ناسخ و منسوخ در آيات قرآن كريم
تبهای اولیه
ناسخ و منسوخ در آيات قرآن كريم
نـسـخ در لغت به معناى ابطال و ازاله است و در اصطلاح علوم قرآنى عبارت است از رفع تشريع سـابـق - كـه ظـاهرا مقتضى دوام بوده - به تشريع لاحق , به نحوى كه جمع آنها يا ذاتا يا به دليل تنافى آشكار يا به دليل خاصى از اجماع يا نص صريح ممكن نباشد. ( 1)
يا ساده تر : رفع حكم شرعى , به دليل شرعى ( 2 )
يا پايان يافتن تعبد مؤمنان به قرائت يك آيه يا حكم مستفاد از آن يا به هر دو ( 3 )
خود قرآن مجيد به وقوع نسخ در قرآن تصريح دارد. چـنانكه مى فرمايد : هر آيه اى را كه نسخ كنيم يا فروگذاريم , بهتر از آن يا همانندش را در ميان آوريم ( 4 )
همچنين : و چون آيه اى را جانشين آيه ديگر سازيم - و خدا داناتر است كه چه فرو فرستاده است - گويند تو دروغزنى , چنين نيست بلكه اكثرشان نمى دانند. ( 5 )
همچنين : خداوند هرچه را بخواهد مى زدايد يا مى نگارد , و ام الكتاب نزد اوست ( 6 )
از نظر قرآن پژوهان مسلمان اعم از اهل سنت و شيعه , نسخ هم در قرآن و هم در سنت رواست , و نسخ قرآن به قرآن , و قرآن به سنت و سنت به سنت و سنت به قرآن جايز است و سابقه دارد ( 7 )
بـعـضى نيز مانند يهوديان , منكر نسخ هستند و ايراد آنان به نسخ اين است كه مى گويند خداوند عـالـم مطلق و علام الغيوب است و همه كليات و جزئيات گذشته و حال و آينده را مى داند, چرا حـكـمى مى فرستد كه بعد آن را تغيير دهد؟
در پاسخ گفته اند خداوند عالما و عامدا حكم اول را مـى فـرسـتد و خود مى داند كه آن موقت و زماندار است , اگرچه اين زماندارى آن بر بندگان يا حتى بر پيامبر (ص ) پوشيده باشد. سـپس چون زمان آن سررسيد , حكم دوم را كه متضمن تبديل اعم از تشديد يا تضعيف حكم اول است , فرومى فرستد.
موارد نسخ در قرآن
مـوارد نـسخ در قرآن بسيار است از جمله تبديل عده زن شوهر مرده از يك سال ( 8 )
يا مساله تغيير و تحويل قبله از بيت المقدس به سوى كعبه ( 9 )
يا پرداخت صدقه اى پيش از نجوا با پيامبر (ص ) كه حكم آن در آيه 12 سوره مجادله , و نسخ آن بلافاصله در آيه بعدى همان سوره آمده است .
يـا تبديل وجوب نماز شب به استحباب كه حكم آن در اوايل سوره مزمل , و نسخ آن در آخرين آيه همان سوره آمده است .
سيوطى بر آن است كه 19 مورد نسخ صريح در قرآن مجيد وارد شده است ( 10)
زرقانى 22 آيه مشهور به منسوخه بودن را مشروحا ياد كرده و توضيح داده است ( 11 )
نـسخ فقط در احكام كه معروض امر و نهى است و همه از آيات محكمات است رخ مى دهد , نه در قصص و اخبار يا متشابهات . مگر آنكه يك نهى , در لباس نفى و بصورت خبرى وارد شده باشد.
انواع نسخ
قرآن پژوهان براى نسخ , انواعى شمرده اند :
1 ) نسخ حكم و تلاوت با هم ( مانند آيات مجعولى كه اهل سنت قائلند كه ابتدا وحى شده و سپس حكم و تلاوت آنها باهم نسخ شده است . اين مورد را شيعه نمى پذيرد ).
2 ) نـسـخ حـكم و ابقاى تلاوت , مانند آياتى كه پيشتر ياد شد , و نسخ اصطلاحى و مشهور همين است .
3 ) نسخ تلاوت و ابقاى حكم ( مانند آيه مجعول به آيه رجم , اين مورد را هم شيعه نمى پذيرد ).
مهمترين آثار چاپ شده
بـعضى از مهمترين آثار ( چاپ شده ) درباره نسخ عبارتند از :
1 ) كتاب الناسخ و المنسوخ اثر ابوعبيد قاسم بن سلام ( م 224 ق ) از اهل سنت كه به كوشش جان برتون انتشار يافته است .
2 ) كتاب الناسخ و المنسوخ , اثر ابن متوج بحرانى , از علماى اماميه در قرن نهم هجرى . شرح سيد عبدالجليل حسينى قارى , كه با ترجمه و تعليق محمد جعفر اسلامى انتشار يافته است .
