حبط اعمال و عدل الهی
تبهای اولیه
عقل و نقل حکم میکند كه هر انسانى در روز رستاخيز پاداش اعمال نيك خود را ببیند. قرآن مىفرمايد: ‹‹فمن يعمل مثقال ذرة خيرا يره›› (زلزله/7): هركس به اندازه وزن ذرهاى كار نيك انجام دهد آن را خواهد ديد. نيز مىفرمايد:‹‹و ان سعيه سوفيرى ثم يجزاه الجزاء الاوفى›› (نجم/41): سعى و تلاش او قطعا مشهود گشته و سپس به طور كامل پاداش داده مىشود.
از آيات فوق برمىآيد كه اعمال زشت آدمى، اعمال نيك وى را از بين نمی برد . درعين حال مطابق آیات قرآنی كسانى كه مرتكب بعضى از گناهان شوند گرفتار حبط عمل مىشوند و در نتيجه اعمال نيكشان تباه شده و در آخرت گرفتار عذاب ابدى مىگردند، چنانكه مىفرمايد:‹‹و من يرتدد منكم عن دينه فيمت و هو كافر فاولئك حبطت اعمالهم في الدنيا و الآخرة واولئك اصحاب النار هم فيها خالدون›› (بقره/217): هركس از شما، از دين خويش برگردد و به همان حالت بميرد، اعمال وى در دنيا و آخرت تباه مىگردد، و اين گونه كسان براى هميشه در آتش خواهند بود.
سؤال این است که معنای دقیق حبط اعمال چیست ، و آیا با عدل الهی منافات ندارد؟
کارشناس بحث: شعیب
[="]با سلام
[="]از گذشته مساله احباط و تکفیر مورد بحث و گفتگوی علمای علم کلام و مفسرین قرآن بوده است و هر کدام برای خود دلایل و شواهدی عقلی و نقلی بیان می داشتند.
[="]كلمه حبط به معناى باطل شدن عمل، و از تاثير افتادن آن است،
[="]تکفیر به معنای پوشاندن چیزی به چیز دیگر است
[="]در اصطلاح از بین رفتن اعمال صالح توسط برخی از گناهان را احباط و از بین رفتن گناهان توسط برخی از اعمال صالح را تکفیر گویند.در بین فرق کلامی معتزله قایل است که اعمال انسان در موقع جزا دادن با هم سر شکن شده و برخی برخی دیگر را می پوشاند و سنجش می شوند اگر اعمال صالح بیشتر بود ثواب داده می شود و اگر اعمال طالح بیشتر بود عقاب می شود.
[="]اما علمای شیعه قایل اند که احباط مستلزم نوعی ظلم است پس عمل صالح فرد از بین نمی رود
[="]این دسته از علما که احباط را قبول نکرده اند آیاتی که در بر دارنده احباط است را تاویل برده و برخی با در تقدیر گرفتن محذوفی ترجمه کرده اند. برخی هم ثواب را معلق و مشروط بر عدم لحوق عصیان و ارتداد دانسته اند و برخی قایل اند که اصلا عمل خیر آنها واقع نشده بوده که ثواب بر آن مترتب شده باشد:
[="]مرحوم طبرسی در تفسیر آیه"و من یکفر بالایمان فقد حبط عمله و هو بالآخرة من الخاسرین"[="][1] می فرماید:
[="]"قفد حبط عمله" این فقره از آیه دلالت بر این دارد که حبوط عمل مترتب بر ثبوت ثواب نیست. برای کافر عملی نیست تا ثواب برای او ثابت شده باشد چرا که در ظاهر او عملی انجام داده که اگر آن را نمی پوشاند مستحق ثواب بود و خدا از این عمل به احباط نام برده است( در اصل عملی ثابت نشده تا ثوابی بر آن مترتب شود تا با گناه پوشانده شده باشد)[="][2]
[="]علامه طباطبایی در ذیل آیه 186 سوره بقره بحث مبسوطی در باب احباط آورده اند که انصافا بحث جامع و کاملی است که به صورت خلاصه آن را می آوریم:
[="]1.حبط مخصوص اعمال عبادی نیست بلکه تمامی اعمالی که فرد برای زندگی دنیا و آخرت و معیشت انسانی انجام می دهد را در بر می گیرد
[="]حال ببينيم چگونه اعمال كفار و مخصوصا مرتدين در دنيا و آخرت حبط مىشود؟ و ايشان زيانكار مىگردند؟ اما زيانكاريشان در دنيا كه بسيار روشن است.
