جمع بندی اجتهاد در عصر ائمه معصومین علیهم السلام

از ظاهر برخی از گزارشها چنین به دست می آید که گاهی برخی از اصحاب فتوای اشتباهی صادر می کردند،

برای نمونه: عمر بن حنظله در گفتگوی مفصلی با امام صادق (علیه السلام) از ایشان می‌پرسند: اگر هر دو فرد از اصحاب در حدیث شما اختلاف کردند، حکم چیست؟
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:

جمع بندی

پرسش:
در زمان ائمه معصومین (علیهم السلام),شیعیانی که به ائمه دسترسی نداشته به شاگردان ایشان مراجعه می کردند؛اگر شاگردان در فتوا دچار مشکل می شدند چه اتفاقی می افتاد؟
پاسخ:
در زمان ائمه (علیهم السلام) برخی از فقها به دستور ایشان فتوا می دادند.
امام باقر(علیه السلام) به ابان بن تغلب می‌فرمایند: «اجلس فی مسجد المدینهًْ و أفت الناس فإنی أحب أن یرى فی شیعتی مثلک» (1) در مسجد مدینه بنشین و برای مردم فتوا بده. من دوست دارم مانند تو در میان شیعیانم دیده شوند.(1)
امام صادق علیه السلام به هشام بن سالم می فرماید: «إنّما علینا أن نلقی الیکم الاصول، و علیکم أن تفرّعوا» (2) بر ما لازم است اصول احکام را برای شما بیان نماییم و بر شماست که فروع را به اصول بازگردانید.
عبدالله بن ابی یعفور می‌گوید به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم: هرگاه مسئله‌ای پیش می‌آید نمی‌توانم خدمت شما برسم، از طرفی شیعیان در مسائل شرعی به من مراجعه می‌کنند ولی پاسخ همه سؤالات را نزد خود نمی‌یابم. وظیفه من چیست؟ حضرت فرمود: «ما یمنعک من محمد بن مسلم الثقفی؟ فإنّه سمع من أبی و کان عنده وجیهاً» (3) چرا پیش محمد بن مسلم نمی‌روی او از پدرم احادیث فراوانی شنیده و نزد آن حضرت آبرومند بود.
این احادیث و شبیه اینها گویای آن که برخی اصحاب ائمه علیهم السلام به دستور آن بزرگواران فتوا می دادند
نیز از ظاهر برخی از گزارشها چنین به دست می آید که گاهی برخی از اصحاب فتوای اشتباهی صادر می کردند،
برای نمونه: عمر بن حنظله در گفتگوی مفصلی با امام صادق (علیه السلام) از ایشان می‌پرسند: اگر هر دو فرد از اصحاب در حدیث شما اختلاف کردند، حکم چیست؟
امام صادق (علیه السلام) فرمودند:
«الحکم ما حکم به أعدلهما و أفقههما و أصدقهما فی الحدیث و أورعهما و لا یلتفت إلی ما یحکم به الآخر» (4)
حکم، حکم آن کسی است که عادل‌تر، فقیه‌تر، صادق‌تر در حدیث و با تقواتر است و به حکم دیگری توجه نمی‌شود.
بدیهی است وفتی دو نفر در یک حدیث اختلاف کردند، یکی از آنها صحیح و دیگری اشتباه است. پس بودند اصحابی که اشتباه فتوا می دادند.
فتوا دادن در آن عصر، با نقل حدیث، با ذکر سند شروع شد و با نقل حدیث، بدون ذکر سند، یعنی فتوا به نص حدیث، بدون ذکر سند ادامه یافت.
اما در مورد فتوای اشتباه و مکفی بودن آن داریم که دو نفر از اصحاب پیامبر به سفر رفته بودند و خواستند نماز بخوانند؛ امّا آب نداشتند که وضو بگیرند و با تیمم نماز خواندند. پس از آن، هنوز وقت باقی بود که به آب دسترسی پیدا کردند. یکی از آنان وضو ساخت و نماز را اعاده کرد و دیگری اعاده نکرد. هنگامی که خدمت رسول خدا رسیدند و موضوع را برای آن حضرت بیان کردند، پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) به کسی که نماز را اعاده نکرده بود، فرمود: «مطابق سنّت اسلامی عمل کرده‌ای و نمازت صحیح است»؛ و به دیگری فرمود: «برای تو، دو پاداش است»(5)

ائمه (علیهم السلام) برخی از اصحاب خود را به فتوا دادن دستور می دادند و گاهی اتفاق می افتاد که آنان در فتوای اشتباه کنند اما این باعث نمی شد که عمل مکلف قبول نشود بلکه عمل مکلف قبول بود و فتوا دهنده در صورت مطابقت با واقع دو اجر و در صورت عدم مطابقت یک اجر می برد.

پی نوشت ها:
1.شیخ طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن، الفهرست، نجف اشرف، المکتبهًْ المرتضویهًْ، 1356 ق، ص 17.
2. شیخ حر عاملی، محمد بن حسن، وسایل الشیعه إلی تحصیل المسائل الشرعیهًْ، چاپ اول، تهران، المکتبهًْ الاسلامیهًْ، 1409ق، ج 18، ص 40، حدیث 51.
3. همان، ص 105، حدیث 23.
4.کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، چاپ چهارم، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1365 ش، ج 1، ص 67.
5.جواهری، محمدرضا، اجتهاد در عصر معصومین (علیهم السلام)، چاپ دوم، قم، موسسه بوستان کتاب،1387 ش، ص 132.