نجف نگین تاریخ فقه
تب‌های اولیه
شهر نجف از لحاظ تاریخی سابقه طولانی ندارد. پس از سوقصد و شهادت علی بن ابی طالب(ع) توسط ابن ملجم طبق وصیت وی، او به طور ناشناس در منطقه‌ای نزدیک به شهر کوفه دفن شد.
صد سال بعد توسط جعفر بن محمد الصادق (ع) مدفن امام علی(ع) به مردم معرفی گردید و این ناحیه به تدریج محل سکونت دوست داران وی شد و نجف نام گرفت.
اين شهر قبل از هجرت شيخ طوسى، سرزمينى بود كه برخى از علويان و شيعيان خاص امير مؤمنان(ع) را در خود جاى داده بود ليكن با هجرت شيخ طوسى دانشجويان علوم اسلامى نجف اشرف را به مركز شيعه و دانشگاه بزرگ شيعه اماميه تبديل كردند و پس از آن هزارن دانشجو و متفكر شيعى در اين دانشگاه پرورش يافته به نشر معارف اهل بيت(ع) همت گماردند.
نبايد تصور كرد كه پيش از شيخ طوسى دانشمندان شيعى در نجف اشرف نبودهاند بلكه پيش از وى رجال علم در آن شهر سكونت داشته و به برخى از دانشمندان شيعى اجازه روايت دادهاند ليكن نجف از زمانى به عنوان مركز فقه شيعى و علوم آل البيت(ع) درآمد كه شيخ طوسى به آن شهر هجرت كرد و با دانشمندان حاضر در مكتب درس خويش حوزه علميه نجف اشرف را بنانهاد.
از لحاظ سیر تاریخی و میزان تاثیر گذاری قطعا نجف اهمیت ویژه ای دارد. خصوصا بعلت نزدیکی به کوفه. همین طور آنچه امروز در قم دیده می شود ادامه همان مکتب فقهی است که با مهاجرت علما از نجف به قم بوجود آمده است. به عنوان نمونه:
از برخی شاگردان مرحوم آیت الله العظمی خویی ذیلاً می توان یاد كرد
آیت الله شهید سید محمد باقر صدر
آیت الله العظمی سید علی سیستانی
مرحوم آیت الله سید محمد روحانی
آیت الله العظمی آقای حاج شیخ حسین وحید خراسانی
مرحوم آیت الله العظمی شیخ جواد تبریزی
شهید مظلوم آیت الله العظمی میرزا علی غروی تبریزی
شهید غریب آیت الله شیخ مرتضی بروجردی
شهید جاوید الاثر سید رضا موسوی خلخالی
حضرت آیت الله موسوی اردبیلی
امام موسی صدر
آیت الله سیدمحمدحسین فضل الله
آیت الله العظمی شبیری زنجانی
آیت الله سیدجعفرکریمی
آیت الله راستی کاشانی
حضرت آیت الله حاج شیخ روح الله شاه آبادی
حضرت آیت الله حاج شیخ نصرالله شاه آبادی
مرحوم آیت الله حاج شیخ حسین شاه آبادی
مرحوم آیت الله وثوق تهرانی
آیت الله شیخ مصطفی اشرفی شاهرودی
مرحوم آیت الله مصباح
مرحوم آیت الله میرزا علی آقا فلسفی تنکابنی
دکتر سید ابوالقاسم گرجی
و......
دوره های حوزه علميه نجف اشرف
دوره اول
نخستين دوره از حوزه علميه نجف اشرف با هجرت شيخ طوسى از بغداد به نجف آغاز مىگردد و تا قرن ششم هجرى ادامه مىيابد.
شيخ الطائفه پس از 22 سال مرجعيت در بغداد به نجف اشرف هجرت كرد و پس از گذشت 12 سال به ديار باقى شتافت.
شيخ طوسى از جمله دانشمندان شيعى است كه به علوم نقلى و عقلى احاطه كامل داشته و تاليفاتى در هر يك از موضوعات و علوم اسلامى به رشته تحرير درآورده است.
هجرت شيخ طوسى به نجف اشرف موجب گشته تا دهها دانشمند شيعى در اين حوزه گرد آيند و صدها دانشپژوه به تحقيق و تاليف پردازند و از محضر دانشمندان بهره برند و همين امر به بنيانگذارى حوزه علميه نجف اشرف انجاميد حوزهاى كه با برخوردارى از بزرگان علم و عمل دانشكدههاى مختلف خود را در اين دانشگاه بزرگ شيعى تاسيس نمود و به علوم اسلامى در فقه و كلام و تفسير و حديث پرداخت.
