جمع بندی دلیل چیدمان سوره های قرآن

تب‌های اولیه

6 پستها / 0 جدید
آخرین ارسال
دلیل چیدمان سوره های قرآن

دلیل چیدمان سوره های قرآن چیست؟ چه فاکتور هایی مهم است؟

با نام و یاد دوست





کارشناس بحث: استاد یاسین

بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و احترام

نزول قرآن بدين ترتيب بوده كه هر سوره با فرود آمدن «بسم اللّه الرحمن الرحيم» آغاز مى‏شد و آيات به ترتيب نزول در آن ثبت مى‏گرديد تا موقعى كه «بسم اللّه ...» ديگرى نازل مى‏شد و سوره ديگرى آغاز مى‏گرديد. اين نظم طبيعى آيات بود. گاهى اتفاق مى ‏افتاد پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و اله- با اشاره جبرئيل عليه السّلام- دستور مى‏داد تا آيه ‏اى برخلاف نظم طبيعى در سوره ديگرى قرار داده شود؛ مانند آيه 281 سوره بقره كه براساس رواياتى آخرين آيه نازل شده است و به دستور پيامبر صلّى اللّه عليه و اله در سوره بقره آيه 281 ثبت شد.[1]

دکتر رامیار در مورد ترتیب آیات قرآن می گوید: مسلم و قطعى درباره ترتيب آيه ‏ها و طرز قرار گرفتن آنها در سوره ‏ها، به اين صورتى كه امروزه در مصاحف موجوده مى‏يابيم، اينست: كه اين ترتيب، وابسته به توقيف نبى اكرم و فرود آمده از جانب خداى تعالى است و براى رأى و اجتهاد، در اين زمينه مجال و جولان گاهى باقى نمانده است. اين جبرئيل بوده كه طبق روايات وارده، هرگاه فرود مى‏آمد و آيتى بهمراه داشت، موضع و جايگاه هر آيه ‏اى را در سوره مربوطه ‏اش تعيين مى‏كرد، آنگاه رسول خدا آن را بر يارانش فرو مى‏خواند و به نويسندگان وحى فرمان مى‏داد كه آن را در جاى خود بنگارند.

پیامبر(صلی الله علیه وآله و سلم) در طى زندگى آيات قرآنى را بارها ضمن نمازها، خطبه ‏ها، حكم‏ ها، موعظه‏ ها و بخصوص بهنگام نزول آيات، بعد هم بارها و بكرات بر بندگان خدا فرو خوانده است. روايات مى‏گويند كه هر سال جبرئيل يكبار قرآن را با او برابر مى‏كرد، و در آخرين سال آن مقابله و برابرى دوباره پيش آمد . ترتيب آيه ‏ها در آن هنگام بهمين سان بود كه امروز در ميان دستان ما و پيش روى ماست و براى هيچكس، اعم از ياران وفادار او و خلفاى راشدين، و يا بعدي هاى آنان در ترتيب چيزى از آيات قرآنى، جاى كوچكترين تصرف و تغييرى نمانده است. گردآورى زمان ابو بكر، چيزى جز اين نبود كه قرآن را از روى سنگهاى سپيد و استخوان شانه‏ ها در صحفى تدوين كنند. و جمع آن در عهد عثمان تنها نقل آن از صحف به مصاحفى بود و هر دوى اين عمل، درست بهمان ترتيبى بود كه پيامبر گرامى (ص) تعيين فرموده بود. اجماع و نصوص مترادفه، بر اينكه ترتيب آيات توقيفى است، جاى گفتگوئى نمى‏گذارد.[2]


[/HR][1] - محمد هادى معرفت، علوم قرآنى، ص 119.

[2] - محمود راميار، تاريخ قرآن، ص: 574-575.

