جمع بندی خدا تحت چه شرایطی کمک می کند؟

با سلام و عرض ادب و آرزوی توفیق روزافزون

برای پاسخ به شبهه حاضر، بهتر است به شرایط و موانع دعا بپردازیم تا روشن شود آنچه که در شبهه آمده است، ناشی از بدفهمی دیدگاه دین در باب دعا است. بدین منظور، توجه شما را به این نکات جلب می کنیم:

1. یکی از مسلمات دینی از این قرار است که خداوند در همه جا حاضر است و صدای ما را می شنود و دعای ما را مستجاب می کند: « وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي‏ وَ لْيُؤْمِنُوا بي‏ لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ»(1)؛ یعنی: «و هنگامى كه بندگان من، از تو در باره من سؤال كنند، (بگو:) من نزديكم! دعاى دعا كننده را، به هنگامى كه مرا مى‏خواند، پاسخ مى‏گويم! پس بايد دعوت مرا بپذيرند، و به من ايمان بياورند، تا راه يابند(و به مقصد برسند)».

2. اما در متون دینی به این نکته نیز تاکید شده است که استجابت دعا شرایط و موانعی دارد که گاهی به همین جهت، خداوند آن را مستجاب نمی کند. براى استجابت دعا باید شرایطى را آماده نمود و موانعى را برطرف ساخت.
مثلا کسی که ارتباط خوبی با خدا ندارد و فقط هنگام مصیبت و مشکلات به او مراجعه می کند، شایستگی برآورده شدن دعا را ندارد. به همین جهت، قرآن کسانى را که فقط در هنگام گرفتارى و مشکلات دعا مى‏کنند، نکوهش کرده است.(2)
امام صادق (ع) مى‏فرماید: «کسى که پیش‏دستى در دعا نکند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعایش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گویند: این آواز را نشناسیم». در روایت دیگرى آمده که «به او مى‏گویند: تا امروز کجا بودى؟!».(3)
خداوند به حضرت داوود(ع) فرمود: «مرا در روزهاى خوش و آسایش یاد کن تا من دعاى تو را در روزهاى گرفتارى و سختى اجابت کنم».(4)
همچنین گاهی دعا از صمیم قلب نیست و یا شخص هنوز مطمئن نیست که خداوند صدایش را می شنود و در صورت صلاحدیدش آن را برآورده می سازد. در این راستا، امام صادق(ع) فرمود: «خدا دعایى را که از دل غافل و بى خبر برخیزد، مستجاب نمى‏کند. پس وقتى دعا می‌کنى، از عمق دل به او روى آور (و دلت را با زبانت همراه گردان) و سپس به اجابت دعایت مطمئن باش».(5)
همچنین گاهی پیش می آید که شخص دعا می کند اما خودش هیچ تلاشی در آن راستا ندارد. در واقع، این تلقی از دعا کاملا نادرست است که خدا خودش کارها را از طریق معجزه درست می کند و نیازی به تلاش و کوشش من نیست. می دانیم که خداوند کارها را از طریق اسبابش پیش می برد. در این راستا، پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الداعى بلا عمل کالرامى بلا وتر؛ کسى که دعا مى‏کند و به دنبال آن تلاش و عمل نمى‏کند، مانند آن است که بى چله کمان تیر مى‏اندازد».(6)
گاهی هم دعا برآورده نمی شود چرا که ما گناهکاریم. مردى به امام علی (علیه السلام) عرض کرد: خداوند مى‏فرماید: «ادعونى استجب لکم» پس چرا ما دعا مى‏کنیم، ولى اجابت نمى‏شود، حضرت فرمود: چون دل‏هاى شما در هشت مورد خیانت و بى وفایى کرد: خدا را شناختید، ولى حقش را آن گونه که بر شما واجب بود، ادا نکردید ... پس تقوا پیشه کنید؛ کارهایتان را اصلاح کنید؛ امر به معروف و نهى از منکر کنید تا خدا دعایتان را مستجاب کند.(7)

...

3. بنابراین، از مسلمات دینی است که خداوند دعا را در صورت مهیا بودن شرایط و فقدان موانع، برآورده می سازد. اما مطلب دیگری نیز در باب دعا وجود دارد که نباید آن را مغفول قرار داد مبنی بر این که شکل و شمایل استجابت دعا متنوع است: گاهی همان لحظه است و گاهی با تاخیر رخ می دهد؛ گاهی در این دنیا حاصل می شود و گاهی به آخرت حواله داده می شود؛ گاهی به همان شکلی است که طلب کرده ایم و گاهی به همان شکلی مستجاب می شود که خداوند خودش به صلاح ما می داند. اما در هر صورت، دعای ما در صورت وجود شرایط و فقدان موانع، مستجاب می شود. این تغییر یا تاخیر در اجابت دعا نیز ناشی از بُخل او نیست بلکه ناشی از حکمت و خیرخواهی او است که ما کاملا به جوانب مختلفش آگاهی نداریم.
در این راستا، امیرمؤمنان(ع) می فرماید: «دیر اجابت نمودن خدا، ‌تو را ناامید نکند که همانا بخشش،‌ بسته به مقدار درخواست است و چه بسا در اجابت دعای تو تأخیر رخ دهد تا درخواست تو طولانی تر گردد و بخشش او کامل تر شود. چه بسا چیزی را خواسته ای و تو را نداده و بهتر از آن را در این دنیا یا آن دنیا داده و یا بهتر آن بوده که آن را از تو باز دارد. چه بسا چیزی را طلب نمودی که اگر به تو می داد،‌ تباهی دین و دنیای خود را در آن می دیدی».(8) همچنین امام سجاد(ع) می فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند».(9)