3 ) الناسخ و المنسوخ تاليف ابن العتائقى ( م . 790 ق ) , تحقيق عبدالهادى الفضلى كه در مقدمه آن 73 كتاب در زمينه ناسخ و منسوخ معرفى شده است .
پي نوشت ها :
1- ( التمهيد , 2/720 )
2- ( مناهل العرفان , 2/72)
3- ( تفسير بيضاوى )
4- ( بقره , 106 )
5-( بقره , 106 )
6-( رعد , 39 )
7-( تفسير ابوالفتوح رازى , ذيل آيه 106 بقره )
8-( بقره , 240 ) به چـهـار مـاه و ده روز ( بقره , 234)
9-( بقره , 144 )
10-( تـرجـمـه اتـقـان , نـوع چـهل و هفتم , 2/69 به بعد )
11- ( مناهل العرفان , 2/151 ـ 165 )
[=Times New Roman]شروط نسخ
[=Times New Roman]اركان نسخ عبارتند از: منسوخ (حكم اول)؛ منسوخبه (حكم دوم)، و ناسخ، كه هريك داراى شروطى هستند.
[=Times New Roman]بسيارى از متقدمان بر اثر بىتوجهى به حقيقت نسخ، آن را بر تخصيص و تقييد و جز اينها اطلاق كردهاند.[=Times New Roman](1)
[=Times New Roman]ابنتيميه مىگويد:
[=Times New Roman]در اصطلاح بزرگان گذشته، هر معناى ظاهرى كه ظهورش به جهت معارضى قوىتر ترك مىشده، داخل در منسوخ بوده است؛ مثل تخصيص عام و تقييد مطلق.
[=Times New Roman]ابنقيم: منظور عموم بزرگان سلف از ناسخ و منسوخ، گاهى رفع كلى حكم بوده است؛ همان گونه كه در اصطلاح متأخران است و گاهى رفع دلالت عام و مطلق و ظاهر و غير آن بهواسطه تخصيص يا تقييد و يا تفسير و تبيين آن بوده است. حتى آنان استثنا و شرط و صفت را نيز نسخ مىناميدند؛ چراكه متضمن رفع و برداشتن دلالت ظاهرى كلامند....
[=Times New Roman]شاطبى: آنچه از سخن متقدمان آشكار مىگردد اين است كه نسخ در عقيده آنان اعم از بيان اصوليان بوده است. آنان گاهى به تقييد مطلق و به تخصيص عام و به بيان مبهم و مجمل، نسخ اطلاق مىكردهاند؛ همانگونه كه رفع حكم شرعى به دليل حكم شرعى متأخر را رفع مىدانستهاند. دليل اين امر اشتراك همه آنها در يك مفهوم، يعنى عدم اراده امر متقدم بودهاست.[=Times New Roman](2)
[=Times New Roman]زرقانى معتقد است كه براى تحقق نسخ، چهار شرط لازم است:
[=Times New Roman]1. منسوخ حكم شرعى باشد؛
[=Times New Roman]2. دليل رفع حكم، دليلى شرعى باشد؛
[=Times New Roman]3. دليل رافع، متأخر از دليل اول بوده همانند اتصال قيد به مقيد به دليل اول متصل نباشد؛
[=Times New Roman]4. ميان دليل اول و دليل دوم تعارض حقيقى وجود داشته باشد.[=Times New Roman](3)
[=Times New Roman]سه شرط اولى را كه زرقانى براى تحقق نسخ بيان مىكند، در تعريفى كه پيشتر از وى ذكر كرديم، رعايت شده است. او همانند ابنحاجب معتقد است كه نسخ
[=Times New Roman]از تعريف فوق نمىتوان شرط چهارم نسخ را استنباط نمود؛ به همين خاطر نمىتواند تعريف كاملى از نسخ باشد.
[=Times New Roman]اما اين كه شرط چهارم به چه ميزان در تحقق نسخ دخيل است، خود محل بحث است. با مراجعه به آياتى كه در نظر عموم قرآنشناسان از آيات ناسخ و منسوخند، مواردى يافت مىشود كه تعارض ميان دو دليل، تعارض حقيقى نيست.[=Times New Roman](4)[=Times New Roman] به عبارت ديگر، هر دو دليل (دليل اول و دليل دوم) ذاتاً قابل جمعند، و آنچه باعث شده، ميان آن دو تنافى افتد، ورود نص و دليل خاص بوده است، و اين امر، همان نكته دقيقى است كه التمهيد به خوبى به آن توجه نموده و در تعريف خود آن را گنجانيدهاست.
