جمع بندی سلسله ایرادات ما بر اختیار

بسم الله الرحمن الرحیم

با سلام و احترام خدمت حسام گرامی@};-

اولا: از نظر اسلام علاوه بر نیت ها، رفتارها هم در ثواب وعقاب نقش دارند، اینطور نیست که اگر کسی از انجام یک رفتار زشت عذاب وجدان نداشت مستحق عذاب نباشد!
اتفاقا انسان هایی که رفتارهای زشت برایشان ملکه نشده دچار عذاب وجدان میشوند، اما وقتی رفتار زشتی جزء ملکه وجودی انسان شد اصلا احساس عذاب وجدان نخواهد داشت.

ثانیا: ملاک تکلیف فقط اختیار نیست بلکه عقل و اختیار است، کودک اگرچه اختیار دارد اما از کمال عقلی برخوردار نیست. بلوغ شرعی هم که در اسلام تعیین شده یک حد میانه ای است که اسلام تعیین نموده اما اجرای حدود در آن اطلاق ندارد، اینطور نیست که شخص تحت هر شرایطی اگر به بلوغ شرعی رسیده باشد حد بر او جاری شود، بلکه از دیدگاه برخی مراجع بلوغ عقلی و احراز سلامت و کمال عقل نیز لازم است.

در عین اینکه ما هر کاری انجام دهیم خداوند علم دارد اما این علم منجر به جبر نمیشود، همان مثال معلم و دانش آموز هم مثال درستی است.
باید دقت بفرمایید این که اراده طولی است که لزوما منجر به جبر نمیشود، باید دید آن فاعل برتر چه اراده کرده است، آیا فعلِ فاعلِ مرتبه پایین تر را به صورت جبری اراده کرده یابه صورت اختیاری!
بله همه چیز به اراده اوست اما خداوند اراده کرده است که افعال انسان به صورت اختیاری باشد نه جبری پس اختیار محقق خواهد شد چون همان چیزی است که او اراده کرده است.(ملاصدرا، اسفار، ج6، ص385)

پاسخ این سوال احتمالا به یک اختلاف مبنایی برمیگردد و آن وجود بُعد تجردی انسان به نام «روح» است که اختیار ذاتی آن است، نه اینکه در داشتن اراده و اختیار دوباره نیازمند به اراده و اختیار دیگری باشد.
هر امر عرضی لزوما به یک امر بالذات برمیگردد، و خود نفس انسان است که بالذات واجد اختیار است، نه اینکه بی نیاز از علت باشد، بلکه ذات انسان همان موجود مجرد مختار است، اختیار عین ذاتش است به همین خاطر نیازی نیست که این سلسله علل بالا برود تا به خدا برسد و جبر طرح شود،
مثلا چربی روغن علت جدایی از علت وجود آن روغن نمیخواهد، یا علت وجود نمک برای شوری او هم کفایت می کند چون چربی ذاتی روغن، و شوری ذاتی نمک است.

دلیل دیگر این مسئله همان ادراک وجدانی است که انسان در تصور خود، خودش را موجود مختاری میداند، و این نوع ادراک مانند سایر ادراک های درونی چون خشم و ترس و مانند آن ادراکی بدیهی بوده و بی نیاز از دلیل است(ر.ک: ربانی گلپایگانی، جبر و اختیار، ص300)

اینکه می گویند لازمه اختیار تحقق شرور است به معنای ضرورت نیست، بلکه به معنای اقتضاء است
در دنیا با توجه به ابتدای حرکت انیان ها رفتار ایشان برگرفته از عوامل ژنتیکی، تربیتی، محیطی و مانند آن است، لذا وجود شر امری دور از احتمال نیست، اما ورود به بهشت مقصد این انسان است، فرجام این حرکت است، انسان به نهایت سرمقصود رسیده است و دیگر ملکه منفی، و انگیزه رفتار زشت ندارد چرا که اگر ذره ای از آن رذائل نفسانی در او مانده باشد به بهشت راه نمی یابد همانطور که امام باقر(ع) می فرمایند: « لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنَ الْكِبْر»؛ کسی که ذره ای تکبر در درونش باشد وارد بهشت نخواهد شد.(عوالی الئالی، ج1، ص359)

بنابراین انسان هایی که در دنیا موفق نشده اند خود را از رذائل نفسانی پاک کرده و به کمالات نفسانی بیارایند در ادامه سیر و تکاملشان در برزخ و قیامت به این هدف میرسند و وارد بهشت میشوند و کسانی که هویتشان شر شده است، وجودشان پلیدی شده است و تمام ذاتشان را پلیدی گرفته است هرگز وارد بهشت نمیشوند چون اینها هرگز از رفتارشان دست بر نخواهند داشت:
«وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ»؛ و اگر بازگردند، به همان اعمالى كه از آن نهى شده بودند بازمى‏گردند آنها دروغگويانند.(انعام:28)

خب اولا: این آزمایش ها مبتنی بر مبانی مادی گرایانه است، که روح را نادیده گرفته، و نقش استقلالی برای مغز قائل هستند، در حالی که نقش نفس نادیده گرفته شده است.

