جمع بندی «شهاب» در لغت عرب

سوال:
سوالم اینه که معنا و مفهوم کلمه ی شهاب فارق از اینکه در آیات قرآن به چه مفهوم و معنی و منظوری به کار رفته در زمان عرب جاهلیت چه معنی داشته؟یکی از معانیش همون شهاب سنگه هایی که امروز مرسومه، درسته؟

پاسخ:
در پاسخ سوال شما دوست گرامی باید به این نکته اشاره کنم که اولا با مراجعه به کتاب واژگان دخیل در قرآن اثر آرتور جفری این مساله مشخص شد که واژه «شهاب» از زبان دیگری گرفته نشده است و وعربی اصیل است.
دوما برای فهم اصلی این واژه به چندین کتاب لغت مراجعه گردید که به سه مورد از این کتب که در بین کتاب های لغت برتر و کارآمدتر شمرده می شوند اشاره می شود:
1.مفردات الفاظ القرآن:
در این اثر که نگاشته لغت دان بزرگ ایرانی راغب اصفهانی است در توصیف معنای این واژه چنین آمده است:
«....الشِّهَابُ‏: الشّعلة السّاطعة من النار الموقدة، و من العارض في الجوّ.... و الشُّهْبَةُ: البياض المختلط بالسّواد تشبيها بالشّهاب المختلط بالدّخان، و منه قيل: كتيبة شَهْبَاءُ: اعتبارا بسواد القوم و بياض الحديد»(1)
الشِّهَاب‏: شعله و روشنايى از آتشى افروخته، از همان شعله‏اى كه در جوّ و هوا رخ مى‏ دهد.الشُّهْبَة: سپيدى آميخته به سياهى است كه تشبيهى است به شعله آميخته با دود ....

2.التحقیق فی کلمات القرآن الکریم:
« أنّ الأصل الواحد في المادّة: هو البياض المختلط الّذي يتلألأ و يتجلّى و من مصاديقه البياض المختلط المتلألئ في شعر الرأس. و البياض المختلط المتجلّي في الهواء من البرودة و الثلج. و الشعلة الساطعة من النار المختلط بدخان أو في خشبة أو عود...... فَالشِّهَابُ‌ ما يظهر من شعل النار»(2)
« معنای اصلی این واژه عبارت است از سفیدی آمیخته به درخشندگی در موی سر و نیز سفیدی آمیخته به درخشندگی در ها و سرما و برف. و نیز شعله­ روشنایی از آتش که با دود مخلوط است که یا در چوب و یا عود به وجود می آید و .....پس شهاب عبارت است از شعله­ ی آتش.....»

3.قاموس قرآن:
«شهاب: تكّه آتش؛ ..... همچنین شهاب شعله‏ هاى مخصوص آسمان است كه از سوختن سنگهاى آسمانى در آسمان به صورت تير شهاب ديده مي شوند چنانكه اهل لغت گفته‏ اند.
قرآن درباره راندن شياطين از آسمان كلمه شهاب آورده در آیات مثل‏ «إِلَّا مَنِ اسْتَرَقَ السَّمْعَ فَأَتْبَعَهُ‏ شِهابٌ‏ مُبِينٌ» حجر: 18. «إِلَّا مَنْ خَطِفَ الْخَطْفَةَ فَأَتْبَعَهُ‏ شِهابٌ‏ ثاقِبٌ» صافات: 10. «وَ أَنَّا لَمَسْنَا السَّماءَ فَوَجَدْناها مُلِئَتْ حَرَساً شَدِيداً وَ شُهُباً» جنّ: 8. «وَ أَنَّا كُنَّا نَقْعُدُ مِنْها مَقاعِدَ لِلسَّمْعِ فَمَنْ يَسْتَمِعِ الْآنَ يَجِدْ لَهُ‏ شِهاباً رَصَداً» جنّ: 9.
از اين آيات روشن مي شود اولا:
شياطين به وسيله شهاب‏ها از آسمان رانده مي شوند ثانيا آن يك امر حادث است و قبلا وجود نداشته است ثالثا شياطين بوسيله شهاب از شنيدن چه صداهائى از آسمان ممنوع شده ‏اند؟!! ...

آيا مراد از شهاب در آيات قرآن همين سنگهاى آسمانى است كه با بر خورد به گازهاى جوّ سوخته و متلاشى ميشوند؟! عدّه‏ اى كثير از مفسران همين‏ها را دانسته‏ اند ولى هيچ دليلى جز آنكه خواهيم گفت. در دست نداريم كه مراد اينها باشند.شايد آنها شعله ‏هائى مخصوص است كه نمى‏بينيم چنانكه شياطين را مشاهده نمي كنيم. در الميزان ذيل آيه 10 صافات احتمال داده كه اين بيانات امثال است كه حقائق خارج از حسّ‏ به محسوسات تشبيه شده است و خداوند فرمايد: «وَ تِلْكَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما يَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ» عنكبوت: 43. و آن در كلام خدا بسيار است، از آن جمله است عرش، كرسى، لوح و كتاب.

بنابراین منظور از آسماني كه ملائكه در آن ساكن ‏اند عالم ملكوتى است و مقصود از اقتراب شياطين و استراق سمع و قذف با شهاب نزديك شدن آنهاست به عالم ملائكه تا بر اسرار خلقت و حوادث آينده مطلع باشند و راندن آنها با نور ملكوتى است كه تاب تحمل آن را ندارند......»(3)
از این سه نقل قول آشکارمی شود که شهاب از نظر مردم در زمان جاهلیت همان نور آتش و یا سفیدی نور است که درخشندگی دارد و به معنای شهاب سنگ نبوده است. اما معنای جدید و امروزین این کلمه هم چندان غریب و دور از معنای قبلی آن نیست و به نوعی درست است که معنای سنگ به آن اضافه شده است اما مفهوم درخشنده بودن و نورانی بودن را در خود حفظ کرده است.

منابع:
1.راغب اصفهانی، مفردات الفاظ القرآن، ص465.
2.حسن مصطفوی، الحقیق فی کلمات القرآن الکریم ،ج6، ص126.
3. قرشی بنابی، قاموس قرآن،ج4،ص73و74.