جمع بندی شرایط عهد و پیمان

بسم الله الرحمن الرحیم
عرض سلام و احترام

عهد، قول و پیمان هر سه واژه هایی هستند که برای التزام و تعهد برای انجام دادن کاری یا ترک کردن کاری به کار می روند. منظور از عهد، تنها همان عهدی است که در روز ازل از انسان‌ها گرفته شده (۱) و قرآن نیز در آیاتی از آن یاد می‌کند. (۲)

اما برخی مفسران میثاق به معنای پیمان را دارای معنایی گسترده‌ تری دانسته‌اند؛ به نوعی که میثاق‌های میان انسان و خدا، انسان و انسان‌های دیگر و همچنین آنچه انسان با خود پیمان بسته را در بر می‌گیرد که در این معنا میثاق معنای عامی داشته و در آیه کلمه عام بعد از کلمه خاص ذکر شده است. (۳)

و زمانی که مردم بین خودشان چنین التزاماتی را به عهده می گیرند، از واژه قول دادن یا قول گرفتن استفاده می شود. در واقع در مورد مردم و عهد بین انسان ها با یکدیگر، «هرگونه قرارداد و پیمانى چنانچه در قالب شرعیه و عقلائیه درآید عمل به آن واجب است؛ ولى عهدهاى یکطرفه مثل اینکه انسان با دیگرى عهد مى کند که به او کمک کند، این گونه عهدها که عهد ابتدایى نامیده مى شود و همچنین وعده هایى که یک جانبه صورت مى گیرد، وفاى به آن از نظر فقهى واجب نیست؛ بلکه مستحب مؤکّد است. ولى از دیدگاه اخلاق همه آنها محترم و لازم الوفا است؛ وگرنه انسان از نیل به فضائل اخلاقى و مقامات عالیه انسانى باز مى ماند.

در بعضى از روایات وعده هایى که انسان مؤمن به دیگرى مى دهد به منزله نذر شمرده شده هر چند کفّاره ندارد. امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «عِدَةُ الْمُؤْمِنِ اَخاهُ نَذْرٌ لاکَفّارَةَ لَهُ فَمَنْ اَخْلَفَ فَبِخُلْفِ اللّهِ بَدَءَ وَ لِمَقْتِهِ تَعَرَّضَ وَ ذلِکَ قَوْلُهُ یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَاللّهِ اَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ; وعده اى که مؤمن به برادر مؤمنش مى دهد نذر است هر چند کفاره ندارد، پس کسى که با آن مخالفت کند با من مخالفت کرده و خشم خدا را سبب شده است و این همان است که در قرآن مى فرماید اى کسانى که ایمان آورده اید چرا چیزى مى گوئید که عمل نمى کنید این کار موجب خشم عظیم خدا است که سخن بگوئید و عمل نمى کنید». (۴)

در حدیث دیگرى از رسول خدا (صلى الله علیه وآله) نقل شده است فرمود: «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ فَلْیَفِ اِذا وَعَدَ; کسى که ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید به وعده خودش وفا کند» (۵)» (۶)

پی نوشت:
۱. کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ کتابفروشی محمد حسن علمی؛ تهران ۱۳۳۶؛ ج ۵، ص ۱۰۵
۲. وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏ ...؛ و [یاد کنید] هنگامى را که پروردگارت از صلب بنی‌آدم نسلشان را پدید آورد و آنان را [در ارتباط با پروردگاریش‏] بر خودشان گواه گرفت [و فرمود:] آیا من پروردگار شما نیستم؟ [انسان‌ها با توجه به وابستگى وجودشان و وجود همه موجودات به پروردگارى و ربوبیّت حق‏] گفتند: آرى، گواهى دادیم. اعراف، ۱۷۲
۳. آلوسی، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق عطیة، علی عبدالباری؛ دارالکتب العلمیة؛ بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵؛ ج ۷؛ ص ۱۳۳
۴. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، مترجم شیخی، حمیدرضا، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، قم، ج ۱۳، ص ۲۵۲
۵. همان؛ ص ۳۴۶
۶. مکارم شیرازی، ناصر؛ اخلاق در قرآن؛ نشر مدرسه الامام علی بن ابیطالب علیه السلام؛ قم ۱۳۸۵؛ ج ۳؛ ص ۲۶۲

علیکم السلام و رحمه الله
این مسئله را با ذکر نام مرجع تقلیدتان، از همکاران محترم فقه و احکام شرعی سوال بفرمایید.