4. بنابراین، دعا در صورت برخورداری از شرایط و فقدان موانع، برآورده می شود؛ گاهی به همان شکل و شمایلی که ما می خواهیم و گاهی هم به شکل و شمایلی که خداوند به مصلحت می داند. بنابراین، اگر دعایی برآورده نمی شود یا بدین خاطر است که شرایطش مهیا نیست و یا بدین خاطر است که موانعی در کار است و یا بدین خاطر است که فعلا به مصلحتم نیست و احتمالا در موقعیت دیگری به همان شکل و شمایل و یا با تغییراتی جبران می شود. در هر صورت، با آن اصل مسلم دینی که خداوند دعای بندگانش را مستجاب می کند، تعارضی ندارد. تعارض زمانی بوجود می آید که ما فقط به یک آیه نظر کنیم و بگوییم که خدا دعای بندگان را برآورده می کند؛ در حالی که در سایر آیات و روایات، این آیه توضیح داده می شود که استجابت دعا در صورت فقدان موانع و وجود شرایط است و گاهی با تاخیر و تغییر همراه است.

5. در پایان خالی از لطف نیست که به این اصل دینی نیز توجه کنیم که اساسا ما انسانها به این دنیا آمده ایم تا در موقعیت های سخت و شیرین، امتحان شویم. اساسا قرار نیست زندگی ما بدون سختی و مشکلات و شرور باشد تا گفته شود هر دعایی درباره رفع شرور باید مستجاب گردد(10). اگر قرار بود هر گاه شری به ما برسد، دعا کنیم و دعایمان مستجاب شود، اساسا موقعیت امتحان و آزمایش ایجاد نمی شد و نقض غرض صورت می گرفت. بنابراین، می بایست در طول زندگی همواره برای خودمان این جمله را تکرار کنیم که ما در محضر خدا هستیم و قرار است امتحان شویم و صبوری کنیم تا عیار بندگی و رضایت ما بروز یابد و لایق درود و رحمت ویژه الهی قرار گیریم و بدانیم که خدا با صابران است.

6. با عنایت به این توضیحات روشن می شود که شبهه حاضر ناشی از بدفهمی دیدگاه دینی در باب دعا است. اگر بفهمیم که استجابت دعا شرایط و موانعی دارد و به شکل و شمایل متنوع برآورده می شود، مشخص می شود که چرا گاهی خدا دعا را به همان شکلی که دعاکننده طلب کرده برآورده نمی سازد. به بیان دیگر، شبهه کننده انتظار و تلقی خاصی از دعا را پیش کشیده که اساسا از منظر دینی قابل قبول نیست و به همین جهت، اشکالش نیز منتفی می شود.

پی نوشت ها:
1. بقره: 186
2. یونس: 12.
3. شیخ کلینی، کافى، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، 1365، ج 2، ص 472.
4. علامه مجلسی، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، 1403، ج 93، ص 381.
5. همان، ص 305.
6. همان، ص372.
7. همان، ص 376 و 377.
8. سید رضی، نهج البلاغه، انتشارات مشهور، 1379، نامه 31.
9. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، مؤسسة النشر الاسلامي، 1404، ص 280.
10. بقره: 155-157

سلام و عرض ادب

آنچه عرض شد، اصولی بود که متون دینی درباره دعا گفته اند؛ یعنی اصولی که خداوند در استجابت دعا آنها را در نظر می گیرد و با این قواعد برخی از دعاها را برآورده می سازد و برخی را نه.

اما این که در هر مورد، به چه دلیلی دعا برآورده می شود و به چه دلیلی نمی شود، خارج از حوزه علم و آگاهی ما است. (حتی علم ما به این اصول نیز خارج از حوزه آگاهی ما بوده و از طریق وحی و متون دینی برای ما کشف شده است).

شبیه به این که اصول رانندگی را می دانیم اما دلیل این که چرا این راننده در این مورد با جدول تصادف کرده است را نمی دانیم: خواب بوده یا ترمز ماشین از کار افتاده یا برای این که به عابر یا حیوان نزند چنین شده یا ...

مساله اینجاست که ترغیب بنده به سوی خدا، تنها اصل موثر در استجابت دعا نیست. همانطور که عرض شد اصول متنوعی در این زمینه وجود دارد که به برخی از آنها اشاره کردیم.

سلام و عرض ادب

به هر حال، اجابت دعا بخشی از تدبیر جهان هستی است و اصول و قوانینی دارد که بخشی از آنها به ما باز می گردد (مثلا توبه از گناه و تلاش برای تحقق هدف و ... ) و برخی به نظام هستی و منافع و مصالح عامّ(مثلا مصلحت عامی که آتش برای بقای هستی دارد حتی اگر در یک مورد خاص به ضرر من باشد و ...). خداوند می داند چه طرحی برای تدبیر کل هستی خیر است و می داند چگونه چنین طرحی را تدبیر نماید.

