جمع بندی کیفیت نزول آیات قرآن بر پیامبر

پرسش:
چه آیاتی از قرآن بر پیامبر بدون واسطه و مستقیم نازل شده است و طرز نازل شدن آنها به چه طریق بوده است؟

پاسخ:
وحی گاهی بی واسطه وگاهی با واسطه بوده است، دربارة اینکه وحی بی واسطه چگونه بوده است، این حدیث نورانی رسول خدا(ص) پاسخ روشن بدین پرسش است :

«أحیاناً یأتینی مثل صلصلة الجرس وهو أشدّه علیّ فیفصم عنّی وقد وعیت ما قال، وأحیاناً یتمثّل لی الملک رجلاً فیکلّمنی فأعی ما یقول؛(1) گاهی وحی مثل صدای زنگ بر من فرود می‌آمد و حالتی سخت به من دست می‌داد و احساس سنگینی می‌کردم. وقتی آنچه القا می‌شد، دریافت می‌کردم، آن گاه آن صدا قطع می‌شد، گاهی فرشته به صورت مردی برای من نمودار می‌شد و با من سخن می‌گفت، آنچه او می‌گفت من دریافت می‌کردم».

پیامبر در این حدیث نحوه نزول وحی را با تمثیل به گونه‌ای بیان کرده است که برای مردم تا اندازه‌ای قابل فهم باشد، بنابر این تفاوت وحی بی‌واسطه و با واسطه در این است که اگر وحی به واسطة جبرئیل به پیامبر می‌رسید ،حضرت وحی را از طریق فرشته پیام‌رسان الهی دریافت می‌کرد، و دریافت وحی زیاد سنگینی نمی‌کرد، اما اگر وحی بدون واسطه بود، جبرئیل واسطه دریافت وحی نبوده و پیامبر به طور مستقیم آن را از خداوند دریافت می‌کرده، دریافت وحی به حضرت بسیار دشوار بود، و تحمل آن بر حضرت سنگینی می‌کرد.
درباره این که چه آیاتی پیامبر بی‌واسطه و چه آیاتی را به واسطه جبرئیل دریافت کرده ، به طور دقیق مشخص نیست و در جایی هم بحث نشده، ولی از جمله آیاتی که پیامبر بدون واسطه جبرئیل دریافت کرده ،آیات سوره نجم است.

گویا بدون وسطه جبرئیل بر قلب پیامبر نازل شده، چون بر اساس تحلیل مجموع روایات و سخنان مفسران مراد از «علّمه شدید القوى؛(2) او را قدرت بسیار توانا آموخت». ذات حق تعالى است نه جبرئیل و رسول خدا در حالی که در اُفق اعلى قرار داشت، آن آیات از خداوند دریافت.(3)

و یکی دیگر از سوره هایی که در روایتی از امام علی (علیه السلام) استفاده می شود که به صورت مستقیم بر پیامبر اسلام نازل شده است سوره مبارکه مائده است.(4)

پی‌نوشت‌ها:
1. بحار الانوار،مجلسى، محمد باقر بن محمد تقى‏،دار إحياء التراث العربي‏،بيروت‏، 1403 ق‏،چاپ: دوم‏،، ج 18، ص 260، حدیث 13.
2. نجم (53) آیه 5.
3. تفسير نمونه،آيت الله مکارم شيرازي، دار الكتب الإسلامية،ايران- تهران‏، 1371 ه. ش‏، چاپ: 10، ج 22، ص 488.
4. التمهيد في علوم القرآن ،معرفت، محمدهادى‏،حوزه علميه قم، مركز مديريت‏،ايران- قم‏،1410 ه. ق‏،چاپ: 3، ج‏1، ص: 64.