جمع بندی آیا عذاب جهنم ابدی و دائمی نخواهد بود؟
تبهای اولیه
width: 700 | align: center |
---|---|
[TD="align: center"]با نام و یاد دوست | |
[/TD] | |
[TD="align: center"][/TD] | |
کارشناس بحث: استاد قول سدید | |
[TD][/TD] | |
[=pbo]انسانهای کافر و معاند بعد از تحمل عذاب متناسب با جرم خود، از آتش دوزخ رهایی خواهند یافت و جای آنها را کفار دیگری خواهند گرفتسلام در جایی نوشته شده بود :
این یعنی این که در جهنم همیشه نمیمونن؟
متکبرین چی ایا متکبرین هم پس از عذاب جهنم از جهنم رهایی میابند؟
با سلام و عرض ادب و آرزوی قبولی طاعات و عبادات و تبریک ایام
برای پاسخ به پرسش مذکور، توجه شما را به این نکات جلب می کنیم:
خداوند در بسیاری از آیات قرآن كریم، به موازات وعده تنعم دائمی و پایان ناپذیر اهل ایمان و ابرار و سعداء از نعمات بهشت، اشقیاء و كفار و فجار و منافقان و مشركان ومرتدان و رباخواران و.... را به بقای در عذاب و آتش وعده داده است. یكی از نمونه های این آیات، در سوره انفطار است كه می فرماید: «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفي نَعيمٍ وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفي جَحيمٍ يَصْلَوْنَها يَوْمَ الدِّينِ وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبينَ»(1)؛ یعنی: « به يقين نيكان در نعمتى فراوانند. و بدكاران در دوزخند، روز جزا وارد آن مىشوند و مىسوزند، و آنان هرگز از آن غايب و دور نيستند».
در برابر این آیات برخی از عرفا و حكما با بیان دلایل عقلی و نقلی خلود در عذاب را انكار كرده اند. از جمله این دلایل حاكمیت و غلبه رحمت الهی بر تمام اعیان و اسماء از جمله اسماء جلالیه و عین" غضب" است.
ملاصدرا در کتاب الشواهد الربوبیۀ یكی از ادله عدم خلود را توسل بر فطرت توحیدی انسانها معرفی كرده است. او توضیح می دهد كه سرشت همه ی انسانها اعم از كافر و مومن و فاسق با توحید و ایمان به خدا عجین شده است. به تعبیر قرآن همه ی انسانها در عالم" ذر"به ندای" الست بربكم"خداوند پاسخ مثبت و موحدانه" قالوا بلی"داده اند. بنابراین فسق و كفر برای نفس انسان عرضی است نه ذاتی، طبیعی است كه امور عرضی تاب مقاومت برابر امور ذاتی را ندارند، بنابراین كفار و فساق پس از تحمل عذابهای دردناك در مدتهای مدید از كدورت ها و هیات ظلمانی كفر و فسق رها می شوند و فطرت اصلی توحیدی آنها مجدداً جلوه گری خواهد كرد و در آن صورت اهل نجات خواهند شد.(2)
نتیجه آن که ملاصدرا از كسانی است كه متاثر از ابن عربی(3)، نخست مخالف خلود عذاب بود و درصدد تاویل آیات مربوط به این امر بود. مطلبی که در پرسش به آن اشاره داشتید نیز ناظر به نظر ملاصدرا است.
اما گویا ملاصدرا بعدا از عقیده خود منصرف شده و بر این رای رو نموده است كه عذاب اهل دوزخ همیشگی است و آنان همیشه و دائماً در درد و رنج خواهند بود.
وی در کتاب تفسیری خودش در موارد فراوانی بر پایان ناپذیری عذاب و دردناك بودن و آزاردهندگی آن تصریح می كند و با اشاره به تلازم میان خلود درآتش وخلود درعذاب، مي پذيرد كه جاودانه ماندن در آتش، سخت ترین عذابهاست(4) و ضمن نفی خلود مومنان معصیتكاران در دوزخ، نظریه ی مقاتل بن سلیمان و برخی از مرجئه را كه اساساً هرگونه عذاب را از مومنان گنهكار مرتفع می دانند رد كرده است و به استدلال آنان بر آیاتی كه عذاب را به طور خاص برای كفار ثابت می كند، این گونه پاسخ می دهد: منظور از عذاب، در آیاتی نظیر "ان العذاب علی من كذب و تولی" ، كه آن را صرفاً برای كفار ثابت می كند عذابی است كه جاودانه و پایان ناپذیر می باشد.(5).
