت مولاه فعلىٌّ مولاه» كه بخوبى دلالت دارد بر اينكه پيامبر، كلمه مولى معانى متعددى دارد لكن هيچيك از آنها غير از معناى «اولى به تصرف» در اينجا نمىتواند صحيح باشد.
صلّىاللَّهعليهوآله، در صدد تعيين جانشين براى خود مىباشد.
بنابراين غير از معناى «اولى به تصرف» معناى ديگرى در اينجا متناسب نيست.
قرينه سوم، اينكه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، در آخر خطبه فرمودند: «اللهاكبر بر اكمال دين و اتمام نعمت و رضايت پروردگار به رسالت من و ولايت على بن ابىطالب بعد از من» بخوبى دلالت دارد براينكه مقصود از مولى معناى اولويت بر مردم و خلافت مىباشد؛ زيرا رضايت خدا به ولايت على، عليهالسلام، را در سياق رضايت او به رسالت خود قرار داده و ولايتى كه در كنار رسالت قرار مىگيرد به معناى خلافت برمردم است.
در اين عبارت قرينه ديگرى نيز دلالت دارد كه پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، على، عليهالسلام، را بر خلافت نصب كردهاند و آن كلمه «من بعدى» مىباشد؛ زيرا اين كلمه احتمال اينكه ولايت به معنى دوستى يا نصرت باشد، منتفى ساخته و معناى «اولى به تصرف» را متعيّن مىسازد.
[/]بعضى از كسانى كه دلالت حديث بر ولايت على، عليهالسلام، را پذيرفتهاند چنين گفتهاند: قبول داريم كه مقصود از مولى اولويت به امامت است ليكن چون حديث نسبت به زمان امامت تعرضى ندارد؛ پس مقصود اين است كه على، عليهالسلام، را به عنوان خليفه آينده معرفى مىكنم و آن هنگامى است كه مردم با او بيعت كنند و اين معنى هيچ منافاتى با خلافت سه نفر ديگر ندارد و بدين ترتيب احترام صحابه گرانقدر پيامبر نيز حفظ مىشود.17
[/]اولاً، اگر پيامبر، صلّىاللَّهعليهوآله، مىخواستند على، عليهالسلام، را به عنوان خليفه چهارم معرفى كنند پس چرا اسمى از خليفه اول و دوم و سوم نبردند در حالى كه تعيين خليفه اول در آن زمان كه چيزى به وفات پيامبر نمانده بود لازمتر از خليفه چهارم بود.18
ثانياً، از اينكه كسى ابتدا از مرگ قريب الوقوع خود خبر دهد، سپس ولايت خود را نسبت به مردم به آنها يادآورى كند و بعد شخصى را به عنوان جانشين خود انتخاب كند، استفاده مىشود كه آن شخص جانشين بلافصل او مىباشد.
ثالثاً، لازمه ابن معنا اين است كه على بر خلفاى ثلاثه ولايت نداشته باشد در حالى كه عمربن خطاب در روز غدير تصريح كرد كه:
به به يا على! گوارا باد تو را كه مولاى هر مرد و زن مومن گرديدى.19
كه بخوبى دلالت دارد كه اميرالمؤمنين على، عليهالسلام، مولاى همه مسلمانان در تمام اعصار و زمانها مىباشد و ولايت او منحصر به مدت كوتاه خلافت آن حضرت نمىشود.
[/]چند شبهه گاها توسط اهل سنت يا وهابيت طرح ميشه، كه بنا داريم به اندازه سواد كمي كه داريم و استدلال هايي كه دوستان شيعه در اينترنت بيان كردن، بهشون پاسخ بديم. اگر نكته اي در ديد شما بزرگواران هم بود، اضافه بفرماييد.
سوال اول – چرا مردم در زمان بیعت با ابوبكر، چیزی از جانشینی حضرت علی نگفتند؟ یعنی هیچ صحابی به خاطر نداشت؟ 120 هزار نفر در روز غدیر بودند و بعدا بی تفاوت شدند یا فراموش كردند؟!