خداوند مدبّر کل هستی است و قرار نیست فقط به مصلحت جزئی من در این مورد خاص نظر کند. او جهانی را طراحی می کند که مجموعا خیر باشد. طبیعتا برای تدبیر این جهان، به قوانین و اصولی نیاز است و ...

سلام و عرض ادب

چندنکته تقدیم می شود:

1. احتمالا منظور شما از نشنیدن صدای دعا، استجابت دعا است. مطمئنا به فرق این دو ملتفت هستید و از بابت تاکید متذکر شدم.

2. همانطور که مشخص است پرسش شما از قصد و دلیل این مطلب است که چرا خدا دعای آنها را مستجاب نکرده است. بنابراین، اگرچه ابتدا می فرمایید چنین سوالی ندارم اما مشخصا سوال شما همین است چنانچه در انتها به این سوال تصریح می فرمایید.

3. اگر بخواهیم دلیل این مطلب را حدس بزنیم و در میان اصولی که میشناسیم، برخی از آنها را ذکر کنیم -بی آن که در این زمینه ادعای گزاف داشته باشیم و قاطعانه سخن بگوییم- می توانیم به این اصول اشاره کنیم: در جای خودش اثبات شده که خداوند کمالات مختلفی را ایجاد کرده است که یکی از آنها کمال اختیاری است که از طریق مختار قرار دادن انسانها بدست می آید. مختار بودن نیز مستلزم امکان صدور خیر و شر از سوی انسان است. اگر قرار است من مختار باشم، باید بتوانم هم شرّ ایجاد کنم و هم خیر. اما از سوی دیگر اگر قرار باشد هر گاه از سوی انسانی فعل شرّی صادر شد و به دیگران آسیب وارد شد، خداوند بواسطه دعا یا هر دلیل دیگر، مستقیما ورود کند و مانع از وقوع آن فعل اختیاری شرّ بشود، پس اساسا اختیار منتفی می شود. به همین جهت، خداوند جز در موارد نادر -که نمی توان به صورت قطعی دلایلش را احصاء کرد- مانع از وقوع فعل اختیاری شرّ نمی شود؛ حتی اگر قرار باشد آن شرّ به انسان معصوم و اولیای خدا (مثلا امام علی یا امام حسین و ... علیهم السلام) وارد شود.

4. این مطلب به معنای رحمان و بخشنده نبودن خدا نیست. در واقع، خداوند اوصاف مختلفی از جمله علم و حکمت را نیز دارد. اگر قرار باشد حکیمانه جهان را خلق و تدبیر کند، باید به اصول تدبیری خودش پایبند باشد تا جهان به هدف و نظم مطلوب خودش برسد. به همین جهت، رحمت و بخشندگی خدا را نباید با رحمت و رقت قلب انسانی و بشری یکی دانست. این دو ضمن شباهت هایی که دارند، بسیار متفاوتند.

عرض بنده این نبود. مقصودم این بود که اگر قرار باشد تمامی ادعیه مستجاب شوند، پس بساط اختیار برچیده می شود.

دلیلش هم این بود که هر وقت من به مشکل برخورد می کردم و کسی برایم شرّ درست می کرد، دعا می کردم و خداوند نیز دعایم را مستجاب می ساخت و اختیار و قدرت را از دیگری سلب می کرد تا شرّ به من نرساند.

در همین رابطه به این اصل نیز سابقا اشاره کردم که اگر قرار باشد هر وقت به مشکلی برخورد کنم دعا کنم و دعایم مستجاب شود، اساسا امتحان و ابتلا که یکی از اصول دینی است، منتفی می گردد.

یا اگر قرار باشد هر وقت به مشکلی برخورد کردم و دعایم مستجاب شود، در این صورت، اساسا اصل کوشش و تلاش که یکی از اصول دینی است نیز منتفی می گردد.

بنابراین، باید استجابت دعا را با اصول دیگر به صورت سازگار توضیح داد.

بنده از اصول دینی در تدبیر جهان سخن گفتم که در مواقعی که با هم متزاحمند و در این مواقع، باید اهم و مهم کرد و یکی که مهمتر است را برگزید. به همین جهت، گاهی پیش می آید که دعای ما مستجاب نمی شود. بنده درصدی برای این مطلب مشخص نکردم و نخواستم چنین تصویرسازی کنم که به خاطر سایر اصول دینی، دعا غالبا مستجاب نمی شود.

عرضم این بود که اگر گاهی دعا مستجاب نمی شود به این جهت است که اصول متعددی در تدبیر جهان مطرح است که گاهی بواسطه اهم بودن برخی نسبت به دیگری، دعا در این دنیا به همان شکلی که ما میخواهیم برآورده نمی شود (بلکه گاهی بواسطه گناه یا عدم تلاش شخصی، دعایم اصلا برآورده نمی شود؛ و گاهی به خاطر مصالح مهمتر دعایم برآورده نمی شود و در این صورت، خداوند در جای دیگری، خواه دنیا باشد خواه آخرت، این عدم استجابت را جبران می سازد. ادله این مطالب را در پست های سابق تقدیم کردیم.)

سلام و عرض ادب

در دو پست اخیر نکاتی را تقدیم کردم که می تواند پاسخگوی شما نیز باشد:

این نکات از این جهت مهمند که به این پرسش اساسی پاسخ می دهند که چرا گاهی دعا به همان شکلی که ما می خواهیم برآورده نمی شود.