[=Times New Roman]بنابراين يكى از شرايط تحقق نسخ، وجود تعارض ميان دو دليل است؛ خواه تعارض ذاتى و حقيقى، و خواه تعارض به دليل خاص. از اينرو مىتوان مدعى شد كه همه تعاريفى كه فاقد اين خصوصيت باشند، جامع نيستند.[=Times New Roman](5)
[=Times New Roman]مطلب ديگرى كه لازم است به آن توجه شود اين است كه تعارض ميان دو دليل، بايد تعارضى تام و كلى باشد و در مواردى كه تعارض جزئى است، نظير مطلق و مقيد، عام و خاص، مبهم و مفسر و مجمل و مبين، نسخ تحقق نمىيابد. تقابل ميان ناسخ و منسوخ از نوع تضاد است، كه امكان اجتماع هر دو وجود ندارد، بلكه يكى جايگزين ديگرى مىگردد.
[=Times New Roman]در بعضى موارد ياد شده در بالا گرچه نوعى تعارض مشاهده مىگردد، ولى چون امكان اعمال هر دو نص وجود دارد، از دايره بحث ناسخ و منسوخ خارجند.[=Times New Roman](6)
[=Times New Roman]شباهتى ميان نسخ و تخصيص وجود دارد كه موجب اشتباه بعضى گرديده است. نسخ نوعى تخصيص است؛ با اين تفاوت كه يكى (نسخ)، تخصيص اَزمانى است، وديگرى (تخصيص) را مىتوان نسخ اَفرادى ناميد.
[=Times New Roman]زرقانى مىگويد:
[=Times New Roman]به جهت تشابه ميان اين دو، بعضى از دانشمندان دچار اشتباه گرديدهاند.
[=Times New Roman]گروهى از آنان، وقوع نسخ در شريعت را به زعم آن كه آنچه را نسخ مىناميم، تخصيص است، انكار كردهاند و عدهاى مواردى از تخصيص را در باب نسخ داخل نموده و بىدليل در شماره منسوخاتِ قرآن، ا(7)فزودهاند.[=Times New Roman](8)
[=Times New Roman]شرايط حكم منسوخ (حكم اول)
[=Times New Roman]1. حكم شرعى باشد. بنابراين حكم عقلى و نيز آنچه مربوط به اخبار و وقايع خارجى است، از مدار بحث خارج مىشود. به عنوان مثال اگر با آمدن تشريعى، اباحه اصليه كه از حكم عقل استنباط شده است از بين برود، اصطلاحاً به آن نسخ گفته نمىشود. ذكر اين نكته نيز لازم است كه حكم شرعى، اعم از تكليفى و وضعى است. بنابراين نيازى به تفصيلى كه در تعريف آيةاللَّه خوئى آمده است، نيست.
[=Times New Roman]2. منسوخ محدود به زمان معينى نشده باشد. تمامى احكامى كه از ابتدا و بهگونهاى صريح، محدود به زمانى شدهاند، با پايان يافتن زمان حكم به طور قهرى منتفى مىشوند. ارتفاع حكم در اين صورت از مصاديق نسخ اصطلاحى نيست.
[=Times New Roman]شرط فوق از آنجا برمىآيد كه گفتهاند: دليل منسوخ بايد ظهور در استمرار و دوام داشته باشد.
[=Times New Roman]آيةاللَّه خوئى بر اين باورند كه ظهور حكم منسوخ در استمرار، زمانى است كه هيچگونه شائبهاى از محدوديت زمانى در آن وجود نداشته باشد. اگر در آيهاى، اشارهاى به احتمال پايانيافتن حكم در زمانى شده باشد، اين مورد نيز خارج از نسخ مصطلح خواهد بود. ايشان بر همين اساس در مورد آيات 109 از سوره بقره و 15 از سوره نساء كه بسيارى آنها را در شمار آيات منسوخ گرفتهاند، منسوخ بودن اين آيات را رد كردهاند.[=Times New Roman](9)
[=Times New Roman]اما به نظر مىرسد، ايجاد چنين محدوديتى در اصطلاح روا نباشد، زيرا آنچه مهم است، استفاده استمرار و دوام، از حكم اول است، و اين امر تا زمانى كه حكم صراحتاً محدود به زمان مشخص و معينى نشده باشد وجود دارد. به عنوان مثال در آيه پانزده از سوره نساء: فامسكُوهُنَّ فِى البيوتِ حتَّى يتوفّاهُنَّ الموت أو يجعلَ اللَّهُ لَهُن سبيلاً؛ آنان ج= زنانج را در خانهها نگاه داريد تا مرگشان فرا رسد، يا خدا راهى براى آنان قراردهد. گرچه از تعبير در آيه، احتمال رفع اين حكم در آينده داده مىشود، ولى صرف احتمال، نمىتواند به اصل استمرار و دوام حكم لطمهاى وارد سازد؛ به عبارت ديگر، مادام كه حكم ديگرى نيايد، اين حكم به قوت خود باقى بوده و همين اندازه براى اصطلاح نسخ كافى است.
[=Times New Roman]دقت در تعريفى كه از سوى آيةاللَّه خوئى ارائه شده است، نشان مىدهد كه اين تعريف، متضمن اين شرط (ظهور حكم منسوخ در استمرار و دوام) حتى به همان معناى مورد نظر ايشان، نيست. بار ديگر تعريف را مرور مىكنيم: هو رفعُ أمرٍ ثابتٍ فِي الشريعةِ المقدسةِ، بِارتفاعِ أمَدِه وزمانِه، سَواء أكان ذلكَ الأمرُ المرتفعُ مِنَ الأحكامِ التكليفية أمِ الوضعية.... از تعريف فوق، هيچگاه، دوام زمانى امرى كه قبلاً در شريعت مقدس ثابت بوده است، استفاده نمىگردد؛ بلكه تعبير
[=Times New Roman]شرايط حكم منسوخٌ به (حكم دوم)
[=Times New Roman]1. از نظر زمانى متأخر از زمان منسوخ باشد.
[=Times New Roman]2. تشريع آن از سوى شارع صورت گرفته باشد. بنابراين بر اساس عقل يا اجماع نمىتوان حكم سابق را
[=Times New Roman]دقت در اين شرط، ضعف بسيارى از تعاريف گذشته را نمايان مىسازد. اگر ما عقل و اجماع را از آن جهت كه تأييد شرعى دارند، به عنوان ادلّه شرعيه بهحساب آوريم، تمام تعاريفى كه نسخ را
[=Times New Roman]نكتهاى كه بر تعاريف طرفداران مكتب
[=Times New Roman]بنابراين تعريف، مكتب خطاب چندان جامع نيست. به همين دليل عدهاى ناگزير از عبارت
[=Times New Roman]3. دليل منسوخٌبه، بايد همسان با دليل منسوخ باشد. بنابراين براى نسخ آيهاى مىتوان به آيهاى ديگر و يا حديث متواتر قطعىالصدور استناد نمود. اما هيچگاه آيه با خبر واحد نسخ نمىگردد و نيز حديث و سنت متواتر با خبر غير متواتر نسخ نمىشود. عدم توجه به اين نكته، باعث گرديده است برخى به بهانه نسخ با نوعى بىپروايى با آيات قرآن برخورد نموده و نسخ آيه را به خبر واحد جايز دانستهاند.[=Times New Roman](10)
[=Times New Roman]شرط ناسخ
[=Times New Roman]ناسخ تنها و تنها بايد شارع حكيم باشد. پيامبر و امامان معصوم(ع) چون از منبع وحى سخن مىگويند (وما ينطق عن الهوى، إن هو إلّا وحى يوحى) به آنان نيز اطلاق شارع مىگردد. جز اينان، ديگران حقّى در نسخ ندارند.
[=Times New Roman]نسخ شرايط ديگرى را نيز داراست. يكى از مهمترين شرايطى كه در نسخ مراعات آن واجب است، اين است كه نسخ تنها به حكم منسوخ، تعلق مىگيرد و نه به لفظ آن؛ به عبارت ديگر در مورد آيات قرآن كريم، تشريع سابق كه بيانگر حكمى بودهاست، پس از آمدن ناسخ، از مجموعه آيات الهى حذف نمىگردد. آنچه رفع مىشود، حكم آيه است و نه خود آيه. التزام به نسخ آيه، كه از آن به
[=Times New Roman]تعريف بسيار دقيق آيةاللَّه معرفت نيز از اين كاستى سالم نمانده است.
[=Times New Roman]به اين تعريف بار ديگر توجه مىكنيم: هو رفع تشريع سابق -كان يقتضي الدوام حسب ظاهره- بتشريع لاحق بحيث لايمكن اجتماعهما معاً....
[=Times New Roman]اين تعريف مىتواند شامل نسخ تلاوت گردد؛ زيرا رفع تشريع سابق به دو گونه متصور است:
[=Times New Roman]1. رفع حكم.
[=Times New Roman]2. رفع حكم با لفظ و تلاوت.
[=Times New Roman]در مورد اشكال مكتب بيان، به همين مقدار بسنده مىكنيم كه تعريف اين مكتب درواقع بيانگر مقتضاى نسخ است؛ زيرا براى نشاندادن پايان زمان حكم، به
[=Times New Roman]از همه آنچه گفتهآمد، برمىآيد كه شروط نسخ به شمار و قرار زير است:
[=Times New Roman]1. منسوخ (دليل اول) حكم شرعى باشد و نه عقلى.
[=Times New Roman]2. منسوخ محدود به زمان معينى نشده باشد.
[=Times New Roman]3. منسوخٌبه (دليل دوم) متأخر از زمان منسوخ باشد.
[=Times New Roman]4. تشريع منسوخٌبه، از سوى شارع صورت گرفته باشد.
[=Times New Roman]5. دليل منسوخٌبه، همسنگ با دليل منسوخ باشد.
[=Times New Roman]6. ميان دليل اول و دليل دوم، تعارضِ ذاتى و يا به دليل خاص وجود داشتهباشد.
[=Times New Roman]7. تعارض ميان دو دليل تعارضى تام و كلى باشد.
[=Times New Roman]8. ناسخ فقط شارع مقدس باشد.
[=Times New Roman]تعريف اصطلاحى
[=Times New Roman]با توجه به شروط ياد شده، تعريف آيةاللَّه معرفت را با اضافهكردن يك قيد و حذف بعضى از قيود غيرلازم، مىتوان بهترين تعريف از نسخ اصطلاحى دانست؛ بدين ترتيب:
[=Times New Roman]رَفْع حُكم -كانَ يَقْتَضىِ الدَّوامَ حَسَبَ ظاهرِهِ - بتَشْريعٍ لاحِقٍ بحيث لايُمكِنُ اجتماعُهما معاً إِمّا ذاتاً أَوْ نَصّاً.
[=Times New Roman]گزيده مطالب
[=Times New Roman]1. نسخ در اصطلاح قدما در مورد تخصيص عام، تقييد مطلق، بيان مجمل و نيز نسخ به معناى خاص آن به كار مىرفته و به همين جهت شمار آيات ناسخ و منسوخ به عقيده آنان بسيار زياد بوده است.
[=Times New Roman]2. اركان نسخ عبارتند از: منسوخ، منسوخٌبه و ناسخ.
[=Times New Roman]3. براى تحقق نسخ اصطلاحى در اركان سهگانه، هشت شرط لازم است.
[=Times New Roman]4. تعريف دقيق نسخ چنين است:
[=Times New Roman]امكان و وقوع نسخ
[=Times New Roman]قرآن مجيد خود در چند آيه به وقوع نسخ در قرآن تصريح فرموده است:
[=Times New Roman]ما نَنْسَخ مِنْ آيةٍ أَوْ نُنْسِها نأتِ بخيرٍ منها او مثلها.(11)
[=Times New Roman]وَإِذا بَدَّلْنا آيةً مكان آيةٍ وَاللَّهُ أَعْلَمُ بما يُنَزِّل قالوا إنَّما أَنْتَ مُفْتَرٍ....(12)
[=Times New Roman]يَمْحُوا اللَّهُ ما يَشاءُ ويُثْبِتُ وعِنْدَهُ أُمّالْكِتاب.(13)
[=Times New Roman]نسخ دو معنا دارد: حقيقى و مجازى.
[=Times New Roman]معناى حقيقى نسخ عبارت است از: پديد آمدن رأى جديد. در آغازِ اين بخش يادآور شديم كه آنچه در وضع قوانين جديد بشرى رخ مىدهد، از رهگذر كشف مجهولات و يا برخورد با معضلات و تنگناهايى است كه در مقام عمل، قانونگذاران باآن روبهرو هستند. در هر دو صورت نسخ قانون قبلى و وضع قانون جديد، حاكى از ضعف و جهل قانونگذاران درمورد قانون و واقعيّتهاى عينى و عملى است.
[=Times New Roman]در تشريع احكام و قوانين دينى مسأله به چه صورت است؟
[=Times New Roman]آيا تغيير و تبديل در احكام دينى وجود داشته است؟ يا خير؟
[=Times New Roman]در صورت مثبت بودن پاسخ، چگونه اين امر با علم مطلق شارع مقدّس سازگارى دارد؟
[=Times New Roman]همه مىدانيم كه احكام، تابع مصالح و مفاسدند و به عبارت ديگر، اين مصالح و مفاسد موجودند كه گاهى اقتضاى حكم وجوب و استحباب و زمانى اقتضاى حكم حرمت و كراهت، دارند. شارع مقدّس با در نظر گرفتن همين مصلحتها و مفسدههاست كه ارادهاش به جَعْل قانون تعلق مىگيرد. در پارهاى از موارد، مصلحت يا مفسده در يك امرى، هميشگى نبوده محدود به زمانى خاص است. روشن است كه اراده شارع نيز از همان آغاز به صورت موقّت و محدود به آن تعلّق مىگيرد. بازگشت نسخ شرعى در تمام حالات آن، به محدوديّت مصلحت يا مفسده موجود است، كه پايان يافته و اراده حكم سابق نيز كه در مدار مصلحت يا مفسده وجود داشته، پايان يافتهاست. البته بديهى است كه شارع از همان آغاز، زمان پايانيافتن مصلحت يا مفسده و در نتيجه پايانيافتن حكم و آغاز حكم جديد را مىدانسته است.(14)
[=Times New Roman]نسخ به اين معنا، حقيقتاً نسخ نيست كه حكايت از جهل قانونگذار به مصالح و مفاسد كند. بلكه بدين معناست كه (15)
[=Times New Roman]بنابراين نسخ در احكام دينى، به معناى مجازى و ظاهرى است؛ نه معناى واقعى كه مستلزم جهل و عدم علم خداوند به مصالح و مفاسد باشد.
[=Times New Roman]با اين توضيح معلوم مىگردد كه هيچ مانع عقلى براى وجود نسخ به اين معنا در احكام دينى وجود ندارد و آنان كه امكان وقوع نسخ را انكار كردهاند، معناى حقيقى و مجازى نسخ را از هم تمييز ندادهاند. علاوه بر عدم منع عقلى نسبت به امكان نسخ، دليل نقلىِ روشن نيز بر وقوع آن وجود دارد. افزونتر اينكه: وقوع پديدهاى، محكمترين دليل بر امكان آن است.
[=Times New Roman]در فصل آينده شبهاتى را كه درباره وجود نسخ در قرآن مطرح است، نقل و نقد خواهيمكرد.
[=Times New Roman]ما در بيان دليل نقلى فقط به آياتى استناد كرده از پرداختن به روايات فراوانى كه در اين زمينه وجود دارد چشم مىپوشيم. گرچه پرسش و پاسخ على(ع) در مورد شناخت ناسخ از منسوخ -كه در ابتداى اين بخش ذكر كرديم- خود، دليل نقلى بر همين امر است.
[=Times New Roman]آيه اول: ما نَنْسخْ من آيةٍ او نُنسها نأتِ بخيرٍ منها او مِثْلِها...؛(16) هر حكمى را نسخ كنيم، يا آن را به جدستج فراموشى بسپاريم، بهتر از آن، يا مانندش را مىآوريم....
[=Times New Roman]آيه فوق يكى از آياتى است كه به روشنى بر امكان بلكه وقوع نسخ، دلالت دارد.(17)
[=Times New Roman]آيه دوم: وإذا بدَّلْنا آيةً مكانَ آيةٍ واللَّه أعلمُ بما ينزلُ، قالوا إنّما أنت مفترٍ؛(18) و چون حكمى را در جاى حكمى ديگر بياوريم -و خدا به آنچه به تدريج نازل مىكند داناتر است- مىگويند:
[=Times New Roman]علامه طباطبائى در اين مورد مىگويد:
[=Times New Roman]اين آيه اشاره به نسخ و حكمت آن دارد و پاسخى است به اتّهامى كه يهوديان و مشركان به پيامبر مىزدند. معناى سخن خداوند اين است كه آيه دوم را با تغيير، به جاى آيه اول قرار داديم... مشركان پيامبر را مورد خطاب قرار داده او را متهم مىنمودند كه به خدا دروغ مىبندد؛ چراكه تبديل يك قول به قول ديگر، و اعتقاد به رأيى و عدول از آن در مرحله ديگر از ساحت خداوند دور است.
[=Times New Roman]خداوند در پاسخ به اينان مىفرمايد: بل أكثرهم لايعلمون؛ اينان حقيقت اين تبديل و حكمتى را كه منجر به اين تفسير شدهاست نمىدانند. احكام الهى، تابع مصالح بندگان است و برخى از مصلحتها با تغيير اوضاع و احوال و زمانها، تغيير مىيابند. در نتيجه ضرورى است كه احكام نيز تغيير يابند. بدين صورت حكمى كه مصلحت، آن را واجب نموده بود، رفع مىشود و حكم ديگرى كه مصلحت آن پديد آمده است، جايگزين مىگردد.(19)
[=Times New Roman]آيه سوم: يَمْحُوا اللَّهُ ما يشاءُ ويُثبتُ وعندَه اُمُالكتاب؛(20) خدا آنچه را بخواهد، محو يا اثبات مىكند و اصل كتاب نزد اوست.
[=Times New Roman]علاّمه پس از توضيحى درباره اين آيه مىنويسند:
[=Times New Roman]معناى آيه اين است كه خداوند در هر زمان كتابى و حكمى دارد؛ يعنى قضايى دارد. او آنچه را از اين كتب و احكام و قضاها بخواهد، محو مىگرداند و آنچه را بخواهد اثبات مىكند؛ يعنى قضايى را كه در وقتى ثابت بوده است، تغيير داده در زمان بعد، قضاى ديگرى را جايگزين آن مىنمايد. امّا خداوند قضاى لايتغيّرى هم دارد كه قابل محو و اثبات نيست و آن امالكتاب است. امّالكتاب اصل و ريشهاى است كه همه
[=Times New Roman]در نظر علاّمه اين آيه مختص به نسخ در احكام نيست، بلكه همه حوادث را شامل مىشود.
[=Times New Roman]گزيده مطالب
[=Times New Roman]1. نسخ در دو معناى حقيقى و مجازى به كار مىرود. معناى حقيقى آن
[=Times New Roman]2. نسخى كه در آيات و روايات از آن سخن به ميان آمده است، نسخ به معناى مجازى آن است.
[=Times New Roman]3. برخى به خاطر عدم توجه به كاربرد دوگانه نسخ و به جهت معقولنبودن نسخ به معناى حقيقى آن در مورد خداوند، منكر امكان و وقوع نسخ گرديدهاند.
[=Times New Roman]4. آيه 39 سوره رعد اشاره به نوعى نسخِ در تكوين دارد كه از آن به
[=Times New Roman][=Times New Roman]فرق نسخ با تخصيص و بدا چيست؟ عدّهاي[=Times New Roman] منكر نسخ ميباشند و براي خود ادلهاي دارند آيا ادلة آنها تمام هست يا خير؟[=Times New Roman]
[=Times New Roman]فرق نسخ و تخصيص:
[=Times New Roman]نسخ عبارت از قطع و رفع حكم سابق از تمام افراد موضوع در زمان لاحق است امّا تخصيص محدود كردن و منحصر كردن حكم عام از بعض افراد و رفع حكم از ساير افراد و اخراج آنها از شمول حكم ميباشد.
[=Times New Roman]فرق نسخ و بدا:
[=Times New Roman]بدا در تكوينيات است كه مردم به حسب ظاهر بر ثبوت چيزي گمان ميكنند و از رفع آن بيخبرند كه بعداً تبدل مييابد و در موقع خود بر آن آگاهي پيدا ميكنند و گمان ميكنند كه بدا حاصل شده است لذا بدا و نسخ در اين جهت مثل هم ميباشند، با اين تفاوت كه نسخ در تشريعيات است و بدا در تكوينيات است.[21]
[=Times New Roman]ادله منكرين نسخ:
[=Times New Roman]1. نسخ در احكام خدا مستلزم يكي از دو امر محال است؛ زيرا شارع كه حكم اولي را تغيير ميدهد يا به اين جهت است كه حكمت و مصلحت را در مقام تشريع و قانونگذاري رعايت نكرده است و يا اينكه سرنوشت كار را نميدانسته و در نتيجه قانون در مقام اجراء با مشكل روبرو شده و به ناچار آن را نسخ كرده است و هر دو در مورد خداوند محال هستند.
[=Times New Roman]جواب: گاهي حكمي كه از طرف خداوند تشريع ميشود هدف از آن اجراء شدن آن حكم نيست بلكه هدفي ديگر در كار است مثل آزمايش و امتحان و يا اتمام حجت، در اين موارد نسخ هيچ گونه محذور و و اشكالي ندارد؛ زيرا هر دو حكم در جاي خود داراي حكمت و مصلحت هستند و برخلاف مصلحت يا ناشي از عدم اطلاع از حكمت نيست گاهي هم ممكن است حكمي براساس مصلحتي تشريع شود ولي پس از مدتي نسخ شود به اين معنا كه از اول آن حكم در علم خداوند كوتاه و موقت بوده و پس از تمام شدن آن مدت رفع و تغيير آن اعلان شده است.[22]
[=Times New Roman]2. خداوند كه ميدانست اين حكم محدود است و به نسخ منجر ميشود پس چرا چنين قانوني را وضع كرد؟
[=Times New Roman]جواب: خداوند با اين كار ميتواند افراد را امتحان كند كه آيا به اين حكم عمل ميكنند يا نه، مثل اينكه خداوند حضرت ابراهيم را به ذبح اسماعيل امر فرمود. علاوه بر اينكه ممكن است هدف از حكم اول بعث و اراده جدي بوده باشد و خواست كه اين حكم اجراء شود مثل آيه نجوي كه مردم مأمور به صدقه دادن در موقع پرسش از رسولالله ـ صلي الله عليه و آله ـ بودند، و به اين وسيله مسلمانان واقعي و منقاد محض از غير آن معلوم شوند.
[=Times New Roman]3. بعضي براي انكار نسخ به آية: «لا يَأْتِيهِ الْباطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ»[23] استدلال كردهاند، ترجمه اين آيه ميگويد: قرآن در معرض بطلان قرار نميگيرد و از آنجا كه نسخ ابطال حكمي است كه در آيهاي آمده است پس طبق اين آيه در قرآن نسخ وجود ندارد.
[=Times New Roman]جواب: نسخ باطل نميباشد تا آنكه ورود آن در قرآن خلاف اين آيه باشد بلكه نسخ حق است و موافق با حكمت و مصلحت است.[24]
[=Times New Roman]4. وجود آيات منسوخ در قرآن موجب گمراهي ميگردد و برخي ندانسته آيه منسوخ را مورد عمل قرار ميدهند.
[=Times New Roman]جواب: پيآمدهاي جهل و ناداني افراد از خودشان نشأت گرفته و اگر اهل دانش باشند ميتوانند ناسخ را از منسوخ تشخيص بدهند، همانطوري كه جدا كردن آيات محكم و متشابه كار دشواري است امّا براي دانشمندان ثابت قدم كاري آسان است.
[=Times New Roman]5. وجود آيات ناسخ و منسوخ در قرآن مستلزم وجود تنافي ميان برخي آيات ميشود و با آيه: «أَ فَلا يَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ وَ لَوْ كانَ مِنْ عِنْدِ غَيْرِ اللَّهِ لَوَجَدُوا فِيهِ اخْتِلافاً كَثِيراً»[25] سازگار نميباشد چون اين آيه تنافي و تضاد را در بين آيات نفي ميكند.
[=Times New Roman]جواب: وجود تنافي و تضاد در صورتي است كه ظاهري نباشد ولي اگر هر حكم منسوخي از نظر زمان و مکان با حكم ناسخ مغايرت داشت و هر كدام در جاي خود داراي مصلحت زماني خويش بود، در آن صورت ديگر تنافي وجود ندارد، وتعارض و تنافي بين آنها بدوي است و مستقر نميباشد چنانكه معارضة خاص و عام و مطلق و مقيد بد وي است و با تأمل قابل حل است.[26]
[=Times New Roman]6. اصلاً وجود آيات منسوخ در قرآن چه فايدهاي جز تلاوت لفظ بدون محتوي دارد؟
[=Times New Roman]جواب: نفس وجود آيات منسوخ و ناسخ سير تاريخي و مراحل تشريع احكام را نشان ميدهد و اين خود يك ارزش تاريخي ديني دارد كه مراحل تكامل شريعت را نشان ميدهد. علاوه بر آنكه قرآن در جنبههاي مختلف داراي اعجاز ميباشد ومنحصر به جنبه تشريع احكام نميباشد بلكه اعجاز بياني قرآن هم از اهميت بالايي برخوردار است و هر آيهاي سندي از اعجاز قرآن است.[27]
1 . ر.ك: البيان فى تفسير القرآن، ص287.
2. نحّاس، النّاسخ والمنسوخِ، مقدمه دكتر سليمانبن ابراهيم، ج1، ص102 و 103.
3. مناهل العرفان، ج2، ص180.
4. به عنوان مثال: بقره (2) آيه 234 و 240؛ جهت توضيح بيشتر ر.ك: فصل دهم.
5. براى رفع هرگونه توهم و ايراد و اشكال در مورد متعارض بودن آيات قرآن با يكديگر ر.ك: فصل پنجم همينكتاب.
6. ر.ك: مصطفى زيد، النسخ فى القرآن الكريم؛ التمهيد فى علوم القرآن، ج2، ص279.
7. مناهل العرفان، ج2، ص184.
8. ر.ك: البيان، ص 288 و 359.
9. توضيح بيشتر در اين زمينه در فصل هشتم خواهدآمد.
10. بقره(2) آيه 106.
11. نحل(16) آيه 101.
12. رعد(13) آيه 39.
13. ر.ك: دروس فى علم الاصول، الحلقة الثانيه، ص301؛ و نيز ر.ك: الميزان، ج12، ص346، ذيل آيه 101 سورهنحل.
14. ر.ك: البيان فى تفسير القرآن، ص297-280 و التمهيد، ج 2، ص 275 .
15. بقره(2) آيه 106.
16. براى توضيح بيشتر، ر.ك: الميزان، ج1، ص249 - 254.
17. نحل(16) آيه 101.
18. الميزان، ج12، ص345 و 346.
19. رعد(13) آيه 39.
20. ر.ك: الميزان، ج11، ص375 - 377.
[=Times New Roman][=Times New Roman][21] . معرفت، محمدهادي، علوم قرآني، قم، مؤسسه فرهنگي التمهيد، چاپ اول، 1378، ص 254. [=Times New Roman]
[=Times New Roman][22] . خويي، ابوالقاسم، محاضرات، قم، ناشر دارالهادي للمطبوعات، چاپ سوم، 1410ه ، ج 5، ص 328.
[=Times New Roman][23] . فصلت/ 42.
[=Times New Roman][24] . حكيم، محمدباقر علوم قرآني، ترجمه محمدعلي لساني فشاركي، تهران، مؤسسه فرهنگي انتشاراتي تبيان، چاپ اول، 1378، ص 211.
[=Times New Roman][25] . نساء/ 82.
[=Times New Roman][26] . معرفت، محمدهادي علوم قرآني، (قم، موسسه فرهنگي التمهيد، چاپ اول، 1378، ص 268.
[=Times New Roman][27] . همان.