جمع بندی حدیث پیامبر (ص) در مورد فرد خوردن خرما

پرسش:

آیا پیامبر(صلی الله علیه وآله) حدیثی بدین مضمون که خرما را به صورت فرد بخورید بیان فرموده اند؟

پاسخ:
چنین خبری با این مضمون ظاهرا در هیچ یک از منابع روایی شیعه و سنی وجود ندارد.

الف) بررسی خبر در منابع شیعی:

به عنوان مثال در کتاب «المحاسن» تألیف: احمد بن محمد بن خالد برقی(متوفی: 274یا 280هـ) که از قدیمی ترین منابع روایی شیعه است و مؤلف نیز در باب 110 این کتاب :«باب التمر» بیش از پنجاه روایت با موضوع خرما و رطب روایت نموده؛ اما با این حال چنین مضمونی در این اخبار مشاهده نمی گردد.[1]

مرحوم کلینی (م329هـ)‌ نیز در کتاب:«الکافی»، 20 روایت در خصوص خرما و رطب ذکر نموده که باز این مضمون در این اخبار مشاهد نمی گردد.[2]همچنین در آثار روایی متأخر شیعه؛ همچون «بحار الانوار» تألیف مرحوم مجلسی(م: 1110هـ)، با اینکه ایشان در مجلد 63 در 23 صفحه به این موضوع با محور نقل روایت پرداخته؛ اما باز چنین حدیثی در این کتاب مشاهده نمی گردد؛ بلکه در گزارش هایی که بیانگر فعل معصوم(علیه السلام) است تقیّد خاصی به خوردن خرما و یا رطب به تعداد اعداد نیز خاصی مشاهده نمی گردد؛ هر چند که در برخی از روایات به خوردن هفت و یا ده عدد خرمای عَجوة[3] به هنگام ناشتا برای از بین بردن کرمهای معده و روده اشاره شده است؛ که برداشت مجموعی از این روایات موافق با انحصار بر عدد خاصی نخواهد بود.[4]

ب)‌بررسی حدیث در منابع اهل سنت:
این مضمون در روایات عامه نیز مشاهده نمی شود؛ هر چند در روایتی وارد شده که «هر کس هفت دانه خرمای «عجوة» صبحانه (ناشتا) بخورد، در آن‏ روز هيچ سم و سحرى به او ضرر نرساند».[5] ودر روایت «سعد بن ابی وقاص» از پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) آمده است: «کسی که به هنگام صبح هفت عدد خرما از خرمای بین سنگلاخ مدینه بخورد، تا شب هیچ زهری به او آسیب نمی زند».[6] و در روایتی دیگر از عایشه آمده که پیامبر(صلی الله علیه وآله) فرمودند: «در خوردن خرمای عجوه از محله های بالای مدینه در اول صبح شفا و پادزهر است».[7] که این روایت به این مضمون در کتاب کافی از طریق شیعه روایت شده است.

در این میان تنها روایاتی که بیانگر عدد خاصی از خرما به هنگام تناول بوده، روایاتی در مورد افطار در ابتدای روز عید فطر است.
حاکم نیشابوری(م405هـ)‌در کتاب «المستدرک علی الصحیحین» از طریق انس بن مالک روایت می کند: «پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) در روز عید فطر از منزل خارج نمی شد تا اینکه چند خرما، سه عدد یا پنج عدد یا هفت عدد کمتر و بیشتر به صورت فرد تناول می فرمودند».[8]

احمد بن حنبل(م241هـ) در مسند خویش از طریق انس بن مالک روایت می کند: «پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله)‌هیچ گاه در روز عید از منزل خارج نشد تا اینکه تعدادی خرما تناول می فرمودند. و انس بن مالک قبل از خروج از منزل سه عدد خرما می خورد و اگر می خواست بر آن بیفزاید پنج عدد می خورد و اگر می خواست بر آن باز بیفزاید به تعداد اعداد فرد خرما می خورد».[9]
که این روایات بیانگر آن است که آنحضرت در روز عید فطر بر این عمل (که روز عید را با خرما افطار می نمودند) مواظبت داشته که چنین امری استحباب این عمل را ثابت می نماید؛ لذا فقها فتوا به استحباب چنین عملی در روز عید داده اند.[10]