ثانیا: این آزمایش ضرورتا سلب اختیار را نتیجه نمیدهد بلکه بحث بر سر برداشت های اندیشمندان از این آزمایش ها هم مهم است، تا جایی که گفته میشود خود لیبت هم معتقد به اختیار بوده و به دنبال توجیه آزمایش های خود بود، و سایر اندیشمندان غربی هم سخنانی در این خصوص دارند: https://www.aparat.com/v/61bRI

ثالثا: اختیار یک درک وجدانی، فطری و بدیهی است(جبر و اختیار، ص87) و با تجربه نمیتوان چنین درکی در درون انسان را ابطال کرد! کافیست حس درونی خودتان نسبت به داشتن اختیار را به درستی درک کرده و توجه کنید.
همین که شما اینجا آمده اید و این چند اشکال به اختیار را مطرح کرده و به دنبال تأثیرگذاری بر مخاطب هستید داد میزند که به اختیار معتقد هستید.

پرسش
لطفا به این سلسله سوالات در مورد اختیار انسان پاسخ دهید:
اول: اگر فرض کنیم انسان اراده آزاد دارد و به علت ناراحت شدن از انتخاب اشتباه و سرزنش کردن خود مستحق جهنمی شدن است؛ چه تغییر خاصی هنگام بلوغ شرعی رخ میدهد که اگر انسان قبل از این بلوغ کسی را بکشد گناهی بر او نیست و اگر بعد از آن بکشد حد شرعی بر آن جاری میشود؟
دوم: خداوند قبل خلقت میدانست ما چکار میکنیم، طبیعتا ما نمیتوانم کاری بر خلاف آن علم الهی انجام دهیم. نگویید که علم معلم به درس نخواندن دانش آموز ،دانش آموز را مجبور به درس نخواندن نمیکند؛ چون علم الهی بر خلاف علم معلم تعیین کننده است و رابطه طولی دارد.
سوم: فرض کنید من به سن تکلیف میرسم و فردی را میکشم و بلافاصله بعدش میمیرم؛ آن منی،که چنین عملی انجام داد هیچ پستوی تاریک ذهنی پیشینی نداشت؛ چه چیزی میماند که مستحق مجازاتش میکند؟ آن چیز، از چه مولفه (هایی) ساخته شده، و این مولفه(ها) را چه کسی(یا چیزهایی) ساخته است و همینطور آن مولفه ها را، در نهایت به علت العلل میرسیم یا خیر؟
چهارم: آیا در بهشت اختیار وجود دارد؟ اگر بگویید بله پس لازمه اختیار داشتن وجود شر در عالم نیست، بنابراین خداوند میتوانست دنیا را علی رغم اختیار انسان ها به گونه ای خلق کند که درد و رنجی در آن نباشد.
پنجم: موضوع بعدی آزمایش موران سرف و بنجامین لیبت است؛ در آزمایش لیبت گفته میشود ذهن تصمیمش را صادر میکند بعد ذهن اگاه مانند مثال ترازو بالا پایین میکند سر انجام به همان تصمیم ناهشیارانه خویش میرسد

پاسخ
با توجه به تعدد سوالات به هر سوال به صورت مستقل پاسخ داده میشود:

پاسخ سوال اول:
اولا: از نظر اسلام علاوه بر نیت ها، رفتارها هم در ثواب وعقاب نقش دارند، اینطور نیست که اگر کسی از انجام یک رفتار زشت عذاب وجدان نداشت مستحق عذاب نباشد!
اتفاقا انسان هایی که رفتارهای زشت برایشان ملکه نشده دچار عذاب وجدان میشوند، اما وقتی رفتار زشتی جزء ملکه وجودی انسان شد اصلا احساس عذاب وجدان نخواهد داشت.

ثانیا: ملاک تکلیف فقط اختیار نیست بلکه عقل و اختیار است، کودک اگرچه اختیار دارد اما از کمال عقلی برخوردار نیست. بلوغ شرعی هم که در اسلام تعیین شده یک حد میانه ای است که اسلام تعیین نموده اما اجرای حدود در آن اطلاق ندارد، اینطور نیست که شخص تحت هر شرایطی اگر به بلوغ شرعی رسیده باشد حد بر او جاری شود، بلکه از دیدگاه برخی مراجع بلوغ عقلی و احراز سلامت و کمال عقل نیز لازم است.