آيا تاكنون فكر كرده ايد كه چرا بيشترين دوره خلافت حضرت علي عليه السلام، جنگ هايي بود كه طرفهاي مقابل نام مسلمان را يدك مي كشيدند؟ آيا مي دانيد كه دهها هزار نفر در اين جنگ ها شهيد يا كشته شدند؟ يا مي دانيد وقتي طرف مقابل، در جنگ قران بر سر نيزه مي كرد، مي توانست اكثريت لشكر به ظاهر در ركاب حضرت را بفريبد؟! وقتي در دوره خلافت حضرت، با آن همه التماس مردم براي خلافت ايشان، اوضاع چنين مي شود، اگر قبل از خلافت ايشان، چنين جنگ هايي رخ مي داد، چه بر سر اسلام خالص و مسلمين واقعي و يا لااقل خاندان بني هاشم مي آمد؟ آيا اين جنگ ها به معني ضرورت اصلاح انحرافات از مسير غدير خم در زمان مناسب خود نيست؟ جاي تامل است.
اما براي پاسخ به سوال اصلي اين بخش، ابتدا به اين مساله مي پردازيم كه به خاطر نداشتن يا به طور صحيح تر، تحركي نداشتن، چيز عجيب و جديدي در تاريخ نيست و سپس به ذكر برخي از تحركات و مخالفتهايي كه در آن زمان رخ داده مي پردازيم و در نهايت استدلال خود حضرت علي عليه السلام، به حديث غدير، آن هم در منابع اهل سنت را بيان مي كنيم.
ادامه دارد ...
بخش اول –
حضور ده ها هزار نفر و تبريك عمر خطاب
روايتي از بي تفاوتي نسبت به جانشين يك پيامبر، در قرآن
نمونه اي از مخالفت با حضرت رسول، در زمان حيات پيامبر
ارتداد عرب بعد از حضرت رسول در منابع اهل سنت؟!
كتمان نبوت حضرت رسول، با وجود علم به پيامبري ايشان
آيا خلافت يك نفر دليل بر موافقت همه مردم است؟
ادامه دارد ...
بخش دوم - اما برخي اتفاقاتي كه مربوط به زمان بعد از پيامبر است و كمتر علماي اهل سنت به مردم خود مي گويند!
آيا حضرت رسول، پيش بيني كرده بودند؟
از علی علیه السلام نقل شده كه فرمود : از چیزهایی كه رسول خدا (ص) به من فرمود این است كه : پس از من، مردم با حیلهگرى با تو رفتار مىكنند .و بعد از نقل روایت میگوید :
هذا حدیث صحیح الإسناد ولم یخرجاه . [7]
عدم تمسك به زور براي حفظ آرامش و جلوگيري از تفرقه
موسی بعد از برگشتن از کوه طور)گفت: ای هارون! چرا هنگامی كه دیدی آنها گمراه شدند. چه چیزى تو را از متابعت من بازداشت؟ آیا از دستور من سرپیچى كردى؟
گفت اى پسر مادرم نه ریش مرا بگیر و نه [موى] سرم را، من ترسیدم بگویى میان بنىاسرائیل تفرقه انداختى و سخنم را مراعات نكردى [8]
اما حضرت رسول هم نسبت به اتفاقات احتمالي تلاش هايي داشتند.
تلاش زبير براي بيعت با حضرت علي
عمر گفت : شمشیر او را بگیرید و آن را به سنگ بزنید (تا بشکند) ؛ سپس عمر به نزد ایشان آمد تا ایشان را به زور برای بیعت ببرد . [12] يا یعقوبی نیز در تاریخش مینویسد:
مهاجر و انصار شک نداشتند که خلافت باید به علی برسد ؛ وقتی که از خانه های خویش بیرون آمدند فضل بن عباس که سخنور قریش بود گفت : ای قریشیان ، سزاوار شما نیست که با نیرنگ خلافت را به دست آورید ، با این که ما شایسته خلافت هستیم و صاحب ما (علی) از شما به این کار سزاوار تر است .
