روند ساخت و تعمیر بارگاه حضرت معصومه و حضرت شاهچراغ چطوری بوده ؟

آنچه در این جا نوشته می شود بخش کوچکی از پاسخ این سوال است . انشاء الله دیگر دوستان کارشناس تاریخ هم آمده و یاری فرموده و جواب مفصلی را به کاربران عزیز تقدیم می نمایند . اولین بارگاه حرم حضرت معصومه را خاندان اشعری ساختند.حضرت زینب دختر ا مام جواد هم گنبدی با آجر و سنگ و گچ برای حضرت معصومه ساختند. تا اینکه در دوران صفویه این گنبد و بارگاه فعلی ساخته شد .( آثار قم ، فیض ، ج !، ص 193 به بعد )
بنياد گنبد مطهّر حضرت معصومه در سال 529 قمری ، به دستور شادبيگم دختر عماد بيگ از خاندان اتابک سلجوقی قم،خاتمه يافت .
طلاکاری حرم حضرت معصومه و سنگ هاي مرمر دور ضريح و درِ طلاي حرم مطهّر به دستور فتحعلي شاه در سال 1213 قمری،انجام گرفت .
( ستارگان درخشان , محمد جواد نجفي , ج 9 ص 98 )
روند ساخت و تعمیر گنبد و بارگاه حضرت شاهچراغ را بعدا تقدیم می کنیم. انشاء الله

پس‌ از وفات‌ حضرت‌ فاطمه‌ معصومه‌ (ع‌) آن‌ بزرگوار توسط‌ موسى بن‌ خزرج‌ بن‌ سعد اشعرى قمى ‌به‌ خاك‌ سپرده‌ شد .
موسى بن‌ خزرج‌ سايبانى از حصير و بوريا بر قبر شريف‌ آن‌ بزرگوار برافراشت‌ محل‌ّ اين‌ مقبره‌ درقديم‌ به‌ «بابلان‌» معروف‌ بود . از اين‌ تاريخ‌ به‌ بعد شهرت‌ و آوازة‌ قم‌ آغاز شد . ساختمان‌ سازى و سازندگى اين‌ شهر رو به ‌افزايش‌ نهاد و تاكنون‌ ادامه‌ دارد .

توسعه‌ و بازسازى:

در سال‌ 256 هـ اوّلين‌ گنبدى كه‌ برفراز تربت‌ پاك‌ فاطمه‌ معصومه‌ (س‌) بنا شد ، گنبدى برجى شكل‌با آجر و سنگ‌ بود كه‌ به‌ همت‌ حضرت‌ زينب‌ دختر امام‌ جواد (ع‌) ساخته‌ شد ؛ و آن‌ زمانى بود كه‌آن‌ حضرت‌ براى زيارت‌ عمه‌اش‌ حضرت‌ معصومه‌ (س‌) به‌ قم‌ آمده‌ بود .
در سال‌ 350 هـ به‌ همت‌ زيد بن‌ احمد بن‌ بحر اصفهانى بارگاه‌ مطّهر حضرت‌ معصومه‌ (س‌) تجديد بناشد و دَرَ كوچك‌ آن‌ را با در بزرگترى تعويض‌ كرد .
در سال‌ 429 ـ 465 هـ و در زمان‌ طغرل‌ سلجوقى اَمير اَبوالفضل‌ عراقى گنبد كوچك‌ مرقد را به‌ گنبد بزرگى تبديل‌ و آن‌ را از نو بنا كرد .
در سال‌ 529 هـ به‌ همّت‌ زن‌ نيكوكارى بنام‌ شاد بيگم‌ دختر عماد بيگ‌ گنبدى بر قبر شريف‌ آن‌حضرت‌ بنا شد .
در سال‌ 925 هـ مرقد شريف‌ به‌ همّت‌ شاه‌ اسماعيل‌ صفوى تجديد بنا شد . او ايوان‌ شمالى و زيربناى ساختمان‌ صحن‌ عتيق‌ (قديم‌) را بنا نهاد .
در سال‌ 950 هـ شاه‌ تهماسب‌ صفوى ضريحى از كاشى روى قبر بنا نمود .
در سال‌ 1077 هـ ، شاه‌ سليمان‌ صفوى صحن‌ موزه‌ را در سمت‌ جنوبى حرم‌ بنا نمود .
در سال‌هاى 1210 تا 1214 هـ به‌ دستور نظام‌ السلطنه‌ در ضلع‌ غربى حرم‌ مطّهر دو دَرَنقره‌اى نصب‌ گرديد .
در سال‌ 1213 هـ به‌ دستور فتح‌ على شاه‌ قاجار قبر و گنبد و دَرَ مرقد شريف‌ با پوشش‌ طلايى‌آراسته‌ شد .
در سال‌ 1215 هـ جداره‌ى داخل‌ گنبد با نقش‌ و نگارهاى برجسته‌ آينه‌ كارى و كتيبه‌هاى زيباى‌معرق‌ آراسته‌ گرديد .
در سال‌ 1218 هـ قلى خان‌ يكى از رجال‌ حكومتى دولت صفوى ايوان‌ حرم‌ را تجديد بنا نمود ، و به‌ جاى‌كاشى هاى گنبد خشت‌ هايى با پوشش‌ طلا در آن‌ به‌ كار برد .
در سال‌ 1221 زمين‌ و ديوار حرم‌ با سنگ‌ مرمر پوشانده‌ شد ، و ضريح‌ حرم‌ با پوششى از طلاآراسته‌ گرديد و در ضلع‌ شمالى رواق‌ متصل‌ به‌ ايوان‌ طلا يك‌ دَرَ طلايى نصب‌ گرديد .
در سال‌ 1266 هـ شاه‌ اسماعيل‌ ايوان‌ ها را تجديد بنا نمود، و صحن‌ قديم‌ را گسترش‌ داد و در قسمت‌ شمالى صحن‌ قديم‌ مناره‌أى را‌ ساخت‌ در سال‌ 1303 هـ وزير اعظم‌ ، اتابك‌ ، پسر اَمين‌السلطان‌ آنچه‌ را كه‌ پدرش‌ بنا نموده‌ بود تكميل‌ كرد . او زيربناى صحن‌ نو معروف‌ به‌ «صحن‌اتابكى‌» را بنا كرد و تزيين‌ و بناى اتاق‌ هاى اطراف‌ آن‌ را ، كه‌ بر مقبره‌هاى «اعيان‌» معروف‌ است‌ ، به‌پايان‌ رساند .
در سال‌ 1354 هـ موزه‌ى آستانه‌ احداث‌ شد و‌ همة‌ هداياى ارزشمند و گران‌ بها در آن‌ موزه‌نگهدارى شد .
در سال‌ 1375 هـ ضريح‌ فولادى با نقره‌ پوشانده‌ شد و با نقش‌ و نگارها و كتيبه‌ هاى زيباى معرق‌آراسته‌ گرديد .
سپس‌ شهاب‌ الملك‌ گلدسته‌هاى ايوان‌ شمالى را ساخت‌ و آن‌ ها را با كاشى مزيّن‌ كرده‌ كامران‌ ميرزا برفراز مأذن‌ هاى ذكر شده‌ ميله‌ هايى از طلا نصب‌ نمود.
منابع:
1. جولة‌ فى الاماكن‌ المقدسه‌ سيد ابراهيم‌ زنجانى ص‌ 177 ، ص‌ 1 ، سال‌ 1985 م‌ .
2. حضرت‌ معصومه‌ فاطمه‌ دوم‌ ، محمد محمّدى اشتهارى ، ص‌ 205، 250 ، 1375 هـ .
3. مزارات‌ اهل‌ البيت‌ و تاريخها ، محمد حسين‌ حسينى جلالى ، ص‌ 200 ، ط‌ 3 ، سال‌ 1995 م‌

[=Arial Narrow]باسلام
در سال ۷۴۵ (ه.ق) مادر شاه شیخ ابواسحاق اینجو پادشاه فارس، ملکه تاشی خاتون اقدامات نیکویی بر بارگاه آن حضرت انجام داد. این بانوی نیکوکار، اقدام به بهسازی بارگاه کرد و در عرض ۵ سال از سال ۷۴۵ تا ۷۵۰ (ه.ق) آرامگاهی وسیع و گنبدی بلند بر آن ساخت. همچنین در جنب آرامگاه، مدرسه‌ای وسیع بنا کرد. او همچنین تعداد زیادی از مغازه‌های بازار نزدیک حرم و ملک میمند فارس را وقف بر این آستان مقدس کرد. [=Arial Narrow]ابن بطوطه جهانگرد مراکشی که در سال ۷۴۸ (ه.ق) برای بار دوم به شیراز سفر کرده، در سفرنامه خود درباره اقدامات ملکه تاشی خاتون و توصیف آرامگاه، چنین نوشته است:
[=Arial Narrow]این آرامگاه در نظر شیرازی‌ها احترام تمام دارد و مردم برای تبرک و توسل به زیارتش می‌روند. تاشی خاتون، مادر شاه ابواسحاق، در جوار این بقعه بزرگ، مدرسه و زاویه ای ساخته است که در آن به اطعام مسافران می‌پردازند و عده ای از قاریان پیوسته بر سر تربت امامزاده، قرآن می‌خوانند شب‌های دوشنبه، خاتون به زیارت آرامگاه می‌آید و در آن شب قضات و فقها و سادات شیراز نیز حاضر می‌شوند. این جمعیت در بقعه جمه می‌شوند و با آهنگ خوش به قرائت قرآن مشغول می‌شوند. خوراک و میوه به مردم داده م یشود و پس از صرف طعام، واعظ، بالای منبر می‌رود و تمام این کارها در بین نماز عصر و شام انجام می‌گیرد.
[=Arial Narrow]خاتون در غرفه مشبکی که مشرف به مسجد است، می‌نشیند. در آخر هم (به احترام این بقعه) همانند سرای پادشاهان طبل و شیپور و بوق می‌نوازند.
[=Arial Narrow]در سال ۹۱۲ (ه.ق) به دستور شاه اسماعیل صفوی، بهسازی گسترده‌ای بر آرامگاه انجام گرفت. ۸۵ سال بعد بر اثر زلزله سال ۹۹۷ (ه.ق)، نیمی از گنبد آرامگاه ویران شد که دوباره در سال‌های بعد بازسازی گردید.
[=Arial Narrow]در سال ۱۱۴۲ (ه.ق) نادرشاه افشار بهسازی گسترده‌ای بر این آرامگاه انجام داد و به دستور او قندیل بزرگی در زیر سقف و گنبد آویزان کردند. نادرشاه پیش از گرفتن شیراز و غلبه بر افغان ها، پیمان بسته بود که اگر در جنگ پیروز شود، بهسازی شایسته ای بر این بقعه انجام دهد. بنابراین پس از پیروزی بر افغان‌ها و تسلط شیراز، ۱۵۰۰ تومان پول آن زمان را صرف بهسازی شاه چراغ کرد و قندیل او ۷۲۰ مثقال وزن داشته که از طلای ناب و زنجیر نقره ای ساخته بوده اند. این قندیل تا سال ۱۲۳۹ (ه.ق) همچنان آویزان بود.
[=Arial Narrow]در زلزله سال ۱۲۳۹ (ه.ق) شیراز با خاک یکسان شد و این آرامگاه نیز به کلی مخروبه گردید، نویسنده تذکره دلگشا که خود شاهد این زلزله بوده است چنین می‌نویسد:
[=Arial Narrow]گنبد بقعه (شاه چراغ) که از غایت ارتفاع، آفتاب جهان تاب هر روز در نیم روز خود را در سایه آن کشیدی به یک دفعه چنان بر زمین خورد که زمین شکافته و در اعماق خاک فرو رفت... و آن عمارات عالی ... تو گویی همیشه ویران بوده ... .
[=Arial Narrow]پس از زلزله، قندیل اهدایی نادرشاه را فروختند و صرف بازسازی آرامگاه کردند.
[=Arial Narrow]در سال ۱۲۴۳ (ه.ق) به دستور فتحعلی شاه قاجار، حسینعلی میرزا فرمانفرما، پی گیر شد تا کف بقعه را یک متر از سطح زمین بلندتر بسازد. این کار صورت گرفت و به جای استفاده از سنگ و ساروج، آن را از سنگ و آجر و گچ بنا کردند و در آخر ضریحی نقره ای بر گور نصب کردند. در سال ۱۲۶۹ (ه.ق) بر اثر زلزله، گنبد آرامگاه شکست و فرو ریخت. در همان سال محمدناصر ظهیرالدوله آن را نوسازی کرد.
[=Arial Narrow]در سال ۱۲۸۹ (ه.ق) مسعود میرزا ظل السلطان دری نقره ای بر ورودی حرم نصب کرد و در سال ۱۲۹۲ (ه.ق) شاهزاده ظل السلطان، ساعت زنگ دار بزرگی بر برج جنوبی بقعه نصب کرد.
[=Arial Narrow]در سال ۱۳۰۶ (ه.ق) آینه کاری مفصلی بر دیوارهای داخل حرم انجام گرفت.
[=Arial Narrow]در سال ۱۳۳۶ خورشیدی، آخرین گنبد قدیمی آرامگاه برچیده شد و اولین گنبد با بتون آرمه ای توسط انجمن آثار ملی و اداره باستان‌شناسی فارس به همت هنرمند فقید سید احمد رضازاده ساخته شد.
[=Arial Narrow]در سال ۱۳۶۰ خورشیدی با حکمی از سوی امام خمینی (ره ) سید محمد مهدی دستغیب به تولیت آستان احمدی و محمدی منصوب شدند.
[=Arial Narrow]منبع: چهره ایران، راهنمای سیاحتی و مسافرتی، سازمان جغرافیائی و کارتوگرافی گیتاشناسی، تهران ۱۳۷۴خ.