پاسخ به سوال دوم:
در اینکه ما هر کاری انجام دهیم خداوند علم دارد شکی وجود ندارد اما این علم منجر به جبر نمیشود، همان مثال معلم و دانش آموز هم مثال درستی است.
باید دقت بفرمایید این که اراده طولی است لزوما منجر به جبر نمیشود، باید دید آن فاعل برتر چه اراده کرده است، آیا فعلِ فاعلِ مرتبه پایین تر را به صورت جبری اراده کرده یابه صورت اختیاری!
بله همه چیز به اراده اوست اما خداوند اراده کرده است که افعال انسان به صورت اختیاری باشد نه جبری پس اختیار محقق خواهد شد چون همان چیزی است که او اراده کرده است.(1)

پاسخ به سوال سوم:
پاسخ این سوال به وجود بُعد تجردی انسان به نام «نفس» یا «روح» بر میگردد؛ که اختیار ذاتی آن است، نه اینکه در داشتن اراده و اختیار دوباره نیازمند به اراده و اختیار دیگری باشد.
هر امر عرضی لزوما به یک امر بالذات برمیگردد، و خود نفس انسان است که بالذات واجد اختیار است، نه اینکه بی نیاز از علت باشد، بلکه ذات انسان همان موجود مجرد مختار است، اختیار عین ذاتش است به همین خاطر نیازی نیست که این سلسله علل بالا برود تا به خدا برسد و جبر طرح شود.
مثلا چربی روغن علت جدایی از علت وجود آن روغن نمیخواهد، یا علت وجود نمک برای شوری او هم کفایت می کند چون چربی ذاتی روغن، و شوری ذاتی نمک است.

دلیل دیگر این مسئله همان ادراک وجدانی است که انسان در تصور خود، خودش را موجود مختاری میداند، و این نوع ادراک مانند سایر ادراک های درونی چون خشم و ترس و مانند آن ادراکی بدیهی بوده و بی نیاز از دلیل است(2)

پاسخ به سوال چهارم:
اینکه می گویند لازمه اختیار تحقق شرور است به معنای ضرورت نیست، بلکه به معنای اقتضاء است
در دنیا با توجه به ابتدای حرکت انسان ها، رفتار ایشان برگرفته از عوامل ژنتیکی، تربیتی، محیطی و مانند آن است، لذا وجود شر امری دور از احتمال نیست، اما ورود به بهشت مقصد این انسان است، فرجام این حرکت است، انسان به نهایت سرمقصود رسیده است و دیگر ملکه منفی، و انگیزه رفتار زشت ندارد چرا که اگر ذره ای از آن رذائل نفسانی در او مانده باشد به بهشت راه نمی یابد همانطور که امام باقر(ع) می فرمایند: «لَا يَدْخُلُ الْجَنَّةَ مَنْ فِي قَلْبِهِ مِثْقَالُ ذَرَّةٍ مِنَ الْكِبْر»؛ کسی که ذره ای تکبر در درونش باشد وارد بهشت نخواهد شد.(3)

بنابراین انسان هایی که در دنیا موفق نشده اند خود را از رذائل نفسانی پاک کرده و به کمالات نفسانی بیارایند در ادامه سیر و تکاملشان در برزخ و قیامت به این هدف میرسند و وارد بهشت میشوند و کسانی که هویتشان شر شده است، وجودشان پلیدی شده است و تمام ذاتشان را پلیدی گرفته است هرگز وارد بهشت نمیشوند چون اینها هرگز از رفتارشان دست بر نخواهند داشت:
«وَ لَوْ رُدُّوا لَعادُوا لِما نُهُوا عَنْهُ وَ إِنَّهُمْ لَكاذِبُونَ»؛ و اگر بازگردند، به همان اعمالى كه از آن نهى شده بودند بازمى‏گردند آنها دروغگويانند.(4)

پاسخ به سوال پنجم:
خب اولا: این آزمایش ها مبتنی بر مبانی مادی گرایانه است، که روح را نادیده گرفته، و نقش استقلالی برای مغز قائل هستند، در حالی که مغز ابزاری در اختیار نفس است که در اینجا نقش آن نادیده گرفته شده است.

ثانیا: این آزمایش ضرورتا سلب اختیار را نتیجه نمیدهد بلکه بحث بر سر برداشت های اندیشمندان از این آزمایش ها هم مهم است، تا جایی که گفته میشود خود لیبت هم معتقد به اختیار بوده و به دنبال توجیه آزمایش های خود بود، و سایر اندیشمندان غربی هم سخنانی در این خصوص دارند.(5)

ثالثا: اختیار یک درک وجدانی، فطری و بدیهی است(6) و با تجربه نمیتوان چنین درکی در درون انسان را ابطال کرد! کافیست حس درونی خودتان نسبت به داشتن اختیار را به درستی درک کرده و توجه کنید.
همین که شما اینجا آمده اید و این چند اشکال به اختیار را مطرح کرده و به دنبال تأثیرگذاری بر مخاطب هستید داد میزند که به اختیار معتقد هستید.

پی نوشت ها:
1. ملاصدرا، اسفار، دار احياء التراث‏، بیروت، چاپ سوم، 1981م، ج6، ص385.
2. ر.ک: ربانی گلپایگانی، جبر و اختیار، موسسه امام صادق(ع)، قم، چاپ سوم، 1390ش، ص300.
3. ابن أبي جمهور، محمد بن زين الدين‏، عوالی الئالی، دارالسیدالشهدا(ع)، قم، چاپ اول، 1405ق، ج1، ص359.
4. انعام:28/6.
5. به عنوان نمونه ر.ک: https://www.aparat.com/v/61bRI
6. جبر و اختیار، ص87.