و عتبة بن ابی لهب ایستاده و گفت :
گمان نمی کردم که کار از بنی هاشم و از ابو الحسن (امیر مومنان) گرفته شود
از کسی که اولین مسلمان است و پیشتاز و دانا ترین مردم به قرآن و سنت ها .
و آخرین کسی که از پیامبر جدا شد و کسی که جبریل در غسل و کفن (پیامبر) او را یاری کرد.
کسی که خصوصیات او (علی) را داشته باشد کسی به (سزاواری او برای خلافت) شک نمیکند و در میان این قوم نیکی های او نیست [13]
مخالفت زبير و انصار و حضرت علي با اهل سقيفه
عمر:زمانی كه رسول خدا (صلی الله علیه وآله وسلم) از دنیا رفت ، تمامی انصار با ما مخالفت كردند و در سقیفه بنی ساعده جمع شدند ، و نیز علی (علیه السلام) و زبیر و كسانی كه همراه آنها بودند ، با ما مخالفت كردند [14]
خريدن زمان با : هر كسي بگويد پيامبر مرده، مي كشيمش!!
کار دیگر که عمر و ابوبکر لعنة الله علیهما کردند این بود که قبیله ها را برای پیروزیشان در منسب خلافت جمع کردند( بعضی از قبیله ها از منافقین بودند ، بعضی را تطمیع کردند، بعضی را تهدید کردند و با این شیوه ها حکومت نظامی تشکیل داد.
وكان عامّة المهاجرین وجلّ الأنصار لا یشكّون أنّ علیّاً هو صاحب الأمر بعد رسول اللّه صلى الله علیه و آله و سلم»
عامه مهاجرین و قاطبه انصار شک نداشتند که علی(ع) صاحب امر بعد از رسول خدا خواهد شد. [15]
حكومت نظامي!
ما هو إلّا أن رأیت أسلم ،فأیقنت بالنصر
جز این نبود که تا بنی اسلم را دیدم یقین پیدا کردم که پیروز شدیم.[16]
منابع شيعي و دليل عدم اقبال به حضرت علي
جهتش این است که امام علی علیه السلام تعداد زیادی از پدران و اجداد و برادران و عموها و دایی ها و نزدیکان آنان را که دشمن خدا بودند به قتل رسانده بود لذا به این جهت کینه حضرت را در دل گرفتند و نمی خواستند که ایشان متولی امور شود ولی از غیر علی علیه السلام کینه نداشتند آن گونه که از علی علیه السلام داشتند زیرا کسی به مانند علی علی علیه السلام در جهاد بر مشرکان شرکت نکرده بود به همین جهت بود که از ایشان اعراض کرده و به سراغ دیگری رفتند[17]
ايجاد رعب توسط عمر خطاب
لقد خوف عمرالناس
یعنی: عمر مردم را تهدید کرد و ترسانید. [18]
عدم اجماع در خلافت ابوبكر
فقالت طائفة : لاتنعقد إلّا بجمهور أهل العقد والحلّ من كلّ بلد ، لیكون الرضا به عامّاً ، والتسلیم لإمامته إجماعاً ، وهذا مذهب مدفوع ببیعة أبی بكر -رضی اللّه- عنه على الخلافة باختیار من حضرها ، ولم ینتظر ببیعته قدوم غائب عنها
ادعاي عدم ضرورت اجماع و در نتيجه فرو ريختن اساس روش خليفه شدن!
حضرت زهرا، سيده اهل بهشت، از بزرگ ترين شخصيت هايي كه بيعت نكردند!