اگر بخواهیم شرایط استجابت دعا به همان شکلی که می خواستیم را سهل و آسان بگیریم، با این مشکل روبرو می شویم که چرا خداوند در موارد زیادی دعای ما را به همان شکلی که می خواهیم برآورده نمی سازد؛ چنانچه پرسش اصلی تاپیک همین بود.

تبیین ما از استجابت دعا بر دو نکته تاکید داشت: گاهی دعا به خاطر نبود شروطش مستجاب نمی شود و گاهی هم مستجاب می شود اما نه به همان شکلی که ما میخواهیم. دلیل این مطلب نیز وجود اصول تدبیری خاصی است که خداوند در تدبیر جهان به کار بسته است.

سلام دوست عزیز

ممنون می شوم این پرسش را در تاپیک مستقل پیگیری بفرمایید.

سلام و عرض ادب

بنده به همان دلایلی که در پست های سابق عرض کردم با این مطلب مخالفم.

دیدگاه نهایی که تقدیم شد، در تقابل با این دو نظر بود: هر دعای ما در همین دنیا به همان شکلی که میخواستیم برآورده می شود؛ و هیچ دعای ما در همین دنیا به همان شکلی که میخواستیم برآورده نمی شود.

عرض ما این بود: برخی از دعاهای ما در همین دنیا به همین شکلی که میخواستیم برآورده می شود اما برخی از دعاهای ما به همان شکلی که میخواستیم برآورده نمی شود. در پست های سابق سعی شد دلایل این مدعای اخیر را توضیح بدهم.

سلام و عرض ادب

دوست عزیز

ما با خدایی روبرو هستیم که مصالح عموم مردم را در نظر گرفته است و عالم و خیرخواه است و در میان گزینه های محتمل بهترین را انتخاب می کند. ممکن است من و شما گزینه ای را بهترین بدانیم اما خداوند با علم و خیرخواهی مطلقش گزینه دیگری را ترجیح می دهد: «َ عَسى‏ أَنْ تَكْرَهُوا شَيْئاً وَ هُوَ خَيْرٌ لَكُمْ وَ عَسى‏ أَنْ تُحِبُّوا شَيْئاً وَ هُوَ شَرٌّ لَكُمْ وَ اللَّهُ يَعْلَمُ وَ أَنْتُمْ لا تَعْلَمُونَ»(بقره: 216)؛ یعنی: «چه بسا چيزى را خوش نداشته باشيد، حال آن كه خيرِ شما در آن است. و يا چيزى را دوست داشته باشيد، حال آنكه شرِّ شما در آن است. و خدا مى‏داند، و شما نمى‏دانيد».

به همین جهت، به برخی از اصول تدبیری جهان اشاره کردم تا روشن کنم چرا گاهی خدا آنچه را که میخواهیم، به همان شکل برایمان برآورده نمی سازد. (اصول تدبیری جهان محدود به اموری که عرض شد نیست). در همین راستا پیشنهاد میکنم به داستان خضر و موسی (علیهماالسلام) نیز مراجعه بفرمایید تا مشخص شود تدبیر الهی چقدر رازآلود و دور از دسترس ما است تا جایی که موسی (علیه السلام) نیز از درک حقیقتش عاجز است و مدام به خضر (علیه السلام) معترض می شود با این که می داند خضر از اولیای خدا است و جز به اذن او کاری نمی کند.

اما این که میفرمایید بخشی از دعاهای شما برآورده بشود کافی است ... باید عرض کنم از کجا می دانید برآورده شدن این دعایی که در نظر دارید، مستلزم نقض یکی از اصول تدبیری نیست؟ از کجا میدانید استجابتش بهترین کار است؟ ... برخی از شرور نتیجه اعمال ما است و برخی از آنها زمینه امتحان و رشد ما است و برخی از آنها لازمه مختار بودن و برخی هم لازمه جهان مادی و ... به همین جهت خداوند از ما می خواهد او را فرا بخوانیم و از او کمک بجوییم به این امید که آن دعا برآورده شود و یا در موقعیت دیگر (دنیا یا آخرت) جبران گردد؛ یا به همان شکل و یا بهتر از آن.

سلام و عرض ادب

همانطور که عرض کردم علل عدم استجابت دعا، متنوع است و ما فقط به برخی از آنها علم داریم که توضیحش در پستهای سابق تقدیم شد.

اگر استجابت دعا، به معنای استجابت در همین دنیا به همان شکلی که ما میخواهیم (در فلان زمان و مکان و موقعیتی که من میخواهم) همانطور که عرض شد ممکن است این دعا برآورده شود و ممکن است برآورده نشود. احتمالش مشخص نیست؛ به همین جهت، نمیتوانم درصد مشخص بکنم و در پستهای سابق به این مطلب اشاره کردم که استجابت دعا به این شکلی که من می خواهم مبتنی بر اصول متعددی است که فقط خداوند می داند که نتیجه این اصول در این مورد خاص، چه می شود. گاهی دعا به همین شکلی که می خواهم برآورده می شود و گاهی نمی شود. اصول متعددند و فرآیند استجابت دعا پیچیده است اما این بدین معنا نیست که استجابت دعا رخ نمی دهد و یا اگر رخ بدهد بسیار ناچیز است. (اساسا خلقت جهان نیز مبتنی بر اصول و فرآیند پیچیده است اما به هر حال، قدرت حکیمانه خداوند آن را پدید آورد و آن را از حالت امکانی خارج ساخته و بوجود آورد.)

