علم مِلَل و نِحَل چيست؟
تبهای اولیه
با سلام
1- واژهى «ملل» و «نحل»
كلمهى «مِلَل» جمع «مِلَّة» به معنى طريقه و آيين است، خواه الهى و بر حق باشد يا غير الهى و بر باطل؛ چنانكه در قرآن كريم در هر دو معنا به كار رفته است. در مورد آيين الهى مىفرمايد:
«ثُمَّ أَوْحَيْنا إلَيْكَ أَنْ اَتّبِعْ مِلَّةَ إبراهيمَ حَنيفاً».(١)
آنگاه به تو وحى كرديم كه از آيين حنيف ابراهيم(آيين توحيد) پيروى كن.
و در مورد آيين غير الهى مىفرمايد:
«إنّى تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْمٍ لايُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ».(٢)
من آيين قومى را كه به خدا ايمان نمىآورند وبه آخرت كفر مىورزند رهاكردهام.
كلمهى «نِحَل» جمع «نِحْلَة» است كه در معانى ادّعا، مذهب، و گرويدن به يك دين و آيين به كار رفته(٣) است.
چنانكه گفته مىشود: ما نِحْلَتُك؟ يعنى دين و مذهب تو چيست؟(به چه دينى گرويدهاى)؟
١ ـ نحل/ ١٢٣ .
٢ ـ يوسف/ ٣٧ .
٣ ـ اقرب الموارد، ج ٢، ص ١٢٨٠ .
با توجه به آنچه گفته شد روشن مىشود كه دو كلمهى «مِلَلْ و نِحَلْ» معادل دو كلمهى اديان و مذاهب يا فرق و مذاهب اعتقادى است.
٢ ـ موضوع، غايت و روش علم ملل و نحل
موضوع علم ملل و نحل ـ چنانكه از نام آن پيداست ـ اديان و مذاهب است، و غرض از آن اين است كه انسان بتواند از طريق مطالعهى تاريخ و عقايد اديان و مذاهب مختلف، با جهات اشتراك و اختلاف آنها آشنا گردد، و در دفاع از دين و آيين حق و نقد اديان و مذاهب ديگر از روى بصيرت و آگاهى عمل كرده، از سر واقعبينى و حقيقتجويى داورى كند.
روش اين علم، آميزهاى از روش نقلى و عقلى است.
يعنى مواد(عقايد و آراى پيروان هر دين و آيين) را بايد از طريق نقل به دست آورد، آنگاه با استفاده از عقل و خرد به تحليل و تحقيق دربارهى آن پرداخت.
در به دست آوردن مواد هم ـ قبل از هر چيز ـ بايد به كتب و دانشمندان معتبر هر مذهب رجوع نمود، و جز در موارد ضرورى، از استناد به اقوال ديگران پرهيز كرد.
و در صورت اخير نيز بايد به اقوال كسانى استناد شود كه به غرضورزى و رعايت نكردن اصل امانت در نقل متّهم نباشند.
٣ ـ پيشينهى تاريخى
علم ملل و نحل، يا مذاهب و فرق كلامى، شعبهاى از علم تاريخ اديان و مذاهب است، چرا كه سرگذشت اديان و مذاهب را از جنبهى كلامى و اعتقادى بررسى مىكند.
بدين جهت پيشينهى آن بسيار كهن است.
البته آنچه در اينجا مقصود است، پيشينهى اين علم در تاريخ اسلام است. در اين صورت، تاريخ پيدايش آن را بايد از آثارى كه در زمينهى اديان و مذاهب در دنياى اسلام نگارش يافته است، به دست آورد، گرچه ممكن است دورهى قبل از نگارش نيز براى آن در نظر گرفت، ولى مرحله تأليف و نگارش بيانگر دوران رسمى آن خواهد بود.
تاريخ دقيق تأليف در زمينهى ملل و نحل در بين مسلمانان در دست نيست، ولى آنچه مسلّم است اين است كه در قرن سوم هجرى(١) اين علم مورد توجّه بوده و كتابها يا رسالههايى در اين باره نگارش يافته است.