متکبرین چی ایا متکبرین هم پس از عذاب جهنم از جهنم رهایی میابند؟
با دقت در آیات قرآنی، این نکته معلوم میشود که آنچه مسلم است خلود کفار، افراد بیایمان و مشرکان در دوزخ میباشد، اما خلود همه گنهکاران و معصیتکاران مسلم نیست مگر اینکه عصیان و گناه آنچنان عظیم یا گسترده باشد که انسان را به کفر و ترک ایمان بکشاند یا بیایمان از دنیا برود. مثلا در آیه 81 سوره مبارکه بقره تعبیر به «احاطت به خطیئته»: «کسی که گناهی انجام دهد و آثار گناه تمام وجود او را بپوشاند» نشان میدهد که ارتکاب گناه به تنهایی موجب خلود در آتش نمیشود بلکه احاطه گناه به تمام وجود انسان که او را به سوی کفر سوق میدهد، سبب خلود میشود، چنانچه در آیه 10 سوره مبارکه روم عاقبت انجام گناه را تکذیب آیات الهی و به سخره گرفتن آنها میداند. این آیه نشان میدهد که اصرار بر گناه و ادامه آن منجر به کفر و تکذیب آیات الهی میشود. همچنین آیاتی که مغفرت الهی را گسترده و شامل همه گناهان غیر از شرک میداند و آیات شفاعت و قبول توبه دلیل روشنی بر این حقیقتاند که حساب کفار و مشرکان از گنهکاران دیگرکه قابل بخشش و آمرزشاند، جداست.(6) در روایات نیز به اختصاص خلود به کفار تصریح شده است، در روایتی امام کاظم (ع) فرمودند: « لَا یُخَلِّدُ اللَّهُ فِی النَّارِ إِلَّا أَهْلَ الْکُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ أَهْلَ الضَّلَالِ وَ الشِّرْک»(7) «خداوند فقط کفار، منکرین، گمراهان و مشرکین را در آتش عذاب دائمی میکند.»
پی نوشت ها:
1. انفطار: 13-16
2. شیرازی، صدرالدین محمد، الشواهدالربوبیه، ترجمه جواد مصلح، انتشارت سروش، 1385، ص 319
3. ابن عربی، محی الدین، فصوص الحکم، تصحیح جلیل مسگرنژاد، مرکز نشر دانشگاهی، 1385، ص166
4. صدرالدين محمدشيرازي، تفسیرالقرآن الکریم، تصحیح محمدخواجوی، انتشارات بیدار، 1384، ج 3، ص343
5. همان، ص326
6. مکارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، مدسه امام علي بن ابيطالب، 1374، ج6، صص491-494
7. علامه مجلسي، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، 1403، ج8، ص351
جمع بندی
پرسش:
در جایی نوشته شده بود: انسانهای کافر و معاند بعد از تحمل عذاب متناسب با جرم خود، از آتش دوزخ رهایی خواهند یافت و جای آنها را کفار دیگری خواهند گرفت. این یعنی این که در جهنم همیشه نمی مانند؟ متکبرین چی آیا متکبرین هم پس از عذاب جهنم از جهنم رهایی می یابند؟
پاسخ:
برای پاسخ به پرسش مذکور، توجه شما را به این نکات جلب می کنیم:
خداوند در بسیاری از آیات قرآن كریم، به موازات وعده تنعم دائمی و پایان ناپذیر اهل ایمان و ابرار و سعداء از نعمات بهشت، اشقیاء و كفار و فجار و منافقان و مشركان ومرتدان و رباخواران و.... را به بقای در عذاب و آتش وعده داده است. یكی از نمونه های این آیات، در سوره انفطار است كه می فرماید: «إِنَّ الْأَبْرارَ لَفي نَعيمٍ وَ إِنَّ الْفُجَّارَ لَفي جَحيمٍ يَصْلَوْنَها يَوْمَ الدِّينِ وَ ما هُمْ عَنْها بِغائِبينَ»(1)؛ یعنی: « به يقين نيكان در نعمتى فراوانند. و بدكاران در دوزخند، روز جزا وارد آن مىشوند و مىسوزند، و آنان هرگز از آن غايب و دور نيستند».
در برابر این آیات برخی از عرفا و حكما با بیان دلایل عقلی و نقلی خلود در عذاب را انكار كرده اند. از جمله این دلایل حاكمیت و غلبه رحمت الهی بر تمام اعیان و اسماء از جمله اسماء جلالیه و عین" غضب" است.