[="]و هيچ ابهامى در آن نيست براى اينكه قلب كافر و دلش به امر ثابتى كه همان خداى سبحان است بستگى ندارد، تا وقتى به نعمتى مىرسد نعمت را از ناحيه او بداند، و خرسند گردد، و چون به مصيبتى مىرسد آن را نيز از ناحيه خدا بداند، و دلش تسلى يابد، و نيز در هنگام حاجت دست به درگاه او دراز كند، به خلاف مؤمن كه در همه اين مراحل زندگى دلش به جايى بستگى دارد.
[="]پس از آنچه گذشت معلوم شد مراد از اعمالى كه حبط مىشود، مطلق كارهايى است كه انسان به منظور تامين سعادت زندگى خود انجام مىدهد، نه خصوص اعمال عبادتى، و كارهايى كه نيت قربت لازم دارد، و مرتد، آنها را در حال ايمان، و قبل از برگشتن به سوى كفر انجام داده، علاوه بر دليل گذشته، دليل ديگرى كه مىرساند: مراد از عمل، مطلق عمل است، نه تنها عبادت، اين است كه: ديديد حبط را به كفار و منافقين هم نسبت داده، با اينكه كفار عبادتى ندارند، و در اين باره فرموده:" يا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ وَ يُثَبِّتْ أَقْدامَكُمْ، وَ الَّذِينَ كَفَرُوا فَتَعْساً لَهُمْ وَ أَضَلَّ أَعْمالَهُمْ، ذلِكَ بِأَنَّهُمْ كَرِهُوا ما أَنْزَلَ اللَّهُ، فَأَحْبَطَ أَعْمالَهُمْ" «4».
[="]اى كسانى كه ايمان آوردهايد اگر خدا راى يارى كنيد، ياريتان مىكند، و قدمهايتان راى ثابت و استوار مىسازد، و كسانى كه كافر شدند و اعمالشان ... را گم كرد، چون آنان از آنچه خدا نازل كرده بود كراهت داشتند، و خدا هم اعمالشان راى حبط كرد.[="][3]
[="]2.[="] بررسى مساله تاثير اعمال نيك و بد در يكديگر (احباط و تكفير)
[="]بعضى گفتهاند: ميان حسنات و سيئات موازنه مىشود، به اين معنا كه از حسنات و سيئات هر كدام بيشتر باشد، به مقدار آنكه كمتر است از آنكه بيشتر است كم مىشود، تا بقيه بيشتر بدون منافى باقى بماند، و لازمه اين دو قول اين است كه براى هر انسانى از اعمال گذشتهاش بجز يك قسم نمانده باشد، يا حسنه به تنهايى، و يا سيئه به تنهايى و يا اينكه هر دو با هم مساوى بوده، و تساقط كردهاند، و هيچ چيز برايش نمانده باشد.
[="]و اين درست نيست، زيرا اولا از ظاهر آيه:" وَ آخَرُونَ اعْتَرَفُوا بِذُنُوبِهِمْ، خَلَطُوا عَمَلًا صالِحاً وَ آخَرَ سَيِّئاً، عَسَى اللَّهُ أَنْ يَتُوبَ عَلَيْهِمْ، إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ" [="][4] بر مىآيد كه اعمال چه حسنات و چه سيئات، باقى مىماند، و تنها توبه خدا سيئات را از بين مىبرد، و تحابط به هر معنايى كه تصورش كنند با اين آيه نمىسازد.
[="]و ثانيا خداى تعالى در مساله تاثير اعمال همان روشى را دارد كه عقلا در اجتماع انسانى خود دارند و آن روش مجازات است، كه كارهاى نيك را جدا پاداش مىدهند، و[="]كارهاى زشت را جداگانه كيفر، مگر در بعضى از گناهان كه باعث قطع رابطه مولويت و عبوديت از اصل مىشود، كه در اين موارد تعبير به حبط عمل مىكنند، و آيات در اينكه روش خدا اين است بسيار زياد است، و حاجتى به آوردن آنها نيست
[="]3. نفس و جان انسانى ما دام كه متعلق به بدن است جوهرى است داراى تحول كه قابليت تحول را هم در ذات خود دارد، و هم در آثار ذاتش، يعنى آن صورتهايى كه از او صادر مىشود، و نتايج و آثار سعيده و شقيه قائم به آن صورتها است.