اما همانطور که در پست های سابق عرض شد، استجابت دعا معنای فراختری دارد که نباید از آن غافل شد: استجابت دعا یا به همان شکلی است که من میخواهم یا به آن شکلی است که خدا صلاح می داند. بسیاری از ادعیه ای که به ظاهر برآورده نمی شوند، در موقعیت زمانی و مکانی دیگر برآورده می شوند، یا به همان شکل یا بهتر از آن.

امام صادق(ع) می فرماید: «روز قیامت خداوند متعال می فرماید: ای بندة من!‌ تو مرا خواندی و من اجابتت را به تأخیر انداختم. اکنون ثواب و پاداش تو چنین و چنان است. پس مؤمن آرزو می کند که کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی شد، برای آن ثواب و پاداش نیک که می بیند».(1)

امام سجاد(ع) می فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند».(2)

اگر این امور را نیز مشمول استجابت دعا بدانیم، متوجه می شویم که استجابت دعا محدود و نادر نیست و دارای مصادیق متنوعی است.

این مطالب را در پست های سابق نیز تقدیم کرده بودم. بنده درصدد توجیه و سردرگم کردن شما نیستم. صرفا آنچه را که به فهم قاصرم آمد، تقدیم کردم و ادعایی بیش از این ندارم.@};-

پی نوشت ها:
1. شیخ کلینی، کافی، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، 1365، ج 2، صص249-250.
2. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، مؤسسة النشر الاسلامي، 1404، ص 280.

سلام و عرض ادب

همانطور که در پستهای سابق عرض شد، عدم اسجابت دعا گاهی به خاطر فقدان شرایط در شخص دعاکننده است و گاهی به خاطر اصول و قوانینی است که خداوند در تدبیر جهان دارد و آنها را نقض نمی کند. مثلا یکی از آنها اختیار و امتحان است. اگر قرار باشد هر دعایی برآورده شود، اساسا امتحان فردی و جمعی منتفی می شد چرا که به تعبیر شما، حداقل یک نفر واجد صلاحیت بود.

مطلب بعدی این که به این نکته نیز متذکر شدیم که تلقی ما از استجاتب دعا نباید این باشد که هر دعایی به همان شکل و شمایلی که میخواهیم برآورده می شود. مستفاد از متون دینی این است که هر دعایی بکنیم، خداوند آن را برآورده می سازد اما به آن شکلی که خودش صلاح می داند (یا در زمان دیگر و یا به شکل و شمایل دیگر ) چرا که او خیرخواه است و جز خیر انجام نمی دهد.

امام صادق(ع) می فرماید: «روز قیامت خداوند متعال می فرماید: ای بندة من!‌ تو مرا خواندی و من اجابتت را به تأخیر انداختم. اکنون ثواب و پاداش تو چنین و چنان است. پس مؤمن آرزو می کند که کاش هیچ دعایی از او در دنیا اجابت نمی شد، برای آن ثواب و پاداش نیک که می بیند».(1)

امام سجاد(ع) می فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند».(2)

پی نوشت ها:
1. شیخ کلینی، کافی، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، 1365، ج 2، صص249-250.
2. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، مؤسسة النشر الاسلامي، 1404، ص 280.

سلام و عرض ادب

حق با شماست که یکی از کارکردهای دعا، ارتباط با خداست:

وقال رسول الله (صلی الله علیه و آله): أفضل عبادة امتي بعد قراءة القرآن الدعاء ثم قرأ رسول الله (صلی الله علیه و آله): « ادعوني أستجب لكم إن الذين يستكبرون عن عبادتي سيدخلون جهنم داخرين » ألا ترى أن الدعاء هو العبادة(1)؛ یعنی: «بهترین عبادت امتم، بعد از قرائت قرآن، دعا است. سپس رسول الله آیه ... را قرائت کردند و فرمودند: آیا نمی بینی دعا همان عبادت است؟!»

اما به هر حال، استجابت دعا نیز کارکرد دیگری است که در روایات برای دعا ذکر شده و حتی در همین آیه نیز به این امر اشاره شده است. به نظر می رسد بهترین توضیح در مورد عدم استجابت ظاهری برخی ادعیه همین است که مستفاد از متون دینی این نیست که هر دعایی لزوما به همان شکلی که ما میخواهیم برآورده نمی شود بلکه به همان شکلی برآورده می شود که خدا صلاح می داند:

امام سجاد(ع) می فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند».(2)

پی نوشت ها:
1. علامه مجلسی، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، ج93، ص300.
2. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، مؤسسة النشر الاسلامي، 1404، ص 280.

دوست عزیز؛ سلام @};-

همانطور که در پست های صفحه 5 عرض شد:

1. یکی از اهداف اصلی دعا، عبادت است؛ یعنی ارتباط معنوی با خدا و اعتراف به قدرت و حکمتش و ابراز نیاز در برابرش و ... به همین جهت، حتی اگر ادعیه برآورده نشوند (که می شوند)، باز هم دعا خواندن آثار مثبت روحانی و معنوی دارد که نباید از آن غفلت کرد.

2. استجابت دعا مشروط به شروطی است که یکی از آنها نیازمندی ما و شرایط روحی و معنوی ما است اما همانطور که عرض کردم خداوند در تدبیر جهان اصولی را در نظر گرفته است که هر کاری در جهان متناسب با این اصول رقم می خورد و چون ما به آنها اشراف کامل نداریم و دقیقا از مناسبات آنها مطلع نیستیم، قادر به تجزیه و تحلیل قطعی و توضیح دقیق آنها نیستیم؛ یعنی نمی توانیم تعیین کنیم که چرا در این مورد خاص، این دعا برآورده نشد. بله می توانیم اصولی را ذکر کنیم که احتمالا آنها موثر در عدم استجابت دعا بوده اند، اما مطمئن نیستیم که دقیقا به خاطر کدام یک از آنها بوده است و حتی مطمئن نیستیم که تمامی این اصول را در نظر گرفته ایم یا نه.

3. استجابت دعا به دو صورت متصور است: استجابت دعا به همان شکلی که من میخواهم؛ استجابت دعا به همان شکلی که به صلاحم هست. مستفاد از متون دینی این است که استجابت دعایی که خداوند آن را طرح کرده است، مورد اخیر است نه مورد اول.

نتیجه این که اگر این نکات در استجابت دعا ملاحظه شوند، بسیاری از شبهات در این حوزه مرتفع می گردند. چون دلیل و روایات مربوط به این نکات در پست های سابق (در صفحات 1 و 5) بیان شده اند، از تکرارشان پرهیز می کنیم.

جمع بندی   پرسش: به این اشکال چه جوابی می توان داد: چطور توقع داری خدا در امتحان رانندگی بهت کمک کنه قبول بشی، در صورتی که وقتی خدا به قربانیان هولوکاست کمک نکرد و صدای فریادشان را نشنید یا صدای فریاد دختری که در دل شب مورد تجاوز گروهی واقع شد را نشنید؟   پاسخ: برای پاسخ به شبهه حاضر، بهتر است به شرایط و موانع دعا بپردازیم تا روشن شود آنچه که در شبهه آمده است، ناشی از بدفهمی دیدگاه دین در باب دعا است. بدین منظور، توجه شما را به این نکات جلب می کنیم:   1. استجابت دعا، اصل مسلم دینی: یکی از مسلمات دینی از این قرار است که خداوند در همه جا حاضر است و صدای ما را می شنود و دعای ما را مستجاب می کند: « وَ إِذا سَأَلَكَ عِبادي عَنِّي فَإِنِّي قَريبٌ أُجيبُ دَعْوَةَ الدَّاعِ إِذا دَعانِ فَلْيَسْتَجيبُوا لي‏ وَ لْيُؤْمِنُوا بي‏ لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ»(1)؛ یعنی: «و هنگامى كه بندگان من، از تو در باره من سؤال كنند، (بگو:) من نزديكم! دعاى دعا كننده را، به هنگامى كه مرا مى‏خواند، پاسخ مى‏گويم! پس بايد دعوت مرا بپذيرند، و به من ايمان بياورند، تا راه يابند(و به مقصد برسند)».   2. شرایط و موانع استجابت دعا: در متون دینی به این نکته تاکید شده است که استجابت دعا شرایط و موانعی دارد که گاهی به همین جهت، خداوند آن را مستجاب نمی کند. براى استجابت دعا باید شرایطى را آماده نمود و موانعى را برطرف ساخت. مثلا کسی که ارتباط خوبی با خدا ندارد و فقط هنگام مصیبت و مشکلات به او مراجعه می کند، شایستگی برآورده شدن دعا را ندارد. به همین جهت، قرآن کسانى را که فقط در هنگام گرفتارى و مشکلات دعا مى‏کنند، نکوهش کرده است: «وَ إِذا مَسَّ الْإِنْسانَ الضُّرُّ دَعانا لِجَنْبِهِ أَوْ قاعِداً أَوْ قائِماً فَلَمَّا كَشَفْنا عَنْهُ ضُرَّهُ مَرَّ كَأَنْ لَمْ يَدْعُنا إِلى‏ ضُرٍّ مَسَّهُ كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْمُسْرِفينَ ما كانُوا يَعْمَلُونَ»؛ یعنی: « هنگامى كه به انسان زيان(و ناراحتى) رسد، ما را(در هر حال:) در حالى كه به پهلو خوابيده، يا نشسته، يا ايستاده است، مى‏خواند؛ امّا هنگامى كه ناراحتى را از او برطرف ساختيم، چنان مى‏رود كه گويى هرگز ما را براى حل مشكلى كه به او رسيده بود، نخوانده است! اين گونه براى اسرافكاران، اعمالشان زينت داده شده است(كه زشتى اين عمل را درك نمى‏كنند)».(2) امام صادق (علیه السلام) مى‏فرماید: «کسى که پیش‏دستى در دعا نکند و فقط در وقت نزول بلا دست به دعا بردارد، دعایش در آن وقت مستجاب نگردد و فرشتگان گویند: این آواز را نشناسیم». در روایت دیگرى آمده که «به او مى‏گویند: تا امروز کجا بودى؟!».(3) خداوند به حضرت داوود(علیه السلام) فرمود: «مرا در روزهاى خوش و آسایش یاد کن تا من دعاى تو را در روزهاى گرفتارى و سختى اجابت کنم».(4) همچنین گاهی دعا از صمیم قلب نیست و یا شخص هنوز مطمئن نیست که خداوند صدایش را می شنود و در صورت صلاحدیدش آن را برآورده می سازد. در این راستا، امام صادق(علیه السلام) فرمود: «خدا دعایى را که از دل غافل و بى خبر برخیزد، مستجاب نمى‏کند. پس وقتى دعا می‌کنى، از عمق دل به او روى آور (و دلت را با زبانت همراه گردان) و سپس به اجابت دعایت مطمئن باش».(5) همچنین گاهی پیش می آید که شخص دعا می کند اما خودش هیچ تلاشی در آن راستا ندارد. در واقع، این تلقی از دعا کاملا نادرست است که خدا خودش کارها را از طریق معجزه درست می کند و نیازی به تلاش و کوشش من نیست. می دانیم که خداوند کارها را از طریق اسبابش پیش می برد. در این راستا، پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله) فرمود: «الداعى بلا عمل کالرامى بلا وتر؛ کسى که دعا مى‏کند و به دنبال آن تلاش و عمل نمى‏کند، مانند آن است که بى چله کمان تیر مى‏اندازد».(6) گاهی هم دعا برآورده نمی شود چرا که ما گناهکاریم. مردى به امام علی (علیه السلام) عرض کرد: خداوند مى‏فرماید: «ادعونى استجب لکم» پس چرا ما دعا مى‏کنیم، ولى اجابت نمى‏شود، حضرت فرمود: چون دل‏هاى شما در هشت مورد خیانت و بى وفایى کرد: خدا را شناختید، ولى حقش را آن گونه که بر شما واجب بود، ادا نکردید ... پس تقوا پیشه کنید؛ کارهایتان را اصلاح کنید؛ امر به معروف و نهى از منکر کنید تا خدا دعایتان را مستجاب کند.(7) بنابراین، از مسلمات دینی است که خداوند دعا را در صورت مهیا بودن شرایط و فقدان موانع، برآورده می سازد.   3. تدبیر حکیمانه جهان و شیوه های متنوع استجابت دعا اما مطلب دیگری نیز در باب دعا وجود دارد که نباید آن را مغفول قرار داد مبنی بر این که استجابت دعا به همان شکلی که ما می خواهیم، گاهی با اصولی خاص در تعارض است که خداوند آنها را برای تدبیر جهان لازم شمرده است.  به همین جهت، دعای ما را به همان شکلی که می خواهیم برآورده نمی سازد و آن را به شکل دیگر و یا در موقعیت دیگر جبران می سازد. مثلا خداوند ما انسانها را مختار آفریده تا در موقعیت های سخت و شیرین، امتحان شویم و عیار بندگی خود را بروز دهیم. اگر قرار باشد هر گاه شری به ما برسد، دعا کنیم و دعایمان به همان شکل مستجاب شود، اساسا موقعیت امتحان و آزمایش ایجاد نمی شد و نقض غرض صورت می گرفت. قرار نیست زندگی ما بدون سختی و مشکلات و شرور باشد تا گفته شود هر دعایی درباره رفع شرور باید به همان شکل مستجاب گردد(8). همچنین، اصل دیگری نیز وجود دارد مبنی بر این که ما انسانها مختاریم و مختار بودن نیز مستلزم امکان صدور خیر و شر از سوی انسان است. اگر قرار است من مختار باشم، باید بتوانم هم شرّ ایجاد کنم و هم خیر. اما از سوی دیگر اگر قرار باشد هر گاه از سوی انسانی فعل شرّی صادر شد و به دیگران آسیب وارد شد، خداوند بواسطه دعا یا هر دلیل دیگر، مستقیما ورود کند و مانع از وقوع آن فعل اختیاری شرّ بشود، پس اساسا اختیار منتفی می شود. به همین جهت، خداوند جز در موارد نادر -که نمی توان به صورت قطعی دلایلش را احصاء کرد- مانع از وقوع فعل اختیاری شرّ نمی شود؛ حتی اگر قرار باشد آن شرّ به انسان معصوم و اولیای خدا (مثلا امام علی یا امام حسین و ... (علیهم السلام)) وارد شود. یا اگر قرار باشد هر وقت به مشکلی برخورد کردم و برای رفعش دعا کنم و فورا دعایم به همان شکل مستجاب شود، در این صورت، اساسا اصل کوشش و تلاش که یکی از اصول دینی است نیز منتفی می گردد. اینها اصولی هستند که خداوند آنها را در تدبیر جهان به کار بسته است. از این رو، استجابت دعا را نیز باید در همین چارچوب دنبال کرد. اگر قرار باشد خداوند جهان را حکیمانه خلق و تدبیر کند باید به اصول تدبیری خودش پایبند باشد تا جهان به هدف و نظم مطلوب خودش برسد. به همین جهت، گاهی پیش می آید که به خاطر اصول متزاحم در تدبیر جهان، دعای ما در این دنیا به همان شکلی که می خواهیم برآورده نمی شود. در این صورت، خداوند در جای دیگری، خواه دنیا باشد خواه آخرت، این عدم استجابت را جبران می سازد. توضیح بیشتر این که شکل و شمایل استجابت دعا متنوع است: گاهی همان لحظه است و گاهی با تاخیر رخ می دهد؛ گاهی در این دنیا حاصل می شود و گاهی به آخرت حواله داده می شود؛ گاهی به همان شکلی است که طلب کرده ایم و گاهی به همان شکلی مستجاب می شود که خداوند خودش به صلاح ما می داند. اما در هر صورت، دعای ما در صورت وجود شرایط و فقدان موانع، به آن شکلی که خداوند صلاح می داند مستجاب می شود. این تغییر یا تاخیر در استجابت دعا نیز ناشی از بُخل او نیست بلکه ناشی از حکمت و خیرخواهی او است که ما کاملا به جوانب مختلفش آگاهی نداریم. در این راستا، امیرمؤمنان(علیه السلام) می فرماید: «دیر اجابت نمودن خدا، ‌تو را ناامید نکند که همانا بخشش،‌ بسته به مقدار درخواست است و چه بسا در اجابت دعای تو تأخیر رخ دهد تا درخواست تو طولانی تر گردد و بخشش او کامل تر شود. چه بسا چیزی را خواسته ای و تو را نداده و بهتر از آن را در این دنیا یا آن دنیا داده و یا بهتر آن بوده که آن را از تو باز دارد. چه بسا چیزی را طلب نمودی که اگر به تو می داد،‌ تباهی دین و دنیای خود را در آن می دیدی».(9) همچنین امام سجاد(علیه السلام) می فرماید: «دعای مؤمن یکی از سه فایده را دارد: یا برای او ذخیره می گردد یا در دنیا برآورده می‌شود یا بلایی را که می خواست به او برسد،‌ از وی می‌گرداند».(10)   4. نتیجه:  بنابراین، دعا در صورت برخورداری از شرایط و فقدان موانع، به شکل و شمایلی که خداوند به مصلحت می داند، برآورده می شود؛ که این استجابت دعا، گاهی به همان شکل و شمایلی است که ما می خواهیم و گاهی هم نه. بنابراین، اگر دعایی به همان شکلی که ما می خواهیم، برآورده نمی شود یا بدین خاطر است که شرایطش مهیا نیست و یا بدین خاطر است که موانعی در کار است و یا بدین خاطر است که فعلا به مصلحتم نیست و احتمالا در موقعیت دیگری به همان شکل و شمایل و یا با تغییراتی جبران می شود. در هر صورت، با آن اصل مسلم دینی که خداوند دعای بندگانش را مستجاب می کند، تعارضی ندارد. تعارض زمانی بوجود می آید که ما فقط به یک آیه نظر کنیم و بگوییم که خدا دعای بندگان را به همان شکل و شمایل برآورده می کند؛ در حالی که در سایر آیات و روایات، این آیه توضیح داده می شود که استجابت دعا در صورت فقدان موانع و وجود شرایط است و گاهی با تاخیر و تغییر همراه است. بنابراین، شبهه حاضر ناشی از بدفهمی دیدگاه دین در باب دعا است. اگر گاهی در شرایط خاص، دعای ما به همان شکل مستجاب نمی شود، نباید ناامید شویم و کلاً از دعا دست برداریم چرا که در صورت وجود شرایط و فقدان موانع، حتما دعای ما برآورده می شود؛ خواه در این دنیا خواه در آخرت؛ خواه به همین شکل و شمایلی که می خواهیم و خواه به صورت متفاوت. بگذریم از این که دعا اثر مهم دیگری هم دارد که باید آن را فارغ از استجابت محتوایش توسط خداوند، در نظر گرفت. بی تردید یکی از مهمترین آثار دعا، عبادت و اظهار بندگی و ارتباط معنوی با خدا است. وقال رسول الله (صلی الله علیه و آله): أفضل عبادة امتي بعد قراءة القرآن الدعاء ثم قرأ رسول الله (صلی الله علیه و آله): « ادعوني أستجب لكم إن الذين يستكبرون عن عبادتي سيدخلون جهنم داخرين » ألا ترى أن الدعاء هو العبادة(11)؛ یعنی: «بهترین عبادت امتم، بعد از قرائت قرآن، دعا است. سپس رسول الله آیه ... را قرائت کردند و فرمودند: آیا نمی بینی دعا همان عبادت است؟!» بنابراین، اگر گاهی دعای ما به همان شکلی که می خواهیم مستجاب نمی شود، نباید ناامید شده و از دعا دست برداریم چرا که دعا حداقل دو اثر مهم دارد: یکی این که ارتباط معنوی با خدا است؛ و دوم این که حتما در موقعیت مناسبتر به همان شکلی که خدا به صلاحم می داند، برآورده می شود.   پی نوشت ها:  1. بقره: 186 2. یونس: 12. 3. شیخ کلینی، کافى، انتشارات دار الکتب الاسلامیه، 1365، ج 2، ص 472. 4. علامه مجلسی، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، 1403، ج 93، ص 381. 5. همان، ص 305. 6. همان، ص372. 7. همان، ص 376 و 377. 8. بقره: 155-157 9. سید رضی، نهج البلاغه، انتشارات مشهور، 1379، نامه 31. 10. ابن شعبه حرانی، تحف العقول، مؤسسة النشر الاسلامي، 1404، ص 280.  11. علامه مجلسی، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، ج93، ص300.