مراحل توكل
تب‌های اولیه
توكل را مىتوان بطور كلى بر سه قسم تقسيم كرد:
1- توكل زبانى:
يعنى آن توكلى كه فقط با زبان گفته مىشود توكلت على الله (برخداتوكل كردم) اين توكل از ارزش معنوى برخودار نيست.
2- توكل اعتقادى:
يعنى آن توكلى كه ناشى از اين اعتقاد است كه واقعاً همه كاره خداوند تبارك و تعالى است و حقيقتاً او تكيه گاه همه چيز و همه كس است با توجه به اين اعتقاد توكل بر خداى تعالى مىشود و سپس بر كارى اقدام مىگردد اين توكل از ارزش معنوى برخودار است كه اكثر مسلمانها مىتوانند با توجه به اين مرحله توكل كارهاى خود را آغاز كنند.
3- توكل قلبى:
يعنى آن توكلى كه از حالات بلكه از ملكات فضيله نفس انسانى گشته است
و شايد حديث شريف زير به اين مرحله عالى از توكل اشاره داشته باشد: على بن سويد مىگويد از امام موسى بن جعفر (ع) درباره اين آيه شريفه وَ مَنْ يَتَوَكَّلْ عَلَى اَللَّهِ فَهُوَ حَسْبُهُ
هر كس بر خدا توكل كند خدا او را بس است پرسيدم
و حضرت فرمود: توكل بر خدا داراى درجاتى است از جمله اينكه در تمام كارهايت برخدا توكل كنى پس هر چه خدا با تو انجام داد (و اراده حكمت آميزش بر هر چه تعلق گرفت) راضى باشى علم و يقين داشته باشى كه او از هيچ خيز و فضلى دريغ نكند و نيز علم و يقين داشته باشى كه حكم و فرمان در اين جهت با اوست پس با واگذارى كار به او،بر او توكل كن و به او، دركارهاى خود و كارهاى غير خود وثوق (اطمينان و آرامش) داشته باش»(1)
در اين حديث به دو مقام بلند معنوى كه از اركان ايمان هم هستند اشاره شده است:
1- مقام رضا
2- مقام تفويض.
امام على (ع) مىفرمايند: الايمان على اربعه اركان، التوكل على الله و التفويض الى الله و التسليم لامرالله و الرضا بقضاءالله
ايمان چهار ركن دارد
1- توكل برخدا
2- تفويض الى الله
3- تسليم امرالله
4- رضا به قضاى الهى» (2).
در نتيجه ايمان كه خود فقط يك امر قلبى است نه اعتقادى و زبانى چهار ركن دارد كه همه آنها نيز قلبى مىباشند بنابراين آن توكلى در كلام امام موسى بن جعفر (ع) مراد است كه قلبى باشد در چنين توكلى علم، يقين، وثوق و آرامش نهفته است و توكل كننده ذرهاى دغدغه و ناآرامى ندارد توكل قسم اول از آن منافقين است زيرا صرفاً توكل زبانى است و باطن بدان اعتقادى ندارد
توكل قسم دوم بهره عامه مسلمانان است
و توكل قسم سوم ويژه مؤمنان واقعى است كه دستيابى به آن بسيار مشكل و در درازمدت مىباشد و هر كس به اين مقام و مرحله سوم رسيد متوكل واقعى مىباشد.
پی نوشت:
(1) (ترجمه اصول كافى كلينى، ج 3، ص 106، ر 5)
(2) (ميزان الحكمه، ج 1، ص 318، ر 1348)