پرسش:‌ فرق عهد و قول و پیمان در اسلام چیست؟ منظورم عهد با خدا نیست بلکه عهد با انسان است. یعنی باید چه ویژگیهایی داشته باشد که بگوییم فلانی عهد کرده برای ما فلان کار را انجام دهد؟

پاسخ: عهد، قول و پیمان هر سه واژه هایی هستند که برای التزام و تعهد برای انجام دادن کاری یا ترک کردن کاری به کار می روند. منظور از عهد، تنها همان عهدی است که در روز ازل از انسان‌ها گرفته شده (۱) و قرآن نیز در آیاتی از آن یاد می‌کند. (۲) اما برخی مفسران میثاق به معنای پیمان را دارای معنایی گسترده‌ تری دانسته‌اند؛ به نوعی که میثاق‌های میان انسان و خدا، انسان و انسان‌های دیگر و همچنین آنچه انسان با خود پیمان بسته را در بر می‌گیرد که در این معنا میثاق معنای عامی داشته و در آیه کلمه عام بعد از کلمه خاص ذکر شده است. (۳) و زمانی که مردم بین خودشان چنین التزاماتی را به عهده می گیرند، از واژه قول دادن یا قول گرفتن استفاده می شود. در واقع در مورد مردم و عهد بین انسان ها با یکدیگر، «هرگونه قرارداد و پیمانى چنانچه در قالب شرعیه و عقلائیه درآید عمل به آن واجب است؛ ولى عهدهاى یکطرفه مثل اینکه انسان با دیگرى عهد مى کند که به او کمک کند، این گونه عهدها که عهد ابتدایى نامیده مى شود و همچنین وعده هایى که یک جانبه صورت مى گیرد، وفاى به آن از نظر فقهى واجب نیست؛ بلکه مستحب مؤکّد است. ولى از دیدگاه اخلاق همه آنها محترم و لازم الوفا است؛ وگرنه انسان از نیل به فضائل اخلاقى و مقامات عالیه انسانى باز مى ماند.

در بعضى از روایات وعده هایى که انسان مؤمن به دیگرى مى دهد به منزله نذر شمرده شده هر چند کفّاره ندارد. امام صادق (علیه السلام) مى فرماید: «عِدَةُ الْمُؤْمِنِ اَخاهُ نَذْرٌ لاکَفّارَةَ لَهُ فَمَنْ اَخْلَفَ فَبِخُلْفِ اللّهِ بَدَءَ وَ لِمَقْتِهِ تَعَرَّضَ وَ ذلِکَ قَوْلُهُ یا اَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لِمَ تَقُولُونَ ما لا تَفْعَلُونَ کَبُرَ مَقْتاً عِنْدَاللّهِ اَنْ تَقُولُوا ما لا تَفْعَلُونَ; وعده اى که مؤمن به برادر مؤمنش مى دهد نذر است هر چند کفاره ندارد، پس کسى که با آن مخالفت کند با من مخالفت کرده و خشم خدا را سبب شده است و این همان است که در قرآن مى فرماید اى کسانى که ایمان آورده اید چرا چیزى مى گوئید که عمل نمى کنید این کار موجب خشم عظیم خدا است که سخن بگوئید و عمل نمى کنید». (۴)

در حدیث دیگرى از رسول خدا (صلى الله علیه وآله) نقل شده است فرمود: «مَنْ کانَ یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَ الْیَوْمِ الاْخِرِ فَلْیَفِ اِذا وَعَدَ; کسى که ایمان به خدا و روز قیامت دارد باید به وعده خودش وفا کند» (۵)» (۶)

پی نوشت:
۱. کاشانی، ملا فتح الله، تفسیر منهج الصادقین فی الزام المخالفین؛ کتابفروشی محمد حسن علمی؛ تهران ۱۳۳۶؛ ج ۵، ص ۱۰۵
۲. وَ إِذْ أَخَذَ رَبُّکَ مِنْ بَنی‏ آدَمَ مِنْ ظُهُورِهِمْ ذُرِّیَّتَهُمْ وَ أَشْهَدَهُمْ عَلى‏ أَنْفُسِهِمْ أَ لَسْتُ بِرَبِّکُمْ قالُوا بَلى‏ ...؛ و [یاد کنید] هنگامى را که پروردگارت از صلب بنی‌آدم نسلشان را پدید آورد و آنان را [در ارتباط با پروردگاریش‏] بر خودشان گواه گرفت [و فرمود:] آیا من پروردگار شما نیستم؟ [انسان‌ها با توجه به وابستگى وجودشان و وجود همه موجودات به پروردگارى و ربوبیّت حق‏] گفتند: آرى، گواهى دادیم. اعراف، ۱۷۲
۳. آلوسی، سید محمود؛ روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، تحقیق عطیة، علی عبدالباری؛ دارالکتب العلمیة؛ بیروت، چاپ اول، ۱۴۱۵؛ ج ۷؛ ص ۱۳۳
۴. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمه، مترجم شیخی، حمیدرضا، موسسه علمی فرهنگی دارالحدیث، قم، ج ۱۳، ص ۲۵۲
۵. همان؛ ص ۳۴۶
۶. مکارم شیرازی، ناصر؛ اخلاق در قرآن؛ نشر مدرسه الامام علی بن ابیطالب علیه السلام؛ قم ۱۳۸۵؛ ج ۳؛ ص ۲۶۲