[="]بنا بر اين وقتى حسنهاى از انسان صادر مىشود، در ذاتش صورت معنويهاى پيدا مىشود، كه مقتضى آن است كه متصف به صفت ثواب شود، و چون گناهى از او سر مىزند صورت معنويه ديگرى در او پيدا مىشود كه صورت عقاب قائم بدان است، چيزى كه هست ذات انسان از آنجايى كه گفتيم متحول و از نظر حسنات و سيئاتى كه از او سر مىزند در تغير است، لذا ممكن است صورتى كه در حال حاضر به خود گرفته مبدل به صورتى مخالف آن شود، اين است وضع نفس آدمى، و همواره در معرض اين دگرگونى هست تا مرگش فرا رسد، يعنى نفس از بدن جدا گشته، از حركت و تحول (حركت از استعداد به فعليت و تحول از صورتى به صورتى ديگر) بايستد.
[="]در اين هنگام است كه صورتى و آثارى ثابت دارد، ثابت يعنى اينكه ديگر تحول و دگرگونگى نمىپذيرد، مگر از ناحيه خداى تعالى، يا به آمرزش و يا شفاعت به آن نحوى كه در سابق بيان كرديم.
[="]و همچنين اگر در مساله ثواب و عقاب مسلك مجازات را به آن جور كه در گذشته بيان كرديم اختيار كنيم، در آن صورت حال انسان از جهت به دست آوردن حسنه و سيئه و اطاعت و معصيت نسبت به تكاليف الهيه و ترتب ثواب و عقاب بر آنها حال يك انسان اجتماعى از جهت تكاليف اجتماعى و ترتب مدح و ذم بر آنها خواهد بود.
[="]و ما مىبينيم عقلا به مجرد اينكه فعلى از فاعلش سرزد، اگر فعل خوبى باشد شروع مىكنند به مدح او، و اگر بد باشد مىپردازند به مذمت و ملامتش ولى اين معنا را هم در نظر دارند كه مدح و ذمشان دائمى نمىتواند باشد، چون ممكن است به خاطر عوض شدن فاعل عوض شود، آنكه فعلا مستحق مدح است در آينده مستحق مذمت و آنكه فعلا مستحق مذمت است در آينده مستحق مدح شود.
[="]پس عقلا هم هر چند مدح و ذم فاعل را به محض صدور فعل از فاعل بكار مىزنند، و ليكن بقاى آن دو را مشروط به اين مىدانند كه فاعل عملى بر خلاف آنچه كرده بود نكند، و تنها كسى را مستحق مدح ابدى و يا مذمت هميشگى مىدانند، كه يقين كنند وضع او عوض نمىشود، و اين يقين وقتى حاصل مىشود كه فاعل دستش از عمل كوتاه شود، يا به اينكه بميرد و يا حد اقل ديگر استعداد زنده ماندن نداشته باشد، چنين كسى را اگر فاعل عمل نيكى بوده مستحق ستايش دائمى، و اگر مرتكب جنايتى شده سزاوار مذمت دائمى مىدانند.
[="]نتیجه:
[="]از اينجا معلوم شد كه همه آن اقوالى كه در مسائل نامبرده نقل كرديم، اقوالى باطل و منحرف از حق بود، براى اينكه بناى بحث را بر اساسى گذاشته بودند كه اساسى و درست نبود. و معلوم شد كه اولا حق مطلب اين است كه انسان به مجرد اينكه عملى را انجام داد مستحق ثواب و يا عقاب مىشود، و ليكن اين استحقاقش دائمى نيست، ممكن است دستخوش دگرگونى بشود، و وقتى از معرض دگرگونى در مىآيد كه ديگر عملى از او صادر نشود، يعنى بميرد.
[="]و ثانيا در مساله حبط شدن به وسيله كفر و امثال آن، حق اين است كه حبط هم نظير استحقاق اجر است، كه به مجرد ارتكاب گناه مىآيد، ولى همواره در معرض دگرگونى هست تا روزى كه صاحبش بميرد، آن وقت يك طرفى مىشود.