استناد حضرت علي به حديث غدير و تائيد تعدادي از مردم تعدادي از مردم
حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ حَدَّثَنِى أَبِى حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ حَدَّثَنَا شُعْبَةُ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ قَالَ سَمِعْتُ سَعِيدَ بْنَ وَهْبٍ قَالَ نَشَدَ عَلِىٌّ النَّاسَ فَقَامَ خَمْسَةٌ أَوْ سِتَّةٌ مِنْ أَصْحَابِ النَّبِىِّ -صلى الله عليه وسلم- فَشَهِدُوا أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- قَالَ « مَنْ كُنْتُ مَوْلاَهُ فَعَلِىٌّ مَوْلاَهُ » .
سعيد بن وهب گويد : حضرت على عليه السّلام در رحبه ، حاضران را سوگند داد كه هر كس در روز غدير خم سخنى در حق من از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله شنيده است از جا برخيزد . در اين هنگام پنج تن و يا شش تن برخاستند و گواهى دادند كه آنان در آن روز از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله در محل غدير شنيدند، خطاب به مردم فرمود:
هر كس من مولاي او هستم ، اين علي نيز مولاي اوست[23].
هيثمي بعد از نقل روايت ميگويد :
رواه أحمد ورجاله رجال الصحيح . [24]
احاديث مشابه زيادي وجود دارند كه به يك مورد ديگر نيز اشاره مي كنيم:
در [25] نيز حديث مشابهي آمده است كه الباني بعد از نقل روايت ميگويد :
عن عبد الرحمن بن أبي ليلى قال : " شهدت عليا رضي الله عنه في الرحبة ينشد الناس .. " . فذكره مثله دون زيادة " و انصر ... " . أخرجه عبد الله بن أحمد ( 1 / 119 ) من طريق يزيد بن أبي زياد و سماك بن عبيد بن الوليد العبسي عنه . قلت : و هو صحيح بمجموع الطريقين عنه ، و فيهما أن الذين قاموا اثنا عشر . زاد في الأولى : بدريا .
طريق بعد از عبد الرحمن بن أبي ليلي است كه گفت : در روز رحبه حاضر بودم كه علي عليه السلام مردم را سوگند ميداد ... عبد الله ، پسر احمد بن حنبل اين روايت را از طريق يزيد بن زياد و سماك بن عبيد بن وليد عبسي نقل كرده است . نظر من اين است كه اين روايت با در نظر گرفتن هر دو سند ، صحيح است . در هر دو روايت اين مطلب وجود دارد كه كساني كه شهادت دادند ، دوازده نفر بودند ؛ ولي در روايت اول اين مطلب اضافه شده است كه همه دوازده نفر بدري بودهاند . [26]
ادامه دارد ...
منابع
[1]. الغزالي، أبو حامد محمد بن محمد، سر العالمين وكشف ما في الدارين، ج 1، ص 18، باب في ترتيب الخلافة والمملكة، تحقيق: محمد حسن محمد حسن إسماعيل وأحمد فريد المزيدي، ناشر: دار الكتب العلمية - بيروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1424هـ 2003م.
