جمع بندی آیا من متکبرم؟

بسم الله الرحمن الرحیم
عرض سلام و ادب خدمت شما همراه گرامی

در اصطلاح اخلاق؛ تکبر بدین معنا است که آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند، و معتقد شود که بر غیر، برترى و رجحان دارد، و دیگری را کوچک شمارد. (1)

اصولا نام دیگرِ تکبر، خودبرتر بینی ست. یعنی همین که شما خودتان را برتر و بهتر از دیگران می بینید، هرچند دلیلی هم برای آن پیدا کرده، توجیه کنید و به روی خودتان هم نیاورید، باز هم دچار تکبر شده اید.

تکبر یک صفت نفسانی ست و می تواند هیچ نشانه ظاهری و عملی هم نداشته باشد. پس اینکه به روی خودتان نمی آورید، به این معنا نیست که دچار تکبر نشده اید.

1. جامع السعادات، ج ‏1، ص 380

پرسش: سوالم در مورد تکبر است. من با دیدن دیگران، حس می کنم که انسان های مخلص و زلالی نیستند. به دلیل اینکه اطلاعاتم در خیلی زمینه ها بالاتر از دیگران است، خودم را بالاتر از دیگران می دانم. در انجام امور دینی هم خوب عمل می کنم. ظاهرم مناسب است، با اینحال حجاب را خوب مراعات می کنم. تمکن مالی ام را به دیگران نشان نمی دهم. از مردم بدم میاد چون خیری از اونها نمیبینم. نه اخلاصی دارند، نه علمی، نه هنری! نمی خواهم با کسی دوست باشم.

پاسخ: در اصطلاح اخلاق؛ تکبر بدین معنا است که آدمى خود را بالاتر از دیگرى ببیند، و معتقد شود که بر غیر، برترى و رجحان دارد، و دیگری را کوچک شمارد. (1) اصولا نام دیگرِ تکبر، خودبرتر بینی ست. یعنی همین که شما خودتان را برتر و بهتر از دیگران می بینید، هرچند دلیلی هم برای آن پیدا کرده، توجیه کنید و به روی خودتان هم نیاورید، باز هم دچار تکبر شده اید. تکبر یک صفت نفسانی ست و می تواند هیچ نشانه ظاهری و عملی هم نداشته باشد. پس اینکه به روی خودتان نمی آورید، به این معنا نیست که دچار تکبر نشده اید.

معاشرت و همراه شدن با هر کسی، در اسلام به هیچ عنوان پسندیده نیست و در مورد انتخاب دوست و همنشین روایات بسیاری داریم که ناشی از اهمیت موضوع و لزوم دقت در آن است. اما اینکه خودمان را برتر و بهتر از دیگران بدانیم، کاملا موضوع متفاوتی ست. اگر ما از انسان های بیمار دوری می کنیم، به این معنا نیست که خودمان را از آنها برتر و بالاتر می دانیم؛ بلکه فقط به جهت دور ماندن از اثرات خاصی ست که این بیماری ممکن است بر ما داشته باشد.

اگر معاشرت با فردی، به هر دلیلی به شما آسیب می رساند، لازم است که از آن پرهیز کنید؛ نه به این دلیل که شما از او بالاتر هستید، بلکه به این دلیل که شما موظفید از خودتان در برابر آسیب های احتمالی مراقبت کنید. این آسیب می تواند تاثیرات اخلاقی باشد و یا تحقیر شدن و امثال آن. امام صادق (علیه السلام) می فرماید: "إنَّ اللهَ فَوَّضَ إلیَ الْمُۆمِنِ أمْرَهُ كُلَّهُ وَ لَمْ یُفَوِّضْ إِلَیْهِ أَنْ یَكُونَ ذَلِیلاً؛ خدا همه کارها را به مومن واگذار کرده (یعنی اختیارِ فعل و یا ترکِ عمل را به او داده) به جز خوار و ذلیل کردن خودش [که اجازه ندارد نه خودش و نه دیگران را کوچک کند.]" (2)

به همین دلیل، امام صادق (علیه السلام) در دوری از تکبر فرموده اند: "ما مِن أَحَدٍ يَتيهُ إِلاّ مِن ذِلَّةٍ يَجِدُها فى نَفسِهِ؛ هيچ كس نيست كه تكبّر ورزد، مگر بر اثر خوارى و حقارتى است كه در خود مى بيند." (3) و در عین حال تذکر داده اند که:
"إذا رأيتم المتواضعين فتواضعوا، و إذا رأيتم المتكبّرين فتكبّروا لهم؛ هر گاه متواضعان را دیدید، برای آنان تواضع کنید و هر گاه متکبران را دیدید، در قبال آنان متکبرانه رفتار نمایید." (4)

در نقل دیگری از ایشان رسیده: "و تكبّروا مع المتكبّرين؛ فإنّ التكبّر مع المتكبّرين عبادة؛ با متکبران متکبرانه رفتار کنید که این گونه رفتار خود عبادت است." (5) همچنین در مجموعه ورام آمده: "إذا رأيتم المتكبرين فتكبروا عليهم فإن ذلك لهم مذلة و صغار؛ هر گاه با متکبران روبرو شدید ، با رفتار متکبرانه آنان را ذلیل و کوچک کنید." (6)

بنابراین شما باید چند مسئله را با هم تفکیک کنید.
1. خودبرتر بینی و بهتر دانستنِ خود از دیگران به هیچ عنوان و به هیچ نحوی پسندیده نیست.
2. این بدان معنی نیست که با هر کسی می توان معاشرت کرد.
3. ذلت و تحقیرِ مومن به هیچ شکلی جایز نیست؛ چه تحقیر دیگران و چه تحقیر خود.
4. در مقابل رفتارها استکباریِ دیگران باید برخورد مناسب کرده و اجازه تسلط به آنها نداد.

پی نوشت:
1. نراقی، مهدی بن ابی ذر، ترجمه متن کامل جامع السعادات، مترجم: فیضی، کریم، نشر قائم آل محمد، 1388، قم، ج ‏1، ص 380
2. زین الدین، محمد امین، الاخلاق عند الامام الصادق علیه السلام، رابطه الثقافه و العلاقات الاسلامیه، مدیریه الترجمه و النشر، تهران، ص 110، به نقل از فروع کافی، باب کراهه التعرض لما لا یطیق
3. کلینی، محمد بن یعقوب، الکافی، غفاری، علی اکبر، دار الکتب الاسلامیه، 1407، تهران، ج 2، ص 312
4. مشکینی، تحریر المواعظ العددیه، قم، الهادی، ص 171-172؛ علی رضا صابری یزدی و ... ، الحکم الزاهره، ترجمه انصاری، قم، سازمان تبلیغات اسلامی، ص 578
5. همان
6. ورام بن ابی فراس ف مجموعه ورام (تنبیه الخواطر)، قم، مکتبه الفقیه، ج 1، ص 201