آيا بسم الله جزء سوره است؟
تبهای اولیه
در ميان دانشمندان و علماء شيعه اختلافى در اين مسأله نيست، كه بسم الله جزء سوره حمد و همه سورههاى قرآن است، اصولًا ثبت «بسم الله» در متن قرآن مجيد در آغاز همه سورهها، خود گواه زنده اين امر است، زيرا مىدانيم در متن قرآن چيزى اضافه نوشته نشده است، و ذكر «بسم الله» در آغاز سورهها از زمان پيامبر تا كنون معمول بوده است.
و اما از نظر دانشمندان اهل تسنن، نويسنده تفسير المنار جمع آورى جامعى از اقوال آنها به شرح زير كرده است:
در ميان علما گفتگو است كه آيا بسم الله در آغاز هر سورهاى جزء سوره است يا نه؟ دانشمندان پيشين از اهل مكه اعم از فقها و قاريان قرآن از جمله ابن كثير و اهل كوفه از جمله عاصم و كسائى از قراء و بعضى از صحابه و تابعين از اهل مدينه و همچنين شافعى در كتاب جديد، و پيروان او و ثورى و احمد در يكى از دو قولش معتقدند كه جزء سوره است، همچنين علماى اماميه و از صحابه- طبق گفته آنان- على و ابن عباس و عبدالله بن عمر و ابو هريره، و از علماى تابعين سعيد بن جبير و عطا و زهرى و ابن المبارك اين عقيده را برگزيدهاند.
سپس اضافه مىكند مهمترين دليل آنها اتفاق همه صحابه و كسانى كه بعد از آنها روى كار آمدند بر ذكر «بسم الله» در قرآن در آغاز هر سورهاى- جز سوره برائت- است، در حالى كه آنها متفقاً توصيه مىكردند كه قران را از آنچه جزء قرآن نيست پيراسته دارند، و به همين دليل «آمين» را در آخر سوره فاتحه ذكر نكردهاند ...
سپس از مالك و پيروان ابوحنيفه و بعضى ديگر نقل مىكند كه آنها بسم الله را يك آيه مستقل مىدانستند كه براى بيان آغاز سورهها و فاصله ميان آنها نازل شده است.
و از احمد (فقيه معروف اهل تسنن) و بعضى از قاريان كوفه نقل مىكند كه آنها بسم الله را جزء سوره حمد مىدانستند نه جزء ساير سورهها.[1]
از مجموع آنچه گفته شده چنين استفاده مىشود كه حتى اكثريت قاطع اهل تسنن نيز بسم الله را جزء سوره مىدانند.
در اينجا بعضى از رواياتى را كه از طرق شيعه و اهل تسنن در اين زمينه نقل شده يادآور مىشويم:
معاوية بن عمار از دوستان امام صادق (عليه السلام) مىگويد از امام پرسيدم هنگامى كه به نماز بر مىخيزم «بسم الله» را در آغاز حمد بخوانم؟ فرمود بلى مجدداً سؤال كردم هنگامى كه حمد تمام شد و سورهاى بعد از آن مىخوانم «بسم الله» را با آن بخوانم؟ باز فرمود آرى.[2]
2- دار قطنى از علماى سنت به سند صحيح از على (عليه السلام) نقل مىكند كه مردى از آن حضرت پرسيد «السبع المثانى» چيست؟ فرمود: سوره حمد است، عرض كرد:
سوره حمد شش آيه است فرمود: بسم الله الرحمن الرحيم نيز آيهاى از آن است».[3]
3- بيهقى محدث مشهور اهل سنت با سند صحيح از طريق ابن جبير از ابن عباس چنين نقل مىكند: استرق الشيطان من الناس، اعظم آيه من القرآن بسم الله الرحمن الرحيم: «مردم شيطان صفت، بزرگترين آيه قرآن بسم الله الرحمن الرحيم را سرقت كردند» (اشاره به اينكه در آغاز سورهها آن را نمىخوانند).[4]
گذشته از همه اينها سيره مسلمين همواره بر اين بوده كه هنگام تلاوت قرآن بسم الله را در آغاز هر سورهاى مىخواندند، و متواتراً نيز ثابت شده كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن را نيز تلاوت مىفرمود، چگونه ممكن است چيزى جزء قرآن نباشد و پيامبر و مسلمانان همواره آن را ضمن قران بخوانند و بر آن مداومت كنند.
و اما اينكه بعضى احتمال دادهاند كه بسم الله آيه مستقلى باشد كه جزء قرآن است اما جزء سورهها نيست، احتمال بسيار سست و ضعيفى به نظر مىرسد، زيرا مفهوم و محتواى بسم الله نشان مىدهد كه براى ابتدا و آغاز كارى است، نه اينكه خود يك مفهوم و معنى جدا و مستقل داشته باشد، در حقيقت اين جمود و تعصب شديد است كه ما بخواهيم براى ايستادن روى حرف خود هر احتمالى را مطرح كنيم و آيهاى را همچون بسم الله را كه مضمونش فرياد مىزند سرآغازى است براى بحثهاى بعد از آن، آيه مستقل و بريده از قبل و بعد بپنداريم.
تنها ايراد قابل ملاحظهاى كه مخالفان در اين رابطه دارند اين است كه مىگويند در شمارش آيات سورههاى قرآن (بجز سوره حمد) معمولًا بسم الله را يك آيه حساب نمىكنند، بلكه آيه نخست را بعد از آن قرار مىدهند.
پاسخ اين سؤال را «فخر رازى» در تفسير كبير به روشنى داده است آنجا كه مىگويد: هيچ مانعى ندارد كه بسم الله در سوره حمد به تنهائى يك آيه باشد و در سورههاى ديگر قرآن جزئى از آيه اول محسوب گردد. (بنابراين مثلا در سوره كوثر «بسم الله الرحمن الرحيم انا اعطيناك الكوثر» همه يك آيه محسوب مىشود).
به هر حال مسأله آنقدر روشن است كه مىگويند: يك روز معاويه در دوران حكومتش در نماز جماعت بسم الله را نگفت، بعد از نماز جمعى از مهاجران و انصار فرياد زدند اسرقت ام نسيت؟: «آيا بسم الله را دزديدى يا فراموش كردى»؟[5]
[1] - تفسير المنار، ج 1، ص 39- 40.
[2] - كافى، ج 3، ص 312.
[3] - الاتقان، ج 1، ص 136.
[4] - بيهقىّ ج 2، ص 50.
[5] - مستدرك حاكم، جزء اول، ص 233.