ملاصدرا در کتاب الشواهد الربوبیۀ یكی از ادله عدم خلود را توسل بر فطرت توحیدی انسانها معرفی كرده است. او توضیح می دهد كه سرشت همه ی انسانها اعم از كافر و مومن و فاسق با توحید و ایمان به خدا عجین شده است. به تعبیر قرآن همه ی انسانها در عالم" ذر"به ندای" الست بربكم"خداوند پاسخ مثبت و موحدانه" قالوا بلی"داده اند. بنابراین فسق و كفر برای نفس انسان عرضی است نه ذاتی، طبیعی است كه امور عرضی تاب مقاومت برابر امور ذاتی را ندارند، بنابراین كفار و فساق پس از تحمل عذابهای دردناك در مدتهای مدید از كدورت ها و هیات ظلمانی كفر و فسق رها می شوند و فطرت اصلی توحیدی آنها مجدداً جلوه گری خواهد كرد و در آن صورت اهل نجات خواهند شد.(2)
نتیجه آن که ملاصدرا از جمله كسانی است كه متاثر از ابن عربی(3)، نخست مخالف خلود عذاب بود و درصدد تاویل آیات مربوط به این امر بود. مطلبی که در پرسش به آن اشاره داشتید نیز ناظر به نظر ملاصدرا است.
اما گویا ملاصدرا بعدا از عقیده خود منصرف شده و بر این رای رو نموده است كه عذاب اهل دوزخ همیشگی است و آنان همیشه و دائماً در درد و رنج خواهند بود.
وی در کتاب تفسیری خودش در موارد فراوانی بر پایان ناپذیری عذاب و دردناك بودن و آزاردهندگی آن تصریح می كند و با اشاره به تلازم میان خلود درآتش وخلود درعذاب، مي پذيرد كه جاودانه ماندن در آتش، سخت ترین عذابهاست(4) و ضمن نفی خلود مومنان معصیتكاران در دوزخ، نظریه ی مقاتل بن سلیمان و برخی از مرجئه را كه اساساً هرگونه عذاب را از مومنان گنهكار مرتفع می دانند رد كرده است و به استدلال آنان بر آیاتی كه عذاب را به طور خاص برای كفار ثابت می كند، این گونه پاسخ می دهد: منظور از عذاب، در آیاتی نظیر "ان العذاب علی من كذب و تولی" ، كه آن را صرفاً برای كفار ثابت می كند عذابی است كه جاودانه و پایان ناپذیر می باشد.(5)
با دقت در آیات قرآنی، این نکته معلوم میشود که آنچه مسلم است خلود کفار، افراد بیایمان و مشرکان در دوزخ میباشد، اما خلود همه گنهکاران و معصیتکاران مسلم نیست مگر اینکه عصیان و گناه آنچنان عظیم یا گسترده باشد که انسان را به کفر و ترک ایمان بکشاند یا بیایمان از دنیا برود. مثلا در آیه 81 سوره مبارکه بقره تعبیر به «احاطت به خطیئته»: «کسی که گناهی انجام دهد و آثار گناه تمام وجود او را بپوشاند» نشان میدهد که ارتکاب گناه به تنهایی موجب خلود در آتش نمیشود بلکه احاطه گناه به تمام وجود انسان که او را به سوی کفر سوق میدهد، سبب خلود میشود، چنانچه در آیه 10 سوره مبارکه روم عاقبت انجام گناه را تکذیب آیات الهی و به سخره گرفتن آنها میداند. این آیه نشان میدهد که اصرار بر گناه و ادامه آن منجر به کفر و تکذیب آیات الهی میشود. همچنین آیاتی که مغفرت الهی را گسترده و شامل همه گناهان غیر از شرک میداند و آیات شفاعت و قبول توبه دلیل روشنی بر این حقیقتاند که حساب کفار و مشرکان از گنهکاران دیگرکه قابل بخشش و آمرزشاند، جداست.(6) در روایات نیز به اختصاص خلود به کفار تصریح شده است، در روایتی امام کاظم (علیه السلام) فرمودند: « لَا یُخَلِّدُ اللَّهُ فِی النَّارِ إِلَّا أَهْلَ الْکُفْرِ وَ الْجُحُودِ وَ أَهْلَ الضَّلَالِ وَ الشِّرْک»(7) «خداوند فقط کفار، منکرین، گمراهان و مشرکین را در آتش عذاب دائمی میکند».
پی نوشت ها:
1. انفطار: 13-16
2. شیرازی، صدرالدین محمد، الشواهدالربوبیه، ترجمه جواد مصلح، انتشارت سروش، 1385، ص 319
3. ابن عربی، محی الدین، فصوص الحکم، تصحیح جلیل مسگرنژاد، مرکز نشر دانشگاهی، 1385، ص166
4. صدرالدين محمدشيرازي، تفسیرالقرآن الکریم، تصحیح محمدخواجوی، انتشارات بیدار، 1384، ج 3، ص343
5. همان، ص326
6. مکارم شيرازي، ناصر، پيام قرآن، مدسه امام علي بن ابيطالب، 1374، ج6، صص491-494
7. علامه مجلسي، بحارالانوار، انتشارات موسسه الوفاء، 1403، ج8، ص351