پس از رحلتشيخ طوسى به سال 460 هجرى فرزندش «شيخ ابو على طوسى» - زنده در سال 515 هجرى - مرجعيتشيعه را عهدهدار گرديد و ابو نصر محمد بن ابى على الحسن بن ابى جعفر محمد بن الحسن الطوسى» فرزند ابوعلى پس از پدرش حوزهاى را كه جدش داير كردهبود اداره نمود.
دوره دوم
در اين دوره كه از قرن ششم تا نهم هجرى به طول انجاميده حوزه علميه كربلا از تحرك بيشترى برخودار بوده است و دانشمندانى چون «ابو العباس احمد بن على نجاشى» «عماد الدين ابى حمزه طوسى» «سيد فخار موسوى حائرى» «رضى الدين على بن طاووس» «شمس الدين محمد بن مكى» (شهيد اول) «ابن خازن حائرى» و «ابن فهد حلى» در آن به تربيت دانشجويان علوم دينى مشغول بودهاند از اينرو حوزه علميه نجف در آن برهه از رونق چندانى برخودار نبود چه آنكه اغلب رجال علم در حوزه كربلا سكنى گزيدند برخى علت ركود علمى اين دوره را به سبب تحرك حوزه حله در اين عصر دانستهاند و بيوتات علميه آل ادريس، آل شيخ ورام، آل فهد، آل طاووس و ... را دليل گفتار خويش ساختهاند.
دوره سوم
دوره سوم حوزه علميه نجف اشرف از قرن نهم هجرى آغاز مىگردد و تا قرن يازدهم هجرى ادامه مىيابد. پس از اين دوره كه عصر حضور فقهاى اصولى است، علماى اخبارى در اين مركز فعاليت بيشترى داشتهاند.
جمال الدين و شرف المعتمدين ابوعبد الله مقداد بن عبد الله بن محمد بن حسين بن محمد سيورى حلى اسد غروى، معروف به «فاضل مقداد» از فقهاى شيعه و دانشمندان بزرگ اين دوره است كه روستاى «سيور» حله متولد گرديده و از شاگردان شهيد اول است وى نه تنها در فقه دانشمندى برجسته است بلكه متكلمى ورزيده به حساب مىآيد.
وى با نگارش شروحى بر آثار استادش مكتب شهيد اول را بارورتر ساخت و حوزه فقه استدلالى را وسعت بخشيد و با تاليف كتابى در فقه القرآن مبانى قرآنى فقه شيعى را بيانداشت و پس از آن با ديگر نگاشتهاى خود منزلت تفكر شيعى و بينش وى در اصول اعتقادات و فروع احكام را روشن ساخت.
دوره چهارم
اين دوره از اوايل قرن يازدهم شروع شد و تا آخر آن امتداد داشت و با اخباريانى اختصاص يافت كه در حوزه علميه نجف به فعاليت علمى اشتغال داشتند در اين عصر ركود علمى مباحث اصولى مشهود است تا اينكه وحيد بهبهانى از ايران به كربلا و نجف آمد و با مباحث علمى پايههاى منطق اجتهاد را تقويت كرد.
از جمله عللى كه باعثشد مكتب اخبارى بر مكتب اصولى چيره گردد و تا پيش از وحيد بهبهانى در حوزه نجف اشرف رشد يابد انتقال زعماى مكتب اصولى به حوزه علميه كربلا ذكر شدهاست كه خالى از اشكال نمىباشد.
دوره پنجم
اين دوره كه از قرن دوازدهم تا قرن پانزدهم هجرى را شامل مىگردد از پر تكاپوترين دورههاى حوزه علميه نجف اشرف به شمار مىرود.
شروع دوره پنجم حوزه نجف با هجرت وحيد بهبهانى و شاگردان وى آغاز مىگردد «سيد محمد مهدى بحر العلوم» (1155/1154 - 1212)از شاگردان وحيد بهبهانى و شيخ يوسف بحرانى است كه پس از استاد كل زعامتشيعيان و ديريتحوزه علميه نجف را بر عهده گرفت و آن در حالى بود كه هنوز سنش از 30 سال تجاوز نكرده بود. بحر العلوم از دانشمندان فرزانهاى است كه مقامات معنوى و سير و سلوكى را به نحو نيكو طى كرده و مورد احترام علماى شيعه بوده است و تالى معصوم به شمار مىرود كرامات زيادى از او نقل شده است و گويند شيخ جعفر كاشف الغطا دانشمند معاصر وى با تحت الحنك عمامه خويش غبار نعلين او را پاك مىكرد.