پی نوشت:
1. المحاسن، البرقی، ج2، ص539-528.
2. الکافی، الکلینی، ج6، ص345، دارالکتب الاسلامیة.
3. خرماى مدينه انواع گوناگون داشت، بعضى مرغوب بود و بعضى غير مرغوب. مشهورترين انواع آن خرماى «صيحانى»، «عذق زيد»، «عجوه» و «صرفان» است و بعضى از نويسندگان تا صد و سيزده نوع خرما براى آن شمرده‏ اند».(فصلنامه میقات حج، ج24، ص79)؛ سَمْهودى گويد: عجوه هميشه در مدينه مشهور بوده. طرز تربيتش را پسران از پدران مى ‏آموزند و خُرد و كلان آن را مى‏ شناسند. داودى گويد: امروزه كه آن را با ديگر خرماها مقايسه مى‏ كنيم نوع متوسطى است. وقتى مى‏ گويند از بهترين خرماى مدينه است؛ يعنى از نوع بد و مردود نيست. (حجاز در صدر اسلام، احمد العلی، ص147)؛ ابن اثير گويد: عجوه نوعى از خرماى مدينه است. از صحيانى بزرگتر است. رنگش به سياهى مى ‏زند. اين نوع خرما را پيامبر(صلی الله علیه وآله)در مدينه غرس كرد.( النهایة فی غریب الحدیث، ابن اثیر، ج3، ص413، المكتبة العلمية).
4. همچون این روایت که البته سند آن ضعیف است؛ اما به همین مضمون در منابع اهل سنت روایت شده است: «عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنِ الدِّهْقَانِ عَنْ دُرُسْتَ بْنِ أَبِي مَنْصُورٍ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ (علیه السلام) قَالَ: «مَنْ أَكَلَ فِي كُلِّ يَوْمٍ سَبْعَ تَمَرَاتٍ عَجْوَةٍ عَلَى الرِّيقِ مِنْ تَمْرِ الْعَالِيَةِ لَمْ يَضُرَّهُ سَمٌّ وَ لَا سِحْرٌ وَ لَا شَيْطَان‏»؛ هر کس هر روز به هنگام ناشتا هفت عدد خرما از خرمای عالیه(قريه ‏اى است نزديك مدينه) تناول کند، سم و سحر و شیطان به او ضرری نمی رساند. (الکافی، ج6، ص349).
5. صحیح البخاری، کتاب الاطعمة، باب 43، باب العجوة، ح5445: «أَخْبَرَنَا عَامِرُ بْنُ سَعْدٍ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَ سَلَّمَ: مَنْ تَصَبَّحَ‏ كُلَّ يَوْمٍ سَبْعَ تَمَرَاتٍ عَجْوَةً، لَمْ يَضُرَّهُ فِي ذَلِكَ الْيَوْمِ سُمٌّ وَ لَا سِحْرٌ».
6. «مَنْ أَكَلَ سَبْعَ‏ تَمَرَاتٍ‏، مِمَّا بَيْنَ لَابَتَيْهَا، حِينَ يُصْبِحُ، لَمْ يَضُرَّهُ سُمٌ‏ حَتَّى يُمْسِيَ». صحیح مسلم، باب فضل تمر المدینة، ح2047.
7. «إِنَّ فِي عَجْوَةِ الْعَالِيَةِ شِفَاءً، أَوْ إِنَّهَا تِرْيَاقٌ، أَوَّلَ الْبُكْرَة»، همان، ح2048.
8. أخبرنا أبو بكر أحمد بن سلمان الفقيه ببغداد ...ثنا عبيد الله بن أبي بكر بن أنس قال : سمعت أنسا يقول: «ما خرج رسول الله صلى الله عليه و سلم يوم الفطر حتى يأكل تمرات ثلاثا أو خمسا أو سبعا أو أقل من ذلك أو أكثر من ذلك وترا». (تعليق الذهبي قي التلخيص : سكت عنه الذهبي في التلخيص). المستدرک علی الصحیحین، ج1، ص433، ح1090).
9. مسند الإمام أحمد بن حنبل، ج21، ص107، ح13426: «حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ عَاصِمٍ، أَخْبَرَنَا عُبَيْدُ اللَّهِ‏بْنُ أَبِي بَكْرِ بْنِ أَنَسٍ، قَالَ: سَمِعْتُ أَنَسَ بْنَ مَالِكٍ يَقُولُ:" مَا خَرَجَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ (وآله) وَسَلَّمَ فِي يَوْمِ فِطْرٍ قَطُّ، حَتَّى يَأْكُلَ تَمَرَاتٍ‏" قَالَ:" وَكَانَ أَنَسٌ يَأْكُلُ قَبْلَ أَنْ يَخْرُجَ ثَلَاثًا، فَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَزْدَادَ أَكَلَ خَمْسًا، فَإِذَا أَرَادَ أَنْ يَزْدَادَ أَكَلَ وِتْرًا».
10. در فقه شیعه افطار با خرما و رطب مستحب بوده و در فقه عامه رعایت وتر بودن آن نیز مستحب است.