و الشيباني، أحمد بن حنبل ابوعبدالله (متوفاي241هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج 4، ص 281، ح18502، ناشر: مؤسسة قرطبة – مصر؛ (همه روات از روات بخاري و مسلم هستند، و در نتيجه حديث صحيح است) اما با تصحیح " همان سند" توسط البانی : الألبانی، محمّد ناصر، صحیح ابن ماجة، ج 1، ص 26، ح113
[2]. 142و 148 اعراف
[3]. صحیح بخاری کتاب الاعتصام ح7320
[4]. صحیح البخاری ، جلد ۳ ، صفحه ۱۱۱۱ ، حدیث ۲۸۸۸ ، کتاب الجهاد والسیر ، بَاب جَوَائِزِ الْوَفْدِ هل یُسْتَشْفَعُ إلى أَهْلِ الذِّمَّهِ وَمُعَامَلَتِهِمْ
[5]. البدایة و النهایة لإبن کثیر ج9ص422 تصحیح سند : شوکانی (نیل الاوطار، ج1، ص36) به نحوی دیگر : صحیح بخاری، ج7، ص208، ح6587، كتاب الرقاق
[6]. 70 و 71 آل عمران 98 و 99 آل عمران
[7]. المستدرك على الصحیحین ، ج 3 ، ص150
[8]. 92 تا 94 طه
[9]. الملل والنحل ، محمد بن عبد الكريم بن أبي بكر أحمد الشهرستاني (متوفي: 548هـ) ج 1 ، ص 23 ، ناشر : دار المعرفة - بيروت - 1404 ، تحقيق : محمد سيد كيلاني
[10]. السيوطي، الحافظ جلال الدين عبد الرحمن جامع الاحاديث (الجامع الصغير وزوائده والجامع الكبير) ج16 ص18، دار النشر. // و ابن اثير، عز الدين ابي الحسن الکامل في التاريخ، بيروت، دار صادر، 1385ق، ج 2، ص 332؛ تاريخ طبري، محمد بن جرير طبري، قاهره، مطبعة الاستقامة، 1358ق، تحقيق گروهي از علما، ج 2، ص451؛ سيره ابن هشام، بيروت، دار احيا ء التراث العربي، 1 142 ق، ج 4، ص 319- 320
[11]. تاریخ الطبری ، ج 2 ، ص 233
[12]. الكامل فی التاریخ ، ج 2 ، ص 189
[13]. تاریخ الیعقوبی ،ج 2 ، ص 124
[14]. صحیح البخاری، ج 6، ص 2503، ح6442 ، صحیح البخارى ، ج 8 ، ص 26 ، كتاب المحاربین ، باب رجم الحبلى من الزنا
[15]. الأخبار الموفّقیات : ص ۵۸۰، شرح نهج البلاغة ابن ابی الحدید : ج ۶ ، ص ۲۱ ، تاریخ یعقوبى : ج ۲ ، ص ۱۲۴ ، باب خبر سقیفة بنى ساعده
[16]. یعقوبی ج ۲ص ۱۲۸
[17]. عیون اخبار رضا ، ج۲ص ۸۱
[18]. صحیح بخاری، جلد5/ صفحه67 ، حدیث 190، کتاب فضائل اصحاب النبی،فضائل ابوبکر
[19]. الأحكام السلطانیّة لماوردى ، ص 33، الأحكام السلطانیّة ، لأبییعلى محمد ابن الحسن الفراء ، ص 117
[20]. المواقف فی علم الکلام ص400
[21]. صحيح بخاري ـ کتاب المغازي-باب غزوة خيبر،ص82
[22]. العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، فتح الباري شرح صحيح البخاري، ج1، ص67، تحقيق: محب الدين الخطيب، ناشر: دار المعرفة – بيروت و الشيباني، ابوعبد الله أحمد بن حنبل (متوفاى241هـ)، مسند أحمد بن حنبل، ج 5، ص 316، ش 22752 ، ناشر: مؤسسة قرطبة – مصر.
[23]. مسند احمد ، ج 5 ، ص 366 ، ح 23808
[24]. مجمع الزوائد ، ج 9 ، ص 104
[25]. مسند احمد ، ج 1 ، ص 119 ، ح 973
[26]. السلسلة الصحيحة ، ج 4 ، ص 249 ، طبق برنامه المكتبة الشاملة
ادامه دارد ...
واژه "ولی" همچنان که لغت شناسان از جمله ابن اثير (1)، صاحب صحاح اللغة (2)، صاحب مقاييس (3) و راغب در مفردات گفته اند: قرارگرفتن چیزی در کنار چیزی دیگر است به نحوی که فاصله ای در کار نباشد.
اگر چند نفر پهلوی هم نشسته باشند و ما بخواهیم وضع و ترتیب نشستن آن ها را بیان کنیم، می گوییم زید در صدر مجلس نشسته است (ویلیه عمرو ، و یلی عمروا بکر ) یعنی بدون فاصله در کنار زید عمرو نشسته است .