بسم الله الرحمن الرحیم

ترتيب سوره‏ ها


دکتر رامیار در مورد ترتیب سوره های قرآن می گوید: درباره ترتيب سوره ‏ها كه آيا توقيفى است، يعنى اين تركيب كنونى بر حسب اشاره و فرمان رسول خدا بوده و چنين ترتيبى آسمانى است؟ و يا اينكه وابسته به اجتهاد ياران پيامبر بوده و آنان چنين ترتيبى را مقرر داشته‏ اند؟ اختلاف نظرى‏ است. در اين باره سه دسته اظهار نظر كرده‏ اند :

1) ترتيب و تنظيم سوره‏ ها بدين كيفيتى كه اكنون در قرآن مى‏يابيم «توقيفى» نيست و وابسته به اجتهاد ياران پيامبر اكرم مى‏باشد و آنان بودند كه چنين نظم و ترتيبى را برقرار داشتند. اين قول را به جمهور علماء نسبت داده ‏اند.ابن فارس در كتاب «المسائل الخمس» به اين قول چنين اشاره مى‏كند: «جمع قرآن به دو گونه است:

يكى از آن دو، گرد آوردن سوره‏ هاست. مانند مقدم داشتن «سبع طوال» و بدنبال آن «مئين» را آوردن؛ اين آن چيزى است كه ياران پيامبر اكرم به عهده گرفتند. و اما جمع ديگر، و آن جمع آيات است در سوره‏ ها، و آن چيزى است كه رسول اكرم ارشاد فرمود: چنانكه جبرئيل او را از فرمان پروردگارش عز و جل آگاه کرده بود.


طرفداران اين عقيده دو دليل عمده مى‏ آورند:

الف) مصاحف صحابه، قبل از اينكه عثمان قرآن را تدوين كند، در ترتيب سوره ‏ها با همديگر اختلاف زيادى داشتند. اگر اين ترتيب توقيفى بود و از رسول خدا رسيده بود، آنان چنين اختلاف و دگرگونيهائى را روا نمى‏داشتند. چنانكه گفته‏ اند مصحف على بن ابيطالب (ع) بترتيب نزول بوده» اولش «اقرأ» بعد «المدثر» سپس «المزمل» و پس از آن «تبت» و بعد از آن «التكوير» تا آخر مكى و مدنى ... و هم چنين در مصحف ابن مسعود: البقرة، النساء، آل عمران ... كه اختلاف زيادى دارد و نيز مصحف ابى و ساير مصاحف كه در ترتيب سوره‏ ها با همديگر اختلاف بسيارى دارند.

ب) ابن اشته نقل مى‏كند : «عثمان فرمان داد كه طوال را پى در پى قرار دهند و سوره ‏هاى انفال و توبه را جزء سبع (طوال) قرار داد و آنها را با بسم اللّه الرحمن الرحيم از همديگر جدا نكرد.»- و باز روايتى بود كه ابن عباس از عثمان مى‏پرسد چرا ميان انفال و توبه بسمله ننهاده ‏اند و عثمان پاسخ مى‏دهد. چون رسول خدا بدرود زندگى‏ گفت و روشن نشد براى ما، اين دو را كنار هم نهادم.


البته در مقام احتجاج، دلائل مخالفين اين قول نيز در خور دقت كافى است و ممكن است گفته شود كه ترتيب صحابه، قبل از عملشان به توقيف مسأله است و چه بسا كه پاره ‏اى از سوره ‏ها ترتيبشان معين شده بود و برخى ديگر هنوز نظم و ترتيب معينى نداشتند.


2) دسته ديگر معتقدند كه سوره‏ ها همگى توقيفى بوده و ترتيب آن مانند ترتيب آيه ‏ها منوط و وابسته به تعليم رسول خدا بوده است و سوره‏ اى در جائى قرار نگرفته مگر به فرمان او. طرفداران اين عقيده استدلال كرده‏اند به اينكه صحابه بر مصحف عثمان اجماع كردند و كسى از آنان با آن مخالفت نکرد. اجماع آنها خود دليل بر توقيفى بودن مسأله است؛ چه اگر مسأله اجتهادى بود اختلاف نظر پيش مى‏آمد، باين آسانيها از آن تمكين نمى‏كردند و از ترتيب خود چشم نمى‏پوشيدند، آنرا تسليم نمى‏ساختند و بر مصحف عثمان اتفاق نمى‏نمودند.

ديگر از دلائل آن است كه سوره‏ هاى متجانسه كنار هم قرار نگرفته ‏اند و اگر كار از روى اجتهاد و نظر شخصى انجام گرفته بود رعايت اين تجانس و تماثل مى‏شد.

