جمع بندی ریا + تکبر = تواضع مغرورانه

بسم الله الرحمن الرحیم
عرض سلام و احترام خدمت شما همراه همیشگی

سوال بسیار ظریفی ست و دقت شما در این مورد قابل تحسین است.

همانطور که فرمودید بین ریا و تواضع،‌ مرز واقعا باریکی وجود دارد. به این نحو که هر کسی فقط خودش و آن هم با دقت و حسابکشی سخگیرانه می تواند آن را در نفس خودش کشف کند.

افرادی که می خواهند گرفتار عجب و خودبینی نشوند،‌ گاها از این عمل که در علم اخلاق «شکسته نفسی» نامیده می شود، استفاده می کنند. به این معنا که در عین اینکه تلاش می کنند در انجام وظیفه شان به بهترین شکل عمل کنند، همواره به بالاتر از خود، و به برترین جایگاهی که باید به آن برسند توجه داشته و نسبت به آن، خودشان را کمتر و پایینتر می بینند.

در علم اخلاق یکی از مهمترین شیوه های دچار نشدن به رذائل اخلاقی،‌ یا برطرف کردن آنها،‌ اصل «عمل به ضد» می باشد. به این صورت که برای دور ماندن از یک رذیله، به طور عمدی مقتضیات مقابلش را انجام داده و برعکس آن عمل می کنند.

در این موضوع خاص هم کسی که می خواهد گرفتار عجب و خودبینی نشود، باید عمل به ضد داشته باشد. یعنی در گفتار و رفتار،‌ خودش را حقیر و کوچک شمرده و شکسته نفسی داشته باشد.

مرحوم نراقی در معراج السعاده می فرماید: «بدان که ضد این صفت عجب و خودنمائی، شکسته نفسی و خود را حقیر شمردن و ذلیل و پست دانستن است؛ و این بهترین صفت از صفات کمالات است؛ و فایده آن در دنیا و آخرت بی حد و حصر؛ و هر که به مرتبه بلندی یا رتبه ارجمندی رسید، به وسیله این صفت رسید؛ و هیچ کس خود را ذلیل نشمرد،‌ مگر اینکه خدا عزیزش شمرد؛ و احدی خود را نیفکند،‌ مگر اینکه خدا او را برداشت و بلند کرد.»

و نکته دیگر اینست که خداوند فطرت انسان را کمال گرا خلق کرده که همواره برای رسیدن به مقام های بالاتر اشتیاق و تلاش داشته باشد. این یک اصل مهم است که انسان برای رسیدن به سعادت حقیقی و کمال، هیچگاه نباید از جایگاه خودش راضی بوده و به همان بسنده کند. اگر چنین نگاهی در انسان وجود داشت، در عین اینکه وظیفه اش را به خوبی انجام می دهد، چون نگاهش وسیعتر است و به جایگاهی که باید به آن برسد می نگرد، هیچوقت از عملکرد خودش راضی نیست و خودش را خوب نمی داند.

در مثالی که بیان فرمودید، خانمی که خودش را همسر خوبی نمی داند، به این معنا نیست که واقعا هم همسر خوبی نیست؛ بلکه در عین خوب بودن، نگاهش به اسوه و الگوی زنان عالم است و می داند که تا رسیدن به آن جایگاه، راه طولانی در پیش دارد. پس نمی تواند خودش را خوب بداند،‌ چون کامل نیست و در مقابل این الگوی کامل،‌ قرار گرفته. راه حل این نیست که خودش را کنار بکشد؛ بلکه باید در عین اینکه به اعمال خوب گذشته اش ادامه می دهد، هیچوقت خودش را خوب و کامل ندانسته و برای بهتر شدن تلاش کند.

امیدوارم منظور را به خوبی رسانده باشم. اگر باز هم ابهامی هست حتما بفرمایید.

توجه بفرمایید که فرق است بین اینکه انسان از توانائی و استعدادهای خودش اطلاع داشته و در جهت رسیدن به سعادت از آنها استفاده کند، یا نسبت به آنها مغرور شده و جلوه گری کند.

قاعدتا کسی که ظرفیت های درونی خودش را نشناسد، نمی تواند در جهت پروراندن آنها تلاشی داشته باشد. در آیات و روایات همواره به انسان توصیه شده که قدردان استعدادهای خدادادی اش باشد و حتی شکر عملی نسبت به این نعمات را، بهره برداری مناسب در جهت رسیدن به کمال عنوان کرده اند.

امام کاظم علیه السلام قیمت انسان را «بهشت» می داند؛ و می فرماید: «اِنَّ اَبدانَکُم لَیسَ لَها ثَمَنٌ اِلَّا الجَنَّهٌ، فَلا تَبیعُوها بِغَیرِها؛ همانا بدنهای شما را بهایی جز بهشت نیست. پس آنها را به غیر بهشت نفروشید.» (۱)

اما نشان دادن خود به دیگران،کاملا بستگی به شرایط و نیت فرد دارد. تواضع، ریا و خودبینی،‌ صفاتی هستند که بروزِ‌ خارجی شان می تواند به اشکال مختلفی باشد. خیلی اوقات بیان یک جمله در نهایت تواضع، صد در صد ریاست؛ و گاهی عملی که ریاکارانه به نظر می رسد،‌ می تواند خالصانه ترین کار باشد. به همین دلیل هم هست که هرگز نمی توان کسی را در این زمینه قضاوت کرده یا به صرف دیدن یک رفتار، متواضع یا ریاکار دانست. هر کسی با حساب کشی دقیق می تواند این رذائل را در خودش کاملا متوجه شود.

گاهی انسان برای انجام دادن کاری،‌ نیاز دارد که خودش را معرفی کرده و به طرف مقابل نشان دهد که ظرفیت و توانائی انجام اینکار را دارد. به عبارتی برای اینکه بتواند کار را انجام دهد، لازم است که ابتدا استعداد و خوب بودن خودش را در اینکار ثابت کند. اینجا جای تواضع نیست و تعریف از خود به هیچ عنوان معنای خودبینی پیدا نمی کند. در عین حال هر کسی خودش و نیتش را بهتر می تواند تشخیص دهد.

قرآن می فرماید: «بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ؛ بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است.» (۲)

پی نوشت:
۱. تحف العقول، ص389
۲. سوره قیامت، ۱۴

عرض سلام و ادب

با این حرف کاملا موافقم و اصلا امر دور از ذهنی نیست.

خیلی از افرادی که دچار انحرافات دینیِ‌ خیلی سخت شده اند، دقیقا مشکلشان همین است. امثال خوارج در زمان امیرالمومنین و یا کسانی که در کربلا مقابل اباعبدالله علیه السلام صف کشیده و او را به شهادت رساندند، افرادی بودند که به قول شما در یک شخصیت غلط فرو رفته و حس می کردند که اتفاقا عملشان بسیار درست و برای رضای خداست. حاضر نبودند لحظه ای تفکر کرده و عملشان را با مبانیِ‌ اصلی و اساسی دینی مقایسه کرده و چارچوب بندی کنند! از اسلام و دین، فقط ظواهر را گرفته و عقل و درک را کنار گذاشته بودند.

امروزه هم مصادیق این مسئله ای که عنوان کردید بسیارند؛ از امثال داعش که شاید بدترین نوعِ‌ انحراف دینی باشند تا بسیاری از ما که تکه ای از دین را سخت گرفته و تکه ای را ساده می انگاریم. در حالیکه عمل کردن به تمام دین است که سعادت و کمال را با خود دارد. هیچ گناهی کوچک نیست و طبق روایات بزرگترین گناه، آنست که آن را کوچک ببینی!

ناگفته نماند که بعضی ها این اشتباه کردنشان تعمدی و از روی خباثت است، مثل سران و بنیانگذران فتنه هایی مثل داعش و امثالهم. و عده ای هم فقط ساده لوحانه به دنبال دیگران به راه افتاده و هر طرفی که به نفعشان بوده و نفسشان راحتتر باشد را انتخاب می کنند. نه به تذکرات آمران به معروف و ناهیان از منکر گوش کرده و نه حتی خودشان لحظه ای تفکر و اندیشه می کنند. در نتیجه انحرافاتشان هر روز بیشتر شده و هرچه بیشتر از مبانی دینی و اصول اخلاقی دور و دورتر می شوند. وقتی نگهبانان جهنم از آنها سوال می کنند که مگر فرستاده خدا به سوی شما نیامد؟! مگر شریعت به شما نرسیده بود؟ مگر چارچوب و معیار نداشتید و به شما هشدار نداده بودند!؟ آنها در جواب می گویند:

«[=ParsQuran]وَقَالُوا لَوْ كُنَّا نَسْمَعُ أَوْ نَعْقِلُ مَا كُنَّا فِي أَصْحَابِ السَّعِيرِ ؛ [=ParsFont]و مي‏گويند: اگر ما گوش شنوا داشتيم، يا تعقل مي‏كرديم، جزء دوزخيان نبوديم.» (۱) [=ParsQuran][=ParsFont]

پی نوشت:
۱. [=ParsQuran][=ParsFont]سوره ملک، ۱۰[=ParsQuran][=ParsFont]

پرسش: من فکر میکنم فضایل و رذایل اخلاقی مرزهای بسیار باریک و دقیقی دارند که خارج شدن از هر طرف این مرزها انسان رو به بیراهه می کشاند. سوال من در مورد تواضع است که فکر می کنم خیلی از ما در مورد آن دچار اشتباه شده ایم. من فکر میکنم حاصل جمع ریا و تکبر می شود: تواضع مغرورانه! متاسفانه ما عادت کردیم خودمان را کوچک کنیم بدون اینکه دلیلش را بدانیم. آیا درست است وقتی کسی می داند که همسر خوبیست، خودش و شخصیتش را له کند، برای اینکه دیگران بگویند به به عجب تواضعی؟ کوچک خواندن خود بهتر است یا اینکه انسان خودش و توانائی هایش را بشناسد؟ بهتر نیست به جای تواضع مغرورانه، اگر واقعا حس می کنیم ایرادی داریم، آن را برطرف کنیم؟

پاسخ: سوال بسیار ظریفی است و دقت شما در این مورد قابل تحسین است. همانطور که فرمودید بین ریا و تواضع،‌ مرز واقعا باریکی وجود دارد. به این نحو که هر کسی فقط خودش و آن هم با دقت و حسابکشی سختگیرانه می تواند آن را در نفس خودش کشف کند. افرادی که می خواهند گرفتار عجب و خودبینی نشوند،‌ گاها از این عمل که در علم اخلاق «شکسته نفسی» نامیده می شود، استفاده می کنند. به این معنا که در عین اینکه تلاش می کنند در انجام وظیفه شان به بهترین شکل عمل کنند، همواره به بالاتر از خود، و به برترین جایگاهی که باید به آن برسند توجه داشته و نسبت به آن، خودشان را کمتر و پایینتر می بینند.

در علم اخلاق یکی از مهمترین شیوه های دچار نشدن به رذائل اخلاقی،‌ یا برطرف کردن آنها،‌ اصل «عمل به ضد» می باشد. به این صورت که برای دور ماندن از یک رذیله، به طور عمدی مقتضیات مقابلش را انجام داده و برعکس آن عمل می کنند.

در این موضوع خاص هم کسی که می خواهد گرفتار عجب و خودبینی نشود، باید عمل به ضد داشته باشد. یعنی در گفتار و رفتار،‌ خودش را حقیر و کوچک شمرده و شکسته نفسی داشته باشد. مرحوم نراقی در معراج السعاده می فرماید: «بدان که ضد این صفت عجب و خودنمائی، شکسته نفسی و خود را حقیر شمردن و ذلیل و پست دانستن است؛ و این بهترین صفت از صفات کمالات است؛ و فایده آن در دنیا و آخرت بی حد و حصر؛ و هر که به مرتبه بلندی یا رتبه ارجمندی رسید، به وسیله این صفت رسید؛ و هیچ کس خود را ذلیل نشمرد،‌ مگر اینکه خدا عزیزش شمرد؛ و احدی خود را نیفکند،‌ مگر اینکه خدا او را برداشت و بلند کرد.» و نکته دیگر اینست که خداوند فطرت انسان را کمال گرا خلق کرده که همواره برای رسیدن به مقام های بالاتر اشتیاق و تلاش داشته باشد. این یک اصل مهم است که انسان برای رسیدن به سعادت حقیقی و کمال، هیچگاه نباید از جایگاه خودش راضی بوده و به همان بسنده کند. اگر چنین نگاهی در انسان وجود داشت، در عین اینکه وظیفه اش را به خوبی انجام می دهد، چون نگاهش وسیعتر است و به جایگاهی که باید به آن برسد می نگرد، هیچوقت از عملکرد خودش راضی نیست و خودش را خوب نمی داند.

در مثالی که بیان فرمودید، خانمی که خودش را همسر خوبی نمی داند، به این معنا نیست که واقعا هم همسر خوبی نیست؛ بلکه در عین خوب بودن، نگاهش به اسوه و الگوی زنان عالم است و می داند که تا رسیدن به آن جایگاه، راه طولانی در پیش دارد. پس نمی تواند خودش را خوب بداند،‌ چون کامل نیست و در مقابل این الگوی کامل،‌ قرار گرفته. راه حل این نیست که خودش را کنار بکشد؛ بلکه باید در عین اینکه به اعمال خوب گذشته اش ادامه می دهد، هیچوقت خودش را خوب و کامل ندانسته و برای بهتر شدن تلاش کند.

توجه بفرمایید که فرق است بین اینکه انسان از توانائی و استعدادهای خودش اطلاع داشته و در جهت رسیدن به سعادت از آنها استفاده کند، یا نسبت به آنها مغرور شده و جلوه گری کند. قاعدتا کسی که ظرفیت های درونی خودش را نشناسد، نمی تواند در جهت پروراندن آنها تلاشی داشته باشد. در آیات و روایات همواره به انسان توصیه شده که قدردان استعدادهای خدادادی اش باشد و حتی شکر عملی نسبت به این نعمات را، بهره برداری مناسب در جهت رسیدن به کمال عنوان کرده اند.

امام کاظم علیه السلام قیمت انسان را «بهشت» می داند؛ و می فرماید: «اِنَّ اَبدانَکُم لَیسَ لَها ثَمَنٌ اِلَّا الجَنَّهٌ، فَلا تَبیعُوها بِغَیرِها؛ همانا بدنهای شما را بهایی جز بهشت نیست. پس آنها را به غیر بهشت نفروشید.» (۱) اما نشان دادن خود به دیگران،کاملا بستگی به شرایط و نیت فرد دارد. تواضع، ریا و خودبینی،‌ صفاتی هستند که بروزِ‌ خارجی شان می تواند به اشکال مختلفی باشد. خیلی اوقات بیان یک جمله در نهایت تواضع، صد در صد ریاست؛ و گاهی عملی که ریاکارانه به نظر می رسد،‌ می تواند خالصانه ترین کار باشد. به همین دلیل هم هست که هرگز نمی توان کسی را در این زمینه قضاوت کرده یا به صرف دیدن یک رفتار، متواضع یا ریاکار دانست. هر کسی با حساب کشی دقیق می تواند این رذائل را در خودش کاملا متوجه شود.

گاهی انسان برای انجام دادن کاری،‌ نیاز دارد که خودش را معرفی کرده و به طرف مقابل نشان دهد که ظرفیت و توانائی انجام اینکار را دارد. به عبارتی برای اینکه بتواند کار را انجام دهد، لازم است که ابتدا استعداد و خوب بودن خودش را در اینکار ثابت کند. اینجا جای تواضع نیست و تعریف از خود به هیچ عنوان معنای خودبینی پیدا نمی کند. در عین حال هر کسی خودش و نیتش را بهتر می تواند تشخیص دهد. قرآن می فرماید: «بَلِ الْإِنْسَانُ عَلَى نَفْسِهِ بَصِيرَةٌ؛ بلكه انسان خودش از وضع خود آگاه است.» (۲)

در عین حال، علت اینکه برخی افراد فقط خوب صحبت کرده ولی در عمل برای اصلاح خود اقدام نمی کنند، کاملا واضح است. چون حرف زدن ساده و رایگان است؛ در عوض تغییر کردن هزینه دارد. هر کسی حاضر نیست که هزینه تغییر را پرداخت کرده و مشکلش را حل کند.

پی نوشت:
۱. تحف العقول، ص389
۲. سوره قیامت، ۱۴