[="]و ثالثا حبط همانطور كه در اعمال اخروى هست در اعمال دنيوى هم جريان مىيابد.
[="]و رابعا فرض تحابط يعنى حبط طرفينى در اعمال، و اينكه يك عمل عمل ديگر را حبط كند، و دومى هم اولى را حبط كند، فرضيهاى است باطل، به خلاف تكفير و امثال آن.[="][="][5]
[="]آنچه از کلام علامه برداشت می شود این است که اعمال یک اثر تکوینی در نفس انسان دارد و این اثر ها گاه بر هم تاثیر می گذارند و تا جایی که این انجام عمل ها ادامه داشته باشد نفس متصف به اثر آنها شده و تا زمانی که انسان می میرد این ادامه دارد و وقتی که مرگ او فرا رسید نفس او به یکی از حالات متصف است که پذیرای ثواب یا عقاب است.
[="][1][="] مائده 5
[="][2][="] مجمع البیان ج3و4 ص 207
[="][3][="]سوره محمد آيه 9"
[="][4][="]و يك دسته ديگرند كه به گناهان خود اعتراف كرده، اعمالى صالح و اعمالى طالح را بهم در آميختهاند و اميد است خدا از ايشان در گذرد، كه خدا آمرزگار مهربان است." سوره توبه آيه 103"
[="][5][="]ترجمه الميزان، ج2، ص: 259
ممنون بابت زحمتی که متحمل شدید.:Gol:
پاسخ مفید و جامعی بود. اما برخی از زوایای کلام علامه به نظرم تاریک است. ایشان معتقدند حبط مربوط به اعمالی است كه انسان به منظور تامين زندگى خود انجام مىدهد، نه اعمال عبادتى. این بدان معناست که برخی حسنات در کارنامه مرتدی که عبادات و اعمالی با نیت قرب انجام داده وجود دارند؛ اما در آیه 217 سوره بقره که در پست آغازین ذکر شد سخن از خلود در عداب است. چگونه این دو موضوع قابل جمعند؟
پاسخ مفید و جامعی بود. اما برخی از زوایای کلام علامه به نظرم تاریک است. ایشان معتقدند حبط مربوط به اعمالی است كه انسان به منظور تامين زندگى خود انجام مىدهد، نه اعمال عبادتى. این بدان معناست که برخی حسنات در کارنامه مرتدی که عبادات و اعمالی با نیت قرب انجام داده وجود دارند؛ اما در آیه 217 سوره بقره که در پست آغازین ذکر شد سخن از خلود در عداب است. چگونه این دو موضوع قابل جمعند؟
با سلام خدمت شما دوست گرامی
اگر یک بار دیگر متن علامه را با هم مرور کنیم واضح می شود که علامه می فرماید: حبط منحصر به اعمال عبادی نیست و اعمال غیر عبادی را هم در بر می گیرد نه این که مربوط به اعمال غیر عبادی باشد.
علامه می خواهد بفرماید تمامی اعمال مرتد چه عبادی چه غیر عبادی تحت تاثیر کار او واقع می شود (در ذیل بحث آدرس المیزان داده شده است)
علامه راهی زیبا برای مساله احباط ارائه فرمودند که همان راه تجسم اعمال و استعداد نفس و واجد شدن نفس حالتی را که از انجام عمل در آن صورت می پذیرد که این اعمال گاها متضاد در نفس باعث از بین بردن اثر عمل قبلی می شود به عبارت دیگر این احباط (حبط عمل ) یک اثر تکوینی برای عمل بر نفس است نه این که جعل و قرار داد خدا باشد که شبهه ظلم پیدا شود
دوست گرامی به نظر می رسد متن علامه بسیار دقیق و زیباست که می ارزد برای رسیدن به جواب بارها آن را بازخوانی کنید(اگر سوالی بود در خدمت هستم)
درست میفرمایید
این اعمال گاها متضاد در نفس باعث از بین بردن اثر عمل قبلی می شود به عبارت دیگر این احباط (حبط عمل ) یک اثر تکوینی برای عمل بر نفس است نه این که جعل و قرار داد خدا باشد که شبهه ظلم پیدا شود
ممنون بابت پاسخگویی:Hedye: