سوره حمد، اساس قرآن است
تب‌های اولیه
:Gol: ـ سوره حمد، اساس قرآن است
در حديثى از پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) مى خوانيم: «أَلْحَمْدُ أُمُّ الْقُرْآنِ» و اين به هنگامى بود كه «جابر بن عبداللّه انصارى» خدمت پيامبر(صلى الله عليه وآله) رسيد، پيامبر(صلى الله عليه وآله) به او فرمود:
أَ لا أُعَلِّمُكَ أَفْضَلَ سُورَة أَنْزَلَهـا اللّهُ فِي كِتابِهِ؟ قالَ فَقالَ لَهُ جابِرٌ بَلى بِأَبِي أَنْتَ وَ أُمِّي يا رَسُولَ اللّهِ عَلِّمْنِيها فَعَلَّمَهُ الْحَمْدَ أُمَّ الْكِتاب: «آيا برترين سوره اى را كه خدا در كتابش نازل كرده، به تو تعليم كنم، جابر عرض كرد: آرى، پدر و مادرم به فدايت باد، به من تعليم كن، پيامبر(صلى الله عليه وآله) سوره «حمد» كه ام الكتاب است به او آموخت، سپس اضافه فرمود اين سوره شفاى هر دردى است مگر مرگ».
و نيز از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شده كه فرمود: وَ الَّذِى نَفْسِى بِيَدِهِ ما أَنْزَلَ اللّهُ فِي التَّوْراةِ، وَ لا فِي الزَّبُورِ، وَ لا فِي الْقُرْآنِ مِثْلَها، هِيَ أُمُّ الْكِتابِ:
«قسم به كسى كه جان من به دست او است خداوند، نه در تورات و نه در انجيل و نه در زبور، و نه حتى در قرآن، مثل اين سوره را نازل نكرده است، و اين ام الكتاب است».
دليل اين سخن، با تأمل در محتواى اين سوره روشن مى شود; چرا كه اين سوره در حقيقت فهرستى است از مجموع محتواى قرآن.
بخشى از آن توحيد و شناخت صفات خدا است.
بخشى در زمينه معاد و رستاخيز سخن مى گويد.
و بخشى از هدايت و ضلالت، كه خط فاصل مؤمنان و كافران است سخن مى گويد.
و نيز در آن اشاره اى است به حاكميت مطلق پروردگار و مقام ربوبيت و نعمت هاى بى پايانش كه به دو بخش عمومى و خصوصى (بخش رحمانيت و رحيميت) تقسيم مى گردد.
و همچنين اشاره به مساله عبادت و بندگى و اختصاص آن به ذات پاك او شده است.
در حقيقت هم بيانگر توحيد ذات است، هم توحيد صفات، هم توحيد افعال، و هم توحيد عبادت.
و به تعبير ديگر اين سوره، مراحل سه گانه ايمان: اعتقاد به قلب، اقرار به زبان، و عمل به اركان را در بر دارد، و مى دانيم «أُمّ» به معنى اساس و ريشه است.
شايد به همين دليل است كه «ابن عباس» مفسر معروف اسلامى مى گويد: إِنَّ لِكُلِّ شَىْء أَساساً... وَ أَساسُ الْقُرْآنِ الفاتِحَةُ:
«هر چيزى اساس و شالوده اى دارد... و اساس و زير بناى قرآن، سوره حمد است».
روى همين جهات است كه در فضيلت اين سوره از پيامبر(صلى الله عليه وآله) نقل شد: أَيُّما مُسْلِم قَرَأَ فاتِحَةَ الْكِتابِ أُعْطِيَ مِنَ الأَجْرِ كَأَنَّما قَرَأَ ثُلُثَيِ الْقُرْآنِ وَ أُعْطِيَ مِنَ الأَجْرِ كَأَنَّما تَصَدَّقَ عَلى كُلِّ مُؤْمِن وَ مُؤْمِنَة:
«هر مسلمانى سوره حمد را بخواند پاداش او به اندازه كسى است كه دو سوم قرآن را خوانده است (و طبق نقل ديگرى پاداش كسى است كه تمام قرآن را خوانده باشد) و گوئى براى هر فردى از مردان و زنان مؤمن هديه اى فرستاده است».
تعبير به دو سوم قرآن، شايد به خاطر آنست كه بخشى از قرآن توجه به خدا است، بخشى توجه به رستاخيز و بخش ديگرى احكام و دستورات است كه بخش اول و دوم در سوره «حمد» آمده، و تعبير به تمام قرآن به خاطر آن است كه همه قرآن را از يك نظر در ايمان و عمل مى توان خلاصه كرد كه اين هر دو در سوره «حمد» جمع است.
پیامبر اکر صلی الله علیه و آله و سلم فرمود:
حضرت حق تبارك و تعالى٬ فرمود:
من (سوره حمد) را بین خود و بنده ام تقسیم كرده ام ، نیمى از آن مربوط به من و نصفى دیگر مربوط به بندگانم است .
وقتى كه بنده ام مى گوید:بسم الله الرحمن الرحیم بنام خداوند بخشنده مهربان .
خداى تبارك و تعالى مى فرماید: بنده ام به نام من كلامش را شروع و آغاز كرد، بر من لازم است كه تمام كارهایش را از امور دنیوى و اُخروى به پایان برسانم و اصلاح و درست كنم و در احوال و اموال او بركت بدهم و تمام حالات را بر او مبارك گردانم. زمانیكه بنده مى گوید: الحمد للّه رب العالمینستایش و سپاس ، مخصوص پروردگار عالم است .
خداى مهربان مى فرماید: بنده ام مرا ثناء و ستایش مى كند، او فهمیده كه تمام نعمتهایش از جانب من است و بلاها را من با قدرتم از او دفع و رفع كرده ام. اى ملائكه ها شما گواه باشید، علاوه بر نعمتهاى دنیا، نعمتهاى آخرت را هم به او ارزانى مى دارم ، همانطور كه بلاهاى دنیا را از او برگردانیدم ، بلاهاى آخرت را هم از او بر مى گردانم . هنگامى كه بنده مى گوید: الرحمن الرحیم٬ بخشنده و مهربان است . خداوند عزّوجلّ مى فرماید: بنده من گواهى داد كه من بخشنده و رحمان و مهربان و رحیم هستم . اى فرشته هاى من شاهد باشید كه رحمت فراوانى را به او عطا مى نمایم و نصیب او را از بخششم زیادتر مى كنم . هرگاه بنده بگوید: مالك یوم الدّین٬ صاحب و مالك روز قیامت است . حق تعالى مى فرماید: اى ملائكه ها شما را شاهد مى گیرم ، همانطور كه او اعتراف و اقرار كرد كه من صاحب روز جزا هستم ، منهم در روز قیامت حساب را بر او آسان مى كنم و حسنات او را قبول مى كنم و از گناهانش مى گذرم و او را مى بخشم . در آن هنگام كه بنده بگوید: (ایاك نعبد وایاك نستعین ) فقط تو را مى پرستم و فقط از تو یارى و كمك و استعانت و استمداد مى جویم . پروردگار كریم متعال مى فرماید: بنده ام راست مى گوید، او تنها مرا ستایش مى كند و از من یارى و كمك و استمداد و مساعدت مى خواهد و به من پناه آورده . اى ملائكه ها، شما شاهد باشید كه به عبادتهایش پاداش و صله و مژدگانى عنایت مى كنم ، تا هر كه با او مخالف بوده ، به حال او غبطه بخورد. و در كارهایش او را یارى مى كنم ، در مشكلاتش كمكش مى نمایم . در روزهاى مصیبت و ناراحتى و پریشانى ، به فریادش مى رسم و دستش را مى گیرم . ساعتى كه بنده بگوید: (اهدنا الصراط المستقیم الى آخر...) مرا به راه راست هدایت فرما، آن راهى را كه بهشان نعمت عنایت كردى ... خالق تمام مخلوقات مى فرماید:درخواست و تقاضاى او را پذیرفتم ، دعاى او را مستجاب مى كنم و آرزوهایش را برآورده مى نمایم و به او آرامش و امنیت مى بخشم .1
1.منهج الصادقین : 1/24.
کتاب سلسله داستانهای ایه به ایه قران مجید ج 1 داستانهای سوره حمد