از آن جمله مىتوان از كتاب «فرق الشيعة» تأليف ابو محمد حسن بن موسى نوبختى(از اعلام اماميه در قرن سوم هجرى) و نيز از كتاب «المقالات و الفرق» تأليف ابوالقاسم سعد بن عبدالله اشعرى قمّى (متوفّاى سال ٢٩٩ يا ٣٠١ ه . ق) ياد كرد.
از آن پس روز به روز مورد توجه بيشتر علماى اسلامى قرار گرفت و آثار ديگرى با بسط و شرح بيشتر در اين باره نگارش يافت كه كتاب «مقالات الإسلاميين» تأليف ابوالحسن اشعرى(متوفّاى ٣٣٠ ه . ق) پيشواى مذهب اشعرى، و كتاب «اوائل المقالات» تأليف شيخ مفيد(متوفّاى٤١٣ه . ق) متكلم نامدار مذهب اماميه، از مشهورترين و جامعترين آثار قديمى در اين علم به شمار مىرود.
١ ـ از پارهاى اقوال به دست مىآيد كه در قرن دوم هجرى(نيمهى دوم) نيز در اين باره كتاب، يا كتابهايى نگارش يافته است، چنانكه كَشّى از فردى به نام ابن المقعد(ابن المفضل) نام مىبرد كه در عهد مهدى عباسى(متوفّاى ١٦٩ ه . ق) كتابى به نام صنوف الفرق تأليف كرده است(رجال كَشّى، ص ٢٦٥، شمارهى ٤٧٩).
٤ ـ اقسام كتابها
كتاب هايى كه به دست دانشمندان مسلمان در زمينهى ملل و نحل تأليف گرديده به سه دسته تقسيم مىشود:
الف: علاوه بر بحث دربارهى مذاهب اسلامى و آنچه در دنياى اسلام پديد آمده است، به بحث دربارهى اديان و مذاهب ديگر نيز پرداخته است. كتاب «الملل و النحل» تأليف عبدالكريم شهرستانى(متوفّاى ٥٤٨ ه . ق) و كتاب «الفصل في الملل و الأهواء و النحل» تأليف ابن حزم(متوفّاى ٤٥٦ ه . ق) از اين دسته است.
ب: تنها به بحث دربارهى مذاهب اسلامى و فرقههايى كه در دنياى اسلام پديد آمدهاند، پرداخته است.
كتابهاى زير از اين دسته است:
١ ـ مقالات الإسلاميين و اختلاف المصلين، تأليف ابوالحسن اشعرى.
٢ ـ اوائل المقالات في المذاهب و المختارات، تأليف شيخ مفيد.-
٣-التنبيه و الردّ على أهل الأهواء و البدع، تأليف ابن عبدالرحمن ملطى(١)(متوفّاى٣٧٧ه ق).
٤ ـ الفرق بين الفرق، تأليف عبدالقاهر بغدادى(متوفّاى ٤٢٩ ه ق).
٥ ـ التبصير في الدين، تأليف طاهر بن محمد اسفرائنى (متوفّاى٤٧١ ه . ق).
١ ـ براى ضبط اين واژه ر.ك: معجم البلدان: ٥ / ١٩٢.
ج: كتابهايى كه به بحث از فرقههاى يكى از مذاهب اسلامى اختصاص دارد. دو كتاب «فرق الشيعة» نوبختى و «المقالات و الفرق» سعد بن عبدالله اشعرى كه پيش از اين يادآور شديم از اين دستهاند.
پرسش ها
١ ـ واژههاى «مِلَل» و «نِحَل» را توضيح دهيد.
٢ ـ موضوع، غايت و روش علم ملل و نحل را بيان كنيد.
۳-نسبت علم ملل و نحل را با علم تاريخ اديان و نيز علم كلام بنويسيد.
٤ ـ تاريخ پيدايش علم ملل و نحل اسلامى را با ذكر شاهد توضيح دهيد.
۵ -اقسام تأليفات در علم ملل و نحل را با ذكر نمونه بنويسيد.
دستت درد نكنه رضا جان عزيز ؛
حق نگهدارت باشه و موفق و مؤيد باشي برادر خوبم:Gol: