پیشقراوان سکولاریسم در ایران

[=&quot]نكته دوم؛ روشن‏فكرى، اصطلاحى است براى ناميدن طرز فكر و تمايلات عقلانى آزاد منشانه اومانيستى و علمى كه در اروپاى سده هيجدهم رايج بود؛ ويژگى عمده اين جريان، ايمان به علم، تجربه، عقل، شكاكيت و نگرش علمى و همراه با ترديد نسبت به مسائل دينى و سنتى و هم چنين نوگرايى و نو انديشى بود. افراط در اعتقاد به اصالت تعقل و تجربه و پرستش علم از ديگر مشخصات عاملين اين جريان بود.[=&quot][1]
در اواخر سده نوزدهم و اوايل سده بيستم، زمام‏داران قجرى، اشراف زادگان را براى تحصيل علم به ديار غرب روانه ساختند و در اين ميان تعداد اندكى از آنها با انديشه‏هاى غربى آشنا شدند، آنان شيفته تفكر سده هيجدهم اروپا گشته، بدون توجه به شرايط خاص اروپا، ماهيت كليسا و دوران تاريك قرون وسطايى در مغرب زمين و مهم‏تر از همه تفاوت فاحش شرايط زيستى و فرهنگى مشرق زمين بااوضاع آن ديار، در صدد برآمدند، ايده‏ها، تفكرات و راه‏حل‏هاى سده هيجدهم اروپا را در جهان اسلام پياده نمايند، اينان خود را «منور الفكر» ناميدند كه ويژگى‏هاى عمده‏شان را مى ‏توان در موارد ذيل خلاصه كرد:
1. تقليد كوركورانه و بى حد و مرز از غرب؛
2. ستايش پيشرفت‏هاى غرب در زمينه‏هاى مادى و معنوى؛ 3. اعتقاد به تقليد يا اقتباس راه و روش غرب در همه زمينه‏ ها؛ 4. تلاش در جهت تطبيق نظام‏هاى فرهنگى و اجتماعى ملل اسلامى به نظام‏هاى اجتماعى و فرهنگى غرب؛ 5. مخالفت شديد با مذهب و سنن ملى و ناخشنودى از چيرگى عقايد مذهبى.[=&quot][2]

[=Calibri][1] - همان، ص 152

[=Calibri][2] - همان، ص 152 .

سلام بر رازیانه
خوش آمدي
قبل از هر چيز در پاسخ به لحن اين جمله شما «‌سخن گفتن از این مقولات کمی بچگی کردن است؟»‌ اين جمله را برايتان مي نويسم . ( تازه رسيدي بركش، ‌لگام اسب سركش‌‌ «‌يعني زبان »‌) .
اما در پاسخ به پرسشهاي مطرح شده به عرض مي رسانم‌: كه آنچه در بالا آمده بخشهايي از مقاله استادي مريجي است، و نظر شخصي بنده نيست اما به هر حال چند نكته را نبايد فراموش كرد. اينكه روشن فكري،‌خود به گونه هاي متفاوتي و گاه متناقضي تقسيم مي شود. روشن فكري ديني ، روشن فكري مذهبي ، روشن فكري غربي،‌روشن فكري اصيل اسلامي،‌روشن فكري حوزوي و روشن نگري كه خود شاخه اي جدا از روشن فكري به معناي مصطلح است. هر كدام از اين شاخه هايي كه عرض شد از ابزارهاي خاص خود در زمينه نگاه به طبيعت و انسان،‌ جامعه نگري و فرهنگ شناسي،‌نظام هاي علمي و اجتهادي برخوردارند. پس بهتر است نخست كمي با اين مقولات آشنايي حاصل آيد و پس از آن در وادي روشن فكري گام نهاده شود. مطالبي كه شما مطرح كرديد نسبتش با روشن فكري،‌ قياس مع الفارق است.
از خداوند شادكامي شما را خواستارم .

[=&quot]اساساً تفكر و انديشه از متفكر و روشن فكر، امرى مطاع و داراى ارج و منزلت است. انديشه‏ اى كه از دل و جان برآمده و براى رفع و يا دفع معضلى از معضلات جامعه ارائه شده باشد، از اين رو، آن دسته از روشن فكرانى كه در راستاى شناخت درد اجتماعى انديشه كرده و معضلات را شناختند، اما در ارائه طريق و رفع آن راه خطا در پيش گرفته‏اند، از آن نظر كه دغدغه اجتماعى داشته‏اند و به شناسايى درد جامعه پرداخته‏اند مورد احترام هستند و خواهند بود، هر چند در ارائه راه ‏حل خطا كرده باشند. اما تفكرى كه از سر تقليد و به تعبيرى تفكرى قلّابى باشد نه تنها درد اجتماعى و معضلات را نشناخته بلكه بر معضلات افزوده است و لذا بايد از چنين تفكراتى دورى كرد و از چنان متفكرانى دورى جست و منورالفكرانى چون ملكم خان و آخوندزاده از اين دسته افرادند و خواهيم ديد كه چگونه به قول يكى از متفكران معاصر، تفكرى قلّابى دارند. با توجه به واقعيت مذكور، سؤال اين است كه چه شرايطى پديد آمد كه افكار منورالفكرانى چون ملكم خان در جامعه مطرح شده و عده‏اى نيز تحت تأثير آن قرار گرفتند؟
پاسخ اين سؤال را بايد در اوضاع اجتماعى دوران قاجار جست‏وجو كرد، چه اين كه قبل از اين دوران، يعنى دوران صفويه، ايران در وضعيت اجتماعى مطلوبى بوده است؛ «شاردن» جهانگرد فرانسوى در سفرنامه خود در مورد اوضاع اجتماعى و اقتصادى دوران صفويه مى‏ نويسد: آموزش و پرورش جوانان ايرانى خيلى خوب است. اشراف، يعنى متعينان و متشخصان و كودكان و خانواده‏هاى متمكن (چون در ايران طبقه اعيان مطلقاً به معناى حقيقى كلمه وجود ندارد) بسيار خوب پرورش مى‏يابند. در قهوه‏ خانه‏ها مردم به صحبت مى ‏پردازند، زيرا در اين جاهاست كه خبرهاى تازه مطرح مى‏شود و سياسيون با كمال آزادى و بدون هيچ نگرانى از حكومت انتقاد مى ‏كنند. حكومت نيز از گفت‏وگوى مردم نمى‏هراسد، امنيت در سرزمين صفويان حاكم بوده است و مسافران با نشان دادن فرمان شاه مى‏توانستند هر امكانى را كه لازم دارند دريافت كنند. اين امپراتورى كه از لحاظ عظمت، جهان كوچكى به شمار مى‏رود... در فن اكتشاف و هدايت آب هيچ مردمى در جهان به پاى ايرانيان نمى‏رسد، در جهان هرگز ملتى پيدا نمى‏شود كه به مانند ايرانيان در حفر و احداث چشمه‏هاى زيرزمينى و ايجاد مسيرهاى مناسب تحت الارضى مهارت داشته باشند. محال است كه آبدارتر و درخشنده‏ تر از كاشى ايرانى يا ظريف‏ تر و روشن‏تر از نقش و نگارهاى آن چيزى در جهان پيدا شود. محصولات چرم ايران به اندازه‏اى زيبا و مقدار آن خارج از حد و حصر است كه آن را به هندوستان و عثمانى و ديگر ممالك صادر مى‏كنند...[=&quot][1]

[=Calibri][1] - [=&quot]موسى نجفى، تاريخ معاصر ايران، (انتشارات آموزش و پرورش، 1380)، ص 39.

[=&quot]اما اين وضعيت با روى كار آمدن فرمانروايان قاجار، رنگ و روى ديگرى پيدا كرد و مردم شاهد بودند كه آن اقتدار و توان‏مندى كشور روز به روز كمتر شده و در نهايت با روى كار آمدن ناصر الدين شاه و دوران حكومت او كشور به بدترين وضع ممكن درآمده چه اين كه دربار ناصرى با خوش‏گذرانى‏ها و سفرهاى پى در پى و بى‏ثمر به اروپا و بار كردن هزينه آن بر ملت و مقروض كردن كشور به دول خارجى، مملكت را به لحاظ اقتصادى فلج كرده است و علاوه بر فقر اقتصادى، امنيت كشور نيز در اثر قراردادهايى نظير رژی[=&quot][1] و رويتر[=&quot][2] و... لطمه ديده تاجايى كه مردم مالك محصولات خود نبوده و انگلستان اختيار تام در امور كشاورزى و تنباكو كه مهم‏ترين فراورده كشور بود، داشته است. وضعيت علمى كشور هم مثل وضعيت اقتصادى و امنيتى ناكار آمد بود و دارالفنون نيز به جاى پرورش و تعليم دانش مركز فساد گرديده است. احتشام السلطنه كه خود از نوادگان فتحعلى شاه و از رجال سرشناس قاجاريه است، درباره تحصيلات هشت ساله خود در دارالفنون (كه قشر خاصى از افراد دربار و اشراف زادگان توفيق حضور در آن را داشته) مى‏نويسد:
آن دوان، دوران خسارت من بوده است و اساساً وجود مدرسه دارالفنون خيانتى بوده و هست چه اين كه جز صفات رذيله چيزى در آن آموخته نمى‏شد، چرا كه وزير علوم و جانشين او اعتضاد السلطنه نير الملك افرادى عشرت طلب و داراى اخلاق فاسد بودند،... ايشان معتقد است: ريشه تمام خرابى و علت عقب افتادگى مملكت ايران را در مدرسه دارالفنون بايد جست‏وجو كرد...[=&quot][3]

در ادامه به تفكرات برخى از روشن فكران كه در شكل‏گيرى ايده سكولاريستى در ايران مؤثر بودند اشاره مى‏كنيم.
[=&quot]الف) ميرزا ملكم خان ناظم الدوله‏
[=&quot]ميرزا ملكم خان پسر ميرزا يعقوب خان از ارامنه جلفاى اصفهان است كه در سال 1249 (ه ق) در اصفهان متولد شده و در سن ده سالگى به پاريس رفته و در مدارس آن جا به تحصيل علوم پرداخته است. ملكم در سال 1273 مترجم مخصوص مأمور سفارت خانه دولت علّيه در اسلامبول گرديد. او در اين سفر وارد فراموشخانه شده و پس از مراجعت به ايران در سال 1274 هجرى قمرى سال آخر صدارت آقاخان در طهران فراموشخانه كه آنرا فراميسن مى‏ناميدند داير كرده و مردم را به آزادى و جمهورى‏طلبى دعوت مى‏كرده است.[=&quot][4]
اگر چه ملكم خود اظهار اسلام و مسلمان بودن مى‏كرد لكن محققان و رجال هم عصر وى او را غير مسلم، مسيحى حتى بى دين مى‏دانند. احتشام السلطنه از رجال قاجار كه از دولت مردان سلطنت ناصرالدين شاه است درباره ملكم مى‏گويد:
ملكم به اعتقاد من نه مذهب داشت نه وطن نه مسلك، آن پير مرد هشتاد ساله شارلاتان، خودش و فرزندانش عيسوى هستند.[=&quot][5]

[=Calibri][1] - [=&quot]براى مطالعه بيشتر ر. ك. به شيخ حسن كربلايى، قرارداد رژى 1890 يا تاريخ انحصار دخانيات در سال 1309.

[=Calibri][2] - [=&quot]براى مطالعه بيشتر ر. ك. به، خاطرات سياسى ميرزا على خان امين الدوله.

[=Calibri][3] - [=&quot]سيد محمد مهدى موسوى، خاطرات احتشام السلطنه، (انتشارات زوّار، 1366)، ص 25.[=&quot]

[=Calibri][4] - [=&quot]احمد خان ملك ساسانى، سياستگران دوره قاجار، (تهران: انتشارات بابك، 1338)، ص 126.

[=Calibri][5] - [=&quot]سيد محمد مهدى موسوى، خاطرات احتشام السلطنه، (انتشارات زوّار، 1366)،ص 420 .

[=&quot]در ادامه به تفكرات برخى از روشن فكران كه در شكل‏گيرى ايده سكولاريستى در ايران مؤثر بودند اشاره مى‏كنيم.
[=&quot]الف) ميرزا ملكم خان ناظم الدوله‏
[=&quot]ميرزا ملكم خان پسر ميرزا يعقوب خان از ارامنه جلفاى اصفهان است كه در سال 1249 (ه ق) در اصفهان متولد شده و در سن ده سالگى به پاريس رفته و در مدارس آن جا به تحصيل علوم پرداخته است. ملكم در سال 1273 مترجم مخصوص مأمور سفارت خانه دولت علّيه در اسلامبول گرديد. او در اين سفر وارد فراموشخانه شده و پس از مراجعت به ايران در سال 1274 هجرى قمرى سال آخر صدارت آقاخان در طهران فراموشخانه كه آنرا فراميسن مى‏ناميدند داير كرده و مردم را به آزادى و جمهورى‏طلبى دعوت مى‏كرده است.[=&quot][1]
اگر چه ملكم خود اظهار اسلام و مسلمان بودن مى‏كرد لكن محققان و رجال هم عصر وى او را غير مسلم، مسيحى حتى بى دين مى‏دانند. احتشام السلطنه از رجال قاجار كه از دولت مردان سلطنت ناصرالدين شاه است درباره ملكم مى‏گويد:
ملكم به اعتقاد من نه مذهب داشت نه وطن نه مسلك، آن پير مرد هشتاد ساله شارلاتان، خودش و فرزندانش عيسوى هستند.[=&quot][2]
در كتاب سياستگران دوره قاجار نيز در مورد دين ملكم آمده است كه:
يك روز به ميرزا حسين خان خبر مى‏دهند كه ملكم خان براى ازدواج با «هانانريت» دختر آراكل بيك ارمنى معروف به توپچى باشى به پطرق خانه ارامنه رفته از مسلمانى به قانون دين مسيح ابا و استغفار كرده و به آيين عيسوى در آمده و در شب يك شنبه 29 جمادى الاول 1281 در كليساى «ايا استفانوس» مراسم نكاح را به قانون مذهب عيسوى انجام داده است. ميرزا حسين خان ملكم را احضار كرده مى‏گويد ساليان دراز دعوى مسلمانى كرده و با خود من به مشاهد متبركه عراق به زيارت آمدى و در معابد و مساجد مسلمانان نمازها كردى حالا به قانون اسلام مرتد مى‏شوى؟ ملكم در جواب مى‏گويد كه من هميشه معتقد به اين مطلب بودم كه «امور دنيا بسته به عقل و تدبير است» لكن امروز مى‏گويم كه كارهاى دنيا بسته دست تقدير مى‏باشد و تقدير براى من اين طور پيش آورده است.[=&quot][3]
او به انگيزه بهره‏گيرى از دين و اسلام در راه هدف خود تظاهر به مسلمانى مى‏كرد تا بهانه به دست مخالفان خود ندهد. «فريدون آدميت» اين رويه ملكم را كُند كردن حربه تكفير مخالفان مى‏داند و مى‏گويد:
در تحليل روانى ملكم بايد گفت ارمنى بودن و سابقه نصرانيت او عقده‏ى روحى در او ايجاد كرده بود. وى كه مروّج تجددخواهى و مدنيت اروپايى بود براى اين كه حربه تكفير مخالفان را كُند كند در تحريراتش كوشش فراوان مى‏كرد كه افكار ترقى خواهى و عدالت اجتماعى را به مبانى دينى تطبيق دهد.[=&quot][4]

[=&quot][1][=&quot] - [=&quot]احمد خان ملك ساسانى، سياستگران دوره قاجار، (تهران: انتشارات بابك، 1338)، ص 126.

[=&quot][2][=&quot] - [=&quot]سيد محمد مهدى موسوى، خاطرات احتشام السلطنه، (انتشارات زوّار، 1366)،[=&quot]ص 420 .

[=&quot][3][=&quot] - [=&quot]خان ملك ساسانى، پيشين، ص 129.

[=&quot][4][=&quot] - [=&quot]فريدون آدميت، فكر آزادى و مقدمه نهضت مشروطيت، (انتشارات سخن، 1340)، ص 104.

[=&quot] ميرزا فتحعلى آخوندزاده‏
[=&quot]ميرزا فتحعلى آخوندزاده در خانواده نسبتاً مرفهى زاده شد. پدرش ميرزا محمد تقى كد خداى قصبه خامنه بود، مادر فتحعلى از زندگى در كنار همسر نخستين شوهر به تنگ آمد و در سال 1233 ق با فتحعلى به نزد عمويش حاج على اصغر رفت از اين تاريخ فتحعلى به فرزندى حاج على اصغر در آمده و ديگر پدرش محمد تقى را نديد. وقتى او هفت ساله شد به مكتب خانه رفت و جهت كسب لباس روحانيت تحت تربيت دينى قرار گرفته بود.[=&quot][1]در كتاب سير تفكر معاصر در ايران آمده است كه آخوند زاده به اقتضاى تأثيرپذيرى از تفكرات و جريان‏ها و اشخاص مختلف و زمينه‏هاى فكرى متعدد، سه دوره و مرحله را در زندگى و حيات فكرى خود سپرى كرده است:
مرحله اول) در اين دوره آخوندزاده به آموزش قرآن و مقدمات فارسى و عربى و فقه و منطق پرداخت و آخرين معلم او آخوند ملا حسين از دوستان آخوند ملاعلى اصغر عموى مادرش بود.
مرحله دوم) زمانى آغاز مى‏شود كه آخوندزاده با ميرزا شفيع در گنجه به هنگام تعليم علوم دينى نزد آخوند ملا حسين آشنا شد ميرزا نزد او خط نستعليق مى‏آموخته، ضمن تعليم خط ميان آنان انسى عميق ايجاد مى‏شود، اين انس مقدمه انقلابى فكرى در اوست. بر اثر هم سخنى با ميرزا شفيع، آخوندزاده از انديشه روحانيت كه ابتدا در سرداشت منصرف مى‏شود و خود در اين باره مى‏گويد:
ميرزا شفيع جميع مطالب «عرفانيات» را به من تلقين كرد و پرده غفلت را از پيش نظرم برانداخت، بعد از اين قضيه از روحانيت نفرت پيدا كردم.
در اين مرحله آخوندزاده وجهه نظرى خاص نسبت به دين پيدا كرد و سعى نمود اين وجهه نظر را به صور مختلف به ديگران انتقال دهد.
مرحله سوم) از زمانى آغاز مى‏ شود كه وى به اصلاح دينى از اصلاح خط و تغيير الفبا پرداخته است. [=&quot][2]
[=&quot][1]-[=&quot]موسسه قدر ولايت، نقش روشنفكران وابسته، ج 3، ص 39، (موسسه فرهنگى قدر ولايت، 1378).

[=&quot][2][=&quot] - [=&quot]محمد مدد پور، پيشين، ج 5، ص 34.

[=&quot]آخوندزاده دوست و هم فكر ملكم خان و از منتقدان سرسخت فرهنگ اسلامى به شمار مى ‏رود و از سكولاريست‏هاى مصمم است. عبدالهادى حائرى مى‏گويد:
آخوندزاده يك سكولاريست به معناى غربى آن روز اروپا و پشتيبان گسترش تمدن و اصول پارلمانى غربى در ايران بوده است. و هواخواه تشكيل فراماسونرى در ايران بوده و اين كار را از لوازم آزادى و آزادخواهى مى‏دانسته است.[=&quot][1]
آخوندزاده خود در كتاب مكتوبات كمال الدوله درباره فراموشخانه مى‏گويد:
اى اهل ايران گر تو را از نشأة آزاديت و حقوق انسانيت خبر مى‏بودى، به اين گونه عبوديت به اين گونه رذالت متحمل نمى‏گشتى، طالب «علم» شده و فراموشخانه‏ها مى‏گشادى، مجمع‏ها، بنا مى‏نمودى و خود را از قيود و عقايد پوچ و از ظلم ديسپوت، نجات مى‏دادى.[=&quot][2]
توجه داريم كه مخاطب او همه مردم ايران هستند كه عقايدشان از دين مبين اسلام سرچشمه گرفته. چه اين كه مسلمان هستند و مقيد به تكاليف الهى، و آخوندزاده اين قيود و عقايد را پوچ دانسته و راه‏حل را در گشايش فراموشخانه مى‏داند. محمد مددپور مى‏گويد:
آخوندزاده حتى به مستشار الدوله نويسنده كتاب يك كلمه خرده گرفته است كه چرا نابرابرى‏هاى ميان زن و مرد و مسلمان و نامسلمان را در فقه اسلامى ناديده گرفته و اسلام را با دموكراسى جمع كرده است انتقاد شديد وى از قانون مجازات اسلامى كه آن را منافى روح يك نظام دموكراسى غربى مى‏دانست، انتقادهاى گوناگون او از پيامبر اسلام و اسلام با ناسيوناليسم و تعصب نسبت به ايرانيت و آيين زرتشتى كه به آيين ايرانى شهره داشت همراه شده بود.[=&quot][3]
حس ناسيوناليستى و وطن پرستى آخوندزاده، او را چنان كرد كه به جاى علاقه به اسلام و مسلمان، مهر زرتشتيان را در دل گرفته و در نامه‏اش به رهبر زرتشتيان در هند كينه خود را نسبت به مسلمين ابراز داشته و مى‏نويسد:
شما يادگار نياكان ماييد و ما قرونى است كه به واسطه دشمنان وطن خودمان - اشاره به مسلمانان - به درجه‏اى از شما دور شده‏ايم كه اكنون شما ما را در ملّت ديگر و در مذهب ديگر مى‏شماريد، آرزوى من اين است كه مغايرت از ميان ما رفع شود، ايرانيان بدانند كه ما فرزند پارسيانيم و وطن ما ايران است و غيرت و ناموس و بلند همتى و علوى طبعى تقاضا مى‏كند كه تعصب ما در حق هم جنسان و هم زبانان و هم وطنان باشد نه در حق بيگانگان و راهزنان و خونخواران. و ما را شايسته آن است كه اسناد شرافت بر خاك وطن مينو نشان خود بدهيم نه برخاك دوزخ صفت و ذاللهب اجنبيان. نياكان ما عدالت پيشه و فرشته كردار بودند ما فرزندان ايشان نيز در اين شميه حميده بايد پيروان ايشان بشويم نه پيروان راهزنان و اهرمنان.[=&quot][4]
وى در مكتوبات كمال الدوله، كلماتى پر از كينه و از سر خشم كه عمق نفرت او را از اسلام و مسلمين نشان مى‏دهد، دارد.[=&quot][5]
[=&quot][1][=&quot] - [=&quot]عبدالهادى حائرى، تشيع و مشروطيت در ايران، (انتشارات امير كبير، 1360) ص 29.

[=&quot][2][=&quot] - [=&quot]مددپور، پيشين، ج 3، ص 171.

[=&quot][3][=&quot] - [=&quot]همان.

[=&quot][4][=&quot] - [=&quot]فريدون آدميت، انديشه‏هاى ميرزا فتحعلى آخوندزاده، (انتشارات خوارزمى، 1349)، ص 118.

[=&quot][5][=&quot] - [=&quot]همان، ص 123.

[=&quot]آخوندزاده با تكيه بر وجهه ناسيوناليستى خود اول قدم اصلاح را كنار گذاشتن خط عرب‏ها مى‏داند و سخن از رهايى از تسلط زبان عربى و پالايش آن و بازگشت به پاكى زبان مى‏گويد و دعوت به كنار گذاشتن خط عرب‏ها مى‏كند و مى‏گويد:
كاش ثالثى پيدا شدى و ملت ما را از قيد اكثر رسوم ذميمه اين عرب‏ها كه وطن ما را كه گلستان روى زمين است خراب اندر خراب كردند و ما را به اين ذلت و سرافكندگى و عبوديت و رذالت رسانيدند آزاد نمودى [چه اين كه‏] خط لاتينى موجب سواد و علم خواهد شد از نكبت خط قديم اسلام اهل قفقاز مثل حيوان، هنوز كور و بى‏سواد مانده‏ايد.[=&quot][1]
آخوندزاده پيكار با دين اسلام را كه در نظر او سد راه الفباى جديد و متمدن شدن به تمدن فرنگى بود اصل اساسى در طريق منورالفكرى مى‏دانست. پس براى انجام اين مهم اصلاح دين «پروتستانتيسم» در اسلام را پيشنهاد كرد تا ديانت اسلامى را مترقى و متجدد و سرانجام نابود سازد. وى خود در تعريف اين اصطلاح در مكتوبات كمال الدوله ورق 8 مى‏نويسد:
پروتستانتيسم عبارت از مذهبى است كه حقوق الله و تكاليف عبادة الله جميعاً در آن ساقط بوده فقط حقوق الناس باقى بماند.[=&quot][2]
مددپور مى‏گويد:
ريشه فكرى پروتستانتيسم آخوندزاده را در علايق او به تعليمات عقلى فلاسفه اباحى مذهب عصر اسلامى بايد جست. او با اين آرا در انجمن «ديوان عقل» ميرزا شفيع آشنا شده بود ابتدا به اباحيت و نفى واجب و طرد اصول دين از نبوت و رسالت و وحى و معاد و شريعت رسيده و سپس كارش به الحاد تمام عيار انجاميده بود. از نظر او عقل از درجه شرافت و اعتمادى بيش از وحى برخوردار است و تنها ابزار شناخت بشرى است و تجربه نيز مويّد آن است... اين سرهنگ ايرانى الاصل روسى به عنوان تنها فرد از همه نويسندگان سياسى جهان اسلامى است كه آشكارا تباين ذاتى فلسفه سياست غربى و شريعت را اعلام مى‏كند و مدافع قانون اساسى عرفى غربى مى‏شود و تفكيك مطلق سياست و ديانت را لازم مى‏شمرد.[=&quot][3]

[=&quot][1][=&quot] - [=&quot] همان، ص 130.

[=&quot][2][=&quot] - [=&quot]مددپور، پيشين، ج 5، از ص 34 به بعد.

[=&quot][3][=&quot] - [=&quot]همان، ج 3، ص 187 به بعد.