چنانچه سور مسبّحات پى در پى گذارده نشده و ميان آنها «قد سمع و ممتحنه و منافقين» قرار گرفته است. يا سور «الم» پراکنده مى‏باشد و يا «طس» ميان دو سوره (طسم الشعراء و طسم القصص) قرار گرفته است.

اخبار و روايات بسيارى اين را تأييد مى‏كند. از آنجمله حديث واثله است كه در ابتداى اقسام سوره ‏ها گذشت. پيغمبر اكرم فرمود: «به من عطا شده است بجاى توراة سبع طول ...»

باز از آن جمله حذيفه ثقفى مى‏گويد كه از اصحاب رسول خدا پرسيدم چگونه قرآن را حزب حزب مى‏كنيد؟- گفتند: گروه بندى مى‏كنيم آنرا 3 سوره و 5 سوره و 7 سوره و 9 سوره و 11 سوره و 13 سوره و حزب «مفصل» را از سوره «ق» تا بپايان رسانيم. گفته‏ اند اين امر دلالت مى‏كند كه ترتيب سوره‏ ها چنانكه امروز هست در زمان رسول خدا هم چنين بوده است . منظور از اين 3 سوره 5 سوره و 7 سوره ....

سه سوره اول و پنج سوره بعدى و هفت سوره بعد از آن است. يعنى 3 سوره بقره، آل عمران و نساء؛ و پنج سوره مائده، انعام، اعراف، انفال، براءة ... الخ.

احاديث ديگرى نيز مورد استناد اين دسته از دانشمندان قرار گرفته، ولى بهر صورت راه نقض آنها و مناقشه در اين باره باز است.


3) گروه ديگرى ميان اين دو عقيده جمع كرده و گفته ‏اند: ترتيب پاره ‏اى از سوره‏ ها توقيفى است و تنظيم پاره‏ اى ديگر به اجتهاد و نظر صحابه بوده است. بزرگانى از دانشمندان طرفدار اين روش و مذهب بوده ‏اند. ولى در تعيين موارد خاص آن باز دچار تشتت و اختلاف گشته و با وجود اتفاق در اصل مسأله در تعيين موارد «توقيفى» و «اجتهادى» ترتيب سوره‏ها، از گونه‏ گون بودن آراء بر كنار نمانده ‏اند.

قاضى عبد الحق ابو محمد بن عطيه مى‏گويد: ترتيب بيشتر سوره‏ ها در زمان رسول خدا معلوم بود. چون سبع طوال، حواميم و مفصل. اما در بقيه ممكن است كه كار به مردم بعدى واگذارده باشد.

احاديث مختلفى از سبع طوال، مفصل، زهراوين، عتاق الاول، موذتين و امثال آن سخن بميان آورده ‏اند. اينها همه حاكى از آن است كه اين دسته از سوره ‏ها از همان هنگام چنين نظم و ترتيبى داشته‏ اند. ولى البته در همين دسته بنديها و ترتيب بقيه سوره‏ ها، اختلافى مشاهده مى‏شود.


بهر صورت در ختام اين بحث اين سخن گفتنى است: نظم و ترتيبى كه اكنون در سوره‏ هاى قرآنى برقرار است، خواه توقيفى بوده و جا و مكان هر سوره‏ اى از ناحيه مهبط وحى الهى اشاره شده باشد، و يا چنين طبقه بندى و نظمى در سوره‏ ها بوجود آمده اجتهاد و نظر ياران پيامبر گرامى باشد. بهر حال احترام و نگهداشتش به صورت كنونى دربايست و لازم است، بخصوص در چاپ و انتشار و نوشتن مصاحف معمولى.[1]




[/HR]
[1] - محمود رامیار،تاريخ قرآن ، ص: 597-599.

بسم الله الرحمن الرحیم

آیت الله معرفت(رحمه الله علیه) در مورد ترتیب سوره ها می گوید: ترتيب مصحف عثمانى، همان ترتيبى است كه در مصحف كنونى‏ وجود دارد و با ترتيبى كه در مصحفهاى صحابه در آن وقت به كار برده شده بود و بخصوص با مصحف ابىّ بن كعب، تطبيق مى‏كرد و تنها در مواردى جزئى با آنها مطابقت نداشت كه از آن جمله است:
در مصحف هاى صحابه، سوره يونس در زمره هفت سوره بزرگ به ‏شمار مى‏آمد و هفتمين يا هشتمين اين سوره‏ ها بود. اما عثمان بعمد، سوره انفال و سوره برائت را به عنوان يك سوره، در مرتبه هفتم از سوره‏ هاى بزرگ و طويل قرار داد و سوره يونس را در شمار سوره ‏هاى مئين درآورد و محل آن را تغيير داد. ابن عباس به اين عمل عثمان اعتراض كرد و گفت: به چه علت سوره انفال را كه از سوره ‏هاى مثانى است و سوره برائت را كه از سوره‏ هاى مئين است، يك سوره به حساب آورده و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را از اول سوره برائت حذف كرده ‏ايد و در شمار سوره‏ هاى بزرگ قرار داده ‏ايد؟

عثمان در پاسخ گفت: سوره‏ هايى بر پيامبر (ص) نازل مى‏شد و پس از نزول آنها، آياتى نازل مى‏گرديد و پيامبر، كاتبان وحى را احضار مى‏كرد و به آنان مى‏فرمود: اين آيه ‏ها را در فلان محل، از فلان سوره بنويسيد. سوره انفال از سوره ‏هايى است كه در اوايل هجرت، در مدينه نازل شد و سوره برائت از نظر نزول، از آخرين سوره‏هاست؛ ولى مضمون اين دو سوره با يكديگر شبيه است و من گمان مى‏كردم اين دو سوره، يكى است. پيامبر (ص) نيز درگذشت و بيان نكرد كه برائت دنباله سوره انفال است. از اين جهت من آن دو را به هم پيوستم و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را بين آن دو ننوشتم و آن را در شمار هفت سوره بزرگ قرار دادم.

اين امر بر اجتهاد صحابه در ترتيب مصحف دلالت دارد. عثمان مى‏دانست كه گاهى آيه‏ هايى از يك سوره، بعدا نازل مى‏شد و پيامبر (ص) امر مى‏كرد كه آنها را در محل خودش ثبت كنند. عثمان گمان كرد كه به مناسبت وجود تشابه بين سياق كلى سوره برائت و سوره انفال، سوره برائت دنباله سوره انفال است. اين تشابه در سياق، از اين‏ جهت است كه مضمون يك سوره، درشتى نسبت به دشمنان اسلام، اعم از كافران و منافقان و مضمون سوره ديگر، تشويق مؤمنان بر پايدارى و مبارزه براى استقرار كلمه خدا در زمين است. در هر صورت با توجه به اينكه مطلبى از اين جهت در مورد اين دو سوره نقل نشده است، عثمان آن دو را به هم پيوست و آن را سوره ‏اى واحد به ‏شمار آورد و هفتمين سوره از سوره‏ هاى بزرگ قرار داد. شايد عثمان توجه نكرده است كه سوره برائت، به عنوان هشدار و وعده عذاب به كافران نازل شد و از اين‏رو با نام خداوند كه رحمت محض است نازل نگرديده است؛ زيرا متناسب نيست كه هشدار و وعده عذاب با رحمت آغاز گردد. از اين جهت است كه امير المؤمنين (ع) گفته: «بسم اللّه ...» براى امان و تأمين است در حالى كه سوره برائت تكيه بر شمشير دارد.


با اين كيفيت، مصحف عثمانى با ديگر مصحفها اختلافاتى دارد؛ ولى اين اختلافات جزئى است و فقط از نظر تقدم و تأخر بعضى سوره‏هاست.[1]




[/HR]
[1] - محمد هادی معرفت، تاريخ قرآن، ص: 113-114.

جمع بندی

پرسش:

دلیل چیدمان سوره های قرآن چیست؟ چه فاکتور هایی مهم است؟

پاسخ:
اگر منظور شما از چیدمان سوره های قرآن، کنار هم قرار گرفتن و ترتیب سوره ها قرآن در مصحف و قرآن موجود است، در پاسخ باید چنین گفت؛
آیت الله معرفت(رحمه الله علیه) در مورد ترتیب سوره ها می گوید: ترتيب مصحف عثمانى، همان ترتيبى است كه در مصحف كنونى‏ وجود دارد و با ترتيبى كه در مصحفهاى صحابه در آن وقت به كار برده شده بود و بخصوص با مصحف ابىّ بن كعب، تطبيق مى‏كرد و تنها در مواردى جزئى با آنها مطابقت نداشت كه از آن جمله است:
در مصحف هاى صحابه، سوره يونس در زمره هفت سوره بزرگ به ‏شمار مى‏آمد و هفتمين يا هشتمين اين سوره‏ ها بود. اما عثمان بعمد، سوره انفال و سوره برائت را به عنوان يك سوره، در مرتبه هفتم از سوره‏ هاى بزرگ و طويل قرار داد و سوره يونس را در شمار سوره ‏هاى مئين درآورد و محل آن را تغيير داد. ابن عباس به اين عمل عثمان اعتراض كرد و گفت: به چه علت سوره انفال را كه از سوره ‏هاى مثانى است و سوره برائت را كه از سوره‏ هاى مئين است، يك سوره به حساب آورده و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را از اول سوره برائت حذف كرده ‏ايد و در شمار سوره‏ هاى بزرگ قرار داده ‏ايد؟

عثمان در پاسخ گفت: سوره‏ هايى بر پيامبر (ص) نازل مى‏شد و پس از نزول آنها، آياتى نازل مى‏گرديد و پيامبر، كاتبان وحى را احضار مى‏كرد و به آنان مى‏فرمود: اين آيه ‏ها را در فلان محل، از فلان سوره بنويسيد. سوره انفال از سوره ‏هايى است كه در اوايل هجرت، در مدينه نازل شد و سوره برائت از نظر نزول، از آخرين سوره‏هاست؛ ولى مضمون اين دو سوره با يكديگر شبيه است و من گمان مى‏كردم اين دو سوره، يكى است. پيامبر (ص) نيز درگذشت و بيان نكرد كه برائت دنباله سوره انفال است. از اين جهت من آن دو را به هم پيوستم و «بِسْمِ اللَّهِ الرَّحْمنِ الرَّحِيمِ» را بين آن دو ننوشتم و آن را در شمار هفت سوره بزرگ قرار دادم.

اين امر بر اجتهاد صحابه در ترتيب مصحف دلالت دارد. عثمان مى‏دانست كه گاهى آيه‏ هايى از يك سوره، بعدا نازل مى‏شد و پيامبر (ص) امر مى‏كرد كه آنها را در محل خودش ثبت كنند. عثمان گمان كرد كه به مناسبت وجود تشابه بين سياق كلى سوره برائت و سوره انفال، سوره برائت دنباله سوره انفال است. اين تشابه در سياق، از اين‏ جهت است كه مضمون يك سوره، درشتى نسبت به دشمنان اسلام، اعم از كافران و منافقان و مضمون سوره ديگر، تشويق مؤمنان بر پايدارى و مبارزه براى استقرار كلمه خدا در زمين است. در هر صورت با توجه به اينكه مطلبى از اين جهت در مورد اين دو سوره نقل نشده است، عثمان آن دو را به هم پيوست و آن را سوره ‏اى واحد به ‏شمار آورد و هفتمين سوره از سوره‏ هاى بزرگ قرار داد. شايد عثمان توجه نكرده است كه سوره برائت، به عنوان هشدار و وعده عذاب به كافران نازل شد و از اين‏رو با نام خداوند كه رحمت محض است نازل نگرديده است؛ زيرا متناسب نيست كه هشدار و وعده عذاب با رحمت آغاز گردد. از اين جهت است كه امير المؤمنين (ع) گفته: «بسم اللّه ...» براى امان و تأمين است در حالى كه سوره برائت تكيه بر شمشير دارد.
با اين كيفيت، مصحف عثمانى با ديگر مصحفها اختلافاتى دارد؛ ولى اين اختلافات جزئى است و فقط از نظر تقدم و تأخر بعضى سوره‏ هاست. (1)

 

پی نوشت:
1. معرفت، محمد هادی، تاريخ قرآن، ص: 113-114.

 

موضوع قفل شده است