در کنار عمرو بدون هیچ فاصله ای بکر نشسته است. اگر "ولیّ" به معنای قرب و نزدیکی مکانی و معنوی، دوستی، یاری و کمک، تصدی امر و تسلط ، استعمال شده بدین خاطر است که یک نحوه اتصال وثیق و محکم بینشان وجود دارد.
در حدیث غدیر علی (ع) به عنوان "ولیّ" کسانی که پیامبر مولای آنان است ، معرفی شده است. حالا باید دید قراین حکم می کند "ولیّ" در این حدیث را به چه معنا بدانیم. بدون دلیل و قرینه محکم نمی توان گفت "ولیّ" در این حدیث به معنای دوست و یاور یا به معنای صاحب اختیار و سرپرست و متولی امر است.
شیعه با توجه به قرائن محکم و فراوان که در این حدیث است، "ولیّ" را به معنای صاحب اختیار و متولی امر می داند و اهل سنت آن را به معنای دوست و یاور می داند.
پیامبر نه تنها در غدیر، بلکه در مواضع فراوانی تصریح کرده که :
"علی ولیکم بعدی" ، "علیّ ولی کل مؤمن بعدی" ، " انک ولی المؤمنین من بعدی" ، "من کنت ولیه فعلی ولیه" ؛ (4) و اهل سنت با توجه به این که "ولیّ" دارای معناهای "یاور" ، "دوست"، " دوست دار، پیرو ، هم قسم ، همسایه و متولی امر دیگری آمده ، آن را به عنوان "دوست یا دوستدار" گرفته اند. (5)
در این حدیث قطعا "ولیّ" فقط به معنای "متولی امر مسلمانان" است؛ زیرا معنای انحصار دارد و خطاب در آن به مسلمانان است و حضرت پیامبر که خود متولی امر آن ها است در صدد معرفی متولی بعد از خود می باشد؛ از این رو می فرماید: "علی ولیکم بعدی".
این عبارت با غیر این معنا برای "ولیّ" معنای صحیحی نخواهد داشت؛ زیرا معنا ندارد بگوید: بعد از من فقط علی شما را دوست دارد یا بعد از من فقط علی را دوست بدارید و ...
دلیلی ندارد که پیامبر در مواضع مختلف از جمله در غدیر در آن بیابان و گرما و ... مسلمانان را جمع کند و خطبه بخواند و بگوید: علی دوستدار شماست، پس او را دوست بدارید!
در این عبارات به صراحت آمده: "علی بعد از من ولی شماست" و با توجه به این که این عبارت در غدیر و در آخر عمر پیامبر بیان می شود که حضرت خبر رحلت قریب الوقوع خود را داده است ، معلوم می شود "بعد" یعنی زمانی که پیامبر نیست و با وجود پیامبر او ولی بالفعل نیست و معنا ندارد بگوید بعد از من علی را دوست بدارید! بلکه معنایش این است که بعد از من علی سرپرست و متولی امر شماست.
جمله اول خطبه هم در این معنا صراحت دارد؛ زیرا حضرت سوال می کند: " الست اولی بکم من انفسکم؟ = من از شما به خودتان سزاوارتر نیستم ؟".
پس معلوم می شود منظور اولی به تصرف و متصرف و متولی است. (6)
این که مؤمنان اعم از زن و مرد هم بعد از این سخن پیامبر، با علی بیعت کردند و تبریک گفتند، خود برترین قرینه بر معنای متولی امر می باشد.
پی نوشت ها :
1. النهاية، لابن اثير، ج 5، ص 227.
2. الصحاح في لغة العرب، ج 6، ص2528.
3. مجمع مقاییس اللغه ماده، ولی، ج6، ص 141 .
4. شرف الدین ، المراجعات، قم ، بوستان کتاب، ص236-241 (نامه 36) به نقل از منابع متعدد اهل سنت.
4. المفردات الراغب، ص 570، استاد مطهری، ولاء و ولایت ها .
5. شرف الدین ، همان ، ص 242 (نامه 37).
6. همان ، ص 143 (نامه 38).