جمع بندی زندگی اجتماعی و بازخواست تنهایی (۲)

پرسش:
خداوند چگونه می خواهد و چگونه می تواند در دادگاهش در قیامت علت ها و عوامل جبری که در زنجیره ای به هم پیوسته هستند را در حسابرسی دخالت دهد؟ هر کس می تواند ادعا کند علت شقاوتش شرایط جبری است در آن بوده، که نمی شده تک نفره با آن مبارزه کرد.

پاسخ:
برای پاسخ به این سوال توجه به چند نکته لازم است:

نکته اول: نفی جبر از این علل طبیعی
بله انسان در بسیاری از اتفاقاتی که در خارج از او می افتد نقشی ندارد، اینکه در چه خانواده و چه جامعه ای به دنیا بیاید، با چه ژنتیکی متولد شود، و مسائلی مانند آن دست انسان نیست، اما آنچه در درون او اتفاق می افتد به دست خود اوست.

بنابراین جبری بودن این علل و عوامل طبیعی موجب نمیشود انسان هم مجبور به حرکت طبق آن جریان باشد، شنا کردن بر خلاف جریان رودخانه علی رغم دشواری آن امری ممکن است، و اتفاقا شخصیت هایی که در تاریخ نامشان به بزرگی ثبت شده است به خاطر همین شنا کردن بر خلاف جریان رودخانه بوده است، کسانی که به جای همرنگ شدن با جریان جامعه، جریان جامعه را تغییر داده اند.
آنچه که برای تکلیف پذیری انسان کفایت می کند عقل و اختیار است که همه از آن بهره مند هستند، و انسان در درون خودش به صورت وجدانی می فهمد که هم بسیاری از کارهای خوب و بد را درک می کند، و هم اختیار انجام هر دو طرف را دارد.

نکته دوم: حسابرسی متناسب با سختی
اگرچه همانطور که اشاره شد علل و عوامل طبیعی و تربیتی منجر به جبر نمیشوند، اما قطعا این تفاوت در آسان یا سخت بودن پیمودن مسیر سعادت نقش دارند، و ممکن است پیمودن مسیر سعادت را برای کسی دشوار کنند و برای دیگری آسان. مثلا پدر و مادر خوب و تربیت نیکو در سعادت انسان نقش بسیار مهمی دارند و از آن طرف پدر و مادری که از روش های تربیت صحیح و دینی بی بهره هستند ممکن است پیمودن مسیر سعادت را برای فرزندشان دشوار کنند، اگرچه قطعا این به جبر منتهی نمیشود اما روشن است که در آسانی و سختی پیمودن مسیر نقش دارند.

اما تمام این تفاوت ها در حسابرسی لحاظ خواهند شد، و حسابرسی متناسب با دارایی ها و امکانات انسان است، همانطور که قرآن کریم می فرماید: «هُوَ الَّذي جَعَلَكُمْ خَلائِفَ الْأَرْضِ وَ رَفَعَ بَعْضَكُمْ فَوْقَ بَعْضٍ دَرَجاتٍ لِيَبْلُوَكُمْ في‏ ما آتاكُم‏»؛ شما را در زمين، جانشينان [نسل‏هاى گذشته‏] قرار داد، و برخى از شما را بر برخى ديگر به درجاتى بالا برد، تا شما را در آنچه به شما عطا كرده بيازمايد.(1)

بنابراین هر چه امکانات بیشتر باشد توقع خداوند نیز بیشتر بوده، و هرچه امکانات کمتر باشد خداوند نیز توقع کمتری خواهد داشت، چرا که پیمودن مسیر بدون این امکانات دشوارتر است؛ به گونه ای که یک عمل یکسان ممکن است برای دو نفر پاداش متفاوت داشته باشد، و آن کسی که این کار را با دشواری بیشتری انجام داده پاداش بیشتری خواهد داشت، همان طورکه پیامبر(صلی الله علیه و آله) می فرمایند: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ أَحْمَزُهَا»؛ برترین اعمال دشوارترین آنهاست.(2)

و نیز امام باقر(علیه السلام) می فرمایند:
« إِنَّمَا يُدَاقُّ اللَّهُ الْعِبَادَ فِي الْحِسَابِ يَوْمَ الْقِيَامَةِ عَلَى قَدْرِ مَا آتَاهُمْ مِنَ الْعُقُولِ فِي الدُّنْيَا»؛ به درستی که خداوند در حسابرسی بندگان در روز قیامت به اندازه مقدار عقلی که به آنها در دنیا داده است دقت به خرج می دهد.(3)

نکته سوم: علم نامحدود الهی
و نکته پایانی این است که هم خود انسان، و هم هر علتی که بر انتخاب انسان تأثیر می گذارد و انتخاب او را جهت دهی کرده یا گام نهادن در مسیر سعادت را آسان یا دشوار می کند مخلوق خداوند است، بنابراین خداوند هم به اصل آن علل آگاهی کامل دارد، و هم به مقدار تأثیرگذاری آنها احاطه دارد، هیچ نقصی در علم و قدرت خداوند وجود ندارد:
«أَنَّ اللَّهَ عَلى‏ كُلِّ شَيْ‏ءٍ قَديرٌ وَ أَنَّ اللَّهَ قَدْ أَحاطَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عِلْما»؛ خدا بر هر كارى تواناست و يقيناً علم خدا به همه چيز احاطه دارد.(4)

با این اوصاف روشن میشود که حسابرسی انسان ها با در نظر گرفتن نقش این علل برای خداوند دشوار نیست، بله برای ما که از این علل و عوامل اطلاع نداشته و از میزان تأثیرگزاری آنها بی خبریم حسابرسی عادلانه امکان پذیر نیست، اما خداوند در حسابرسی ذره ای به کسی ظلم نخواهد کرد: «إِنَّ اللَّهَ لا يَظْلِمُ مِثْقالَ ذَرَّة»؛ يقيناً خدا ذرّه‏ اى ستم نمى‏ كند.(5)

پی نوشت ها:
1. انعام:165/6.
2. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، دار إحياء التراث العربي‏، بیروت، چاپ دوم، 1403ق، ج67، ص191
3. کلینی، محمد، الكافي، دار الكتب الإسلامية، تهران، چاپ چهارم، 1407ق، ج1، ص11.
4. طلاق:12/65
5. نساء:40/4