جمع بندی هنگامه تجرد کامل نفس از دیدگاه صدرالمتألهین

[=microsoft sans serif]پرسش:
از دیدگاه صدرالمتالهین نفس چه هنگامی به تجرد کامل می رسد. آیا هنگام وفات؟ و یا در حین حیات هم می توان به تجرد تام و کامل رسید؟

پاسخ:
ملاصدرای شیرازی بر اساس مبانی فلسفی خویش، از جمله مسئله حرکت جوهری، معتقد است که نفس انسان یکسره در حالت حرکت است و این حرکت لحظه ای ایستایی ندارد.
بر اساس این مبنا، نفس انسانی دارای مقامات و نشئات ذاتی متعددی است:
برخی از این مقامات ازعالم امر و تدبر است: «قل الروح من امر ربی»(1)
[=microsoft sans serif]برخی از این مقامات از عالم خلق و تصویر است:«منها خلقناکم و فیها نعیدکم و منها نخرجکم»(2)[=microsoft sans serif]

[=microsoft sans serif] پس نفس انسانی یکسره در حال حرکت و تغییر است.
در دوره جنینی، مادامی که در رحم قرار دارد، در مرتبه نفس نباتی قرار دارد.
بعد از به دنیا آمدن تا دوره بلوغ صوری در درجه نفس حیوانی قرار دارد.
بعد از بلوغ دارای نفس ناطقه میشود تا زمانی که به چهل سالگی برسد.
بعد از اینکه به این سن رسید و توانست وارد مرحله بلوغ عقلی و رشد معنوی شود، دارای نفس قدسی شده و تبدیل به عقل بالفعل میشود.(البته این مرحله تنها برای تعداد انگشت شماری از انسانها محقق میشود)(3)
اینها مراحلی بود که انسان در این دنیا و هنگام تعلق نفسش به بدن مادی روی میدهد و یا میتواند روی بدهد.
برای برخی انسانها، رسیدن به نفس ناطقه، آخرین مرحله تکامل نفسشان است.
در نتیجه این افراد صرفا دارای تجرد مثالی هستند و به بدن مثالی نیاز دارند.[=microsoft sans serif]

اما برخی دیگر از انسانها، در این دنیا، به مرتبه عقل بالفعل میرسند و با تبدیل شدن عقلشان از مرتبه عقل هیولانی به مرتبه عقل بالفعل، با عقل فعال مرتبط یا متحد میشوند و در این هنگام است که به تجرد عقلانی و تجرد محض میرسند.(4)
در این هنگام است که:
این افراد وارد ساحت عالم امر میشوند.
این نفس به تجرد کامل میرسد.
موجودی از موجودات عالم عقل شده و وجودی عقلی می یابد.
کاملا از بدن و احوال و استعدادهای آن خارج میشود.(5)
چنانکه در متن زیر به این مسئله اشاره دارد و بیان میکند که
[=microsoft sans serif]
اولا: نفس انسانی دارای مراتب و ترقیات و تحولاتی است.
ثانیا: ای ترقیات از عالم خلق شروع میشود و تا عالم امر ادامه دارد.
ثالثا: زمانی که نفس توانست وارد عالم امر شود، وجودش وجود عقلی میشود.
رابعا: موجود مفارق عقلی، محتاج به بدن و احوال و استعدادها و قوای آن نیست.
«لما كانت للنفس الإنسانية ترقيات و تحولات من نشأة أولى إلى نشأة أخرى كما أشير إليه‏ بقوله تعالى‏ وَ لَقَدْ خَلَقْناكُمْ ثُمَّ صَوَّرْناكُمْ- ثُمَّ قُلْنا لِلْمَلائِكَةِ اسْجُدُوا لِآدَمَ‏ فإذا ترقت و تحولت و بعثت من عالم الخلق إلى عالم الأمر يصير وجوده وجودا مفارقا عقليا لا يحتاج حينئذ إلى البدن و أحواله و استعداده‏.»(6)

البته همانطور که در نکته چهارم بیان شد، صدرا میگوید درهنگام تجرد عقلی، نفس متحول شده نیاز به بدن ندارد نه اینکه کاملا قطع تعلق از بدن میکند.

یا در ادامه همین بحث، به صورت واضحتری به این مسئله اشاره دارد که
اولا: این موجود زمانی که هنوز عقل منفعل است و به مقام عقل بالفعل نرسیده است، نفس است.
ثانیا: رسیدن به مقام عقلی و تجرد تام، در انتهای مرتبه کمالی و حرکت جوهری نفس است.
ثالثا: این وقت، مصادف است با اتحاد با عقل فعال و تبدیل شدن به عقل بالفعل.
ثم إن الحكماء الإلهيين قد أثبتوا للطبائع حركة جبلية إلى غايات ذاتية كما مر غير مرة و أثبتوا لكل ناقص ميلا أو شوقا غريزيا إلى كماله و كل ناقص إذا وصل إلى كماله أو بلغ إلى إنيته اتحد «به و صار وجوده وجودا آخر و هذه الحركة الجبلية- في طبيعة هذا النوع الإنساني إلى جانب القدس معلوم مشاهد لصاحب البصيرة فإذا بلغت النفس في استكمالاتها و توجهاتها إلى مقام العقل و تحولت عقلا محضا اتحدت بالعقل الفعال و صارت عقلا فعالا بل ما كانت عقلا منفعلا أي نفسا و خيالا فزالت عن المادة و سلبت‏ عنها القوة و الإمكان و صارت باقية ببقاء الله سبحانه.»(7)

باتوجه به این نکته مشخص میشود که رسیدن به مرحله تجرد کامل یا همان ورود به عالم عقل و دستیابی به وجود عقلی برای نفس، برای همگان یکسان نیست.
انسان زمانی که بتواند از بدن خود بی نیاز شود و از مرتبه نفسی(که طبق تعریف تجرد مثالی و ناقص دارد) خارج شود و به مرتبه عقلی وارد شود، تجرد کامل می یابد.[=microsoft sans serif]

پی نوشتها:
[=microsoft sans serif]1.جواب ده که روح از (عالم) امر خداست (و بی‌واسطه جسمانیات به امر الهی به بدنها تعلق می‌گیرد):اسراء:85
2. ما شما را هم از این خاک آفریدیم و هم به این خاک بازمی‌گردانیم و هم بار دیگر (روز قیامت) از این خاک بیرون می‌آوریم. طه: 55
3. ر.ک. صدرالدین محمد شیرازی، الشواهد الربوبیه، تصحیح مصطفی محقق داماد، تهران، بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ دوم، 1391، ص271
4. ر.ک: شواهد الربوبیه، 267-270
5. ر.ک. صدرالدین محمد شیرازی، الاسفار الاربعه، تهران، چاپ بنیاد حمت اسلامی صدرا، 1391، ج8، ص448-452
6. همان، 450
7. همان.