قرآن را چه کسی به شکل امروزی جمع آوری نموده است؟

بسيارى از قرآن پژوهان ، عقيده دارند كه قرآن كريم ، به وسيله

پيامبراكرم ص با ترتيب كنونى ، گردآورى شده است . يكى از حكمت هاى ترتيب كنونى ، ارتباط خاص انتهاى هر سوره با ابتداى سوره ديگر است . علامه طبرسى در مجمع البيان ، به برخى از اين ارتباط ها ، در ابتداى سوره ها، اشاره كرده است .
دانشمندانى كه معتقدند قرآن مجيد ، پس از رحلت پيامبر گردآورى شده است ، مى گويند ، چون به سوره

حمد ، «فاتحة الكتاب » گفته مى شد و اين نام ، در زمان پيامبر نيز

مشهور بود ، اصحاب پيامبر ، سوره حمد را در ابتداى قرآن قرار داده ،

سپس ساير سوره ها را ، تقريباً ، به ترتيب بزرگى آن ها پشت

سرهم آورده اند .

دانشمندانى مانند سيدمرتضى علم الهدى ، آية الله خويى ، آيت الله

حسن زاده آملى ، آية الله مكارم شيرازى و.. . معتقدند ، قرآن به

وسيله پيامبر گردآورى شده ، و دانشمندانى مانند : سيوطى ،

علامه طباطبايى ، آيت الله معرفت ، .. . معتقدند ، قرآن ، پس از

رحلت پيامبر گردآورى شده است .1
حمد ، نخستين سوره است كه به طور كامل و يك دفعه ، نازل شده

است .2 كه به اين اعتبار ، مى توان آن را فاتحة الكتاب ناميد . اين

نام ، در زمان پيامبر نيز شهرت داشته و

اين احتمال وجود دارد كه اين مطالب در ترتيب و چينش سوره ها

لحاظ شده باشد .

از طرفى سوره حمد از نظر قرآن بسيار با اهميت است ; آن جا كه

بر پيامبر اكرم منت گذارده و بر او سوره حمد را نازل فرموده است .
(حجر ، 87)

1 . جهت اطلاع بيشتر به كتاب قرآن در اسلام از علامه طباطبايى
2 . ر .ك : التمهيد فى علوم القرآن ، ج 1 ، ص 127 .

با سلام
درباره جمع قرآن سه دیدگاه وجود دارد:
1- جمع قرآن وتدوین در زمان بعد از رحلت پیامبر صورت گرفته .
2- جمع وتدوین قرآن به شکل امروزی آن به زمان خود پیامبر برمیگردد.
ولی مشهورترین دیدگاهی که وجود داره این است که:
قرآن درسه مرحله جمع آوری شده است:
1- مرحله یکم: نظم وچینش آیه ها در کنار یکدیگر که شکل گیری سوره ها را در پی داشت .این کار در عصر پیامبر (ص) صورت گرفت.
2- مرحله دوم: جمع کردن مصحف های پراکنده در یک جا وتهیه جلد برای آنها که در زمان ابوبکر انجام شد.
3- مرحله سوم: جمع آوری تمامی قرآنهای نوشته شده از سوی کاتبان وحی ، برای نگارش یک قرآن به عنوان الگو وایجاد وحدت قرائت در آن .این مرحله در زمان عثمان صورت گرفت.
که هر کدام از دیدگاهها برای خود استدلالهایی آورده اند که در مورد بررسی باید قرار گیرد.
موفق باشید

با سلام به همه دوستانی که در این موضوع ابراز نظر نموده اند
عظمت و بزرگى شأن قرآن كريم و احترامى كه اين كتاب الهى به دليل سفارش هاى مكرر پيامبر اكرم(صلى الله عليه وآله) در ميان مسلمانان پيدا كرده بود و نيز منزلتى كه آن حضرت براى قرآن قائل بود،[1] موجب شد از همان آغاز نزول وحى، مسلمانان به حفظ آيات قرآن در ذهن خود اهتمام ورزند. . بنابر اين، بسيار طبيعى است كه نشانه هاى كوشش براى حفظ قرآن و در مرحله بعد، نگارش آن، از زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) ديده شود. اولين قدم در راه پاسدارى از حريم قرآن، حفاظت از آيات الهى در خزينه افكار و سينه هاى مستعد مسلمانان بود كه شمار اندك با سوادان، كمبود امكانات نگارش و قدرت حافظه عرب كه ضرب المثل تيز هوشى و قدرت حفظ بوده اند، نيز با آن سازگار است. در رأس تمام مشتاقان حفظ قرآن، شخص پيامبر(صلى الله عليه وآله)وجود داشت كه آيات و سوره ها را، هر چند هم طولانى، به خوبى فرامى گرفت و به ديگران مى آموخت. پيامبر(صلى الله عليه وآله) آن قدر در اين امر راغب و كوشا بود كه پروردگار به او وعده داد قرآن را در سينه اش جمع نموده، قرائت و فهم آن را برايش آسان نمايد. از همين روى، خداوند متعال به پيامبرش فرمود كه نيازى به تعجيل تو در فراگيرى قرآن نيست; چنان كه آيات (لا تحرك به لسانك لتعجل به ان علينا جمعه و قرآنه) [2] به همين گونه تفسير شده است. [3]
علامه طبرسى در تفسير آيه (سنقرئك فلا تنسى); [4] مى نويسد: «خداوند به پيامبرخود مى فرمايد: ما از تو مى خواهيم كه قرآن را بخوانى تا فراموش نكنى. افزون بر پيامبر، تعدادى از صحابه نيز بوده اند كه كوشش فراوانى در راه حفظ قرآن به عمل آورده ند كه در مباحث علوم قرآنى به نام «جمّاع القرآن» نيز شهرت يافته اند. اين نام با استفاده از آيات سوره قيامت، آيه 16 و 17، است كه به اتفاق مفسران، قرآن در اين جا به معناى تلاوت است و جمع به معناى حفظ».[5]
درباره تعداد حافظان قرآن در عصر پيامبر(صلى الله عليه وآله) سخنان فراوانى گفته اند; از جمله: افزون بر 70 نفر. در صحيح بخارى آمده است پيامبر(صلى الله عليه وآله)فرمود: «قرآن را از چهار نفر فرابگيريد: عبدالله بن مسعود، سالم مولى ابن حذيفه، معاذ بن جبل و اُبى بن كعب».[6]
آن چه از مجموع روايات گوناگون و تاريخ اسلام برمى آيد، اين است كه تعداد حافظان قرآن، مشخص نبوده و هر كس به فراخور استعداد و علاقه خود، تمام يا بخشى از آيات را حفظ مى كرده است. آن چه در برخى نقل ها آمده، به علت شهرت افراد يا انگيزه هاى ديگر بوده است. [7] افراد بسيارى در زمان حيات رسول اكرم(صلى الله عليه وآله) به عنوان كاتب وحى، به فرمان پيامبر(صلى الله عليه وآله)، آيات قرآن را مى نوشتند و هر آيه اى كه نازل مى گشت، به فرمان وى در جاى مناسب خود قرار مى دادند. زنجانى در تاريخ القرآن، نويسندگان وحى را 43 نفر دانسته و نام آنان را ياد آور شده است كه معروف ترين آنان، عبارتند از: على ابن ابى طالب، زيد بن ثابت، ابى بن كعب و عبد الله بن مسعود. آن حضرت به نوشتن قرآن بسيار اهتمام مي ورزيد و نسبت بدان عنايت فراوانى مبذول مى داشت. [8] وى مى نويسد: رواياتى در اين زمينه وارد شده كه نهادن آيات در محل مناسب خويش، به دستور خود پيامبر(صلى الله عليه وآله) بوده و با آگاهى و فرمان ايشان صورت مى گرفته است. [9] سيد مرتضى، از بزرگان شيعه، درباره جمع آورى قرآن فرمود: «قرآن در زمان رسول گرامى(صلى الله عليه وآله) با همان كيفيتى كه اكنون در دسترس ماست، جمع آورى و مرتب گرديده بود; زيرا قرآن در آن عصر، تدريس مى شد و مجموع آن به وسيله مسلمانان حفظ مى گرديد، تا آن جا كه جمعى از اصحاب، معين شده بودند تا قرآن را حفظ كنند و آن را بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) بخوانند. همچنين جمعى از ياران آن حضرت، مانند عبدالله بن مسعود و ابى بن كعب و ديگران، بارها قرآن را از ابتدا تا انتها، نزد پيامبر گرامى اسلام(صلى الله عليه وآله) قرائت كردند».[10] نبى اكرم (صلى الله عليه وآله) بر كار كاتبان وحى، نظارت دقيق داشت و جاى قرار دادن آيات را تعيين مى فرمود; چنان كه از ابن عباس نقل شده است كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود:« جبرئيل آيه (و اتقوا يوماً ترجعون فيه الى الله) [11] را آورد و گفت: خداى تعالى مى فرمايد: اين آيه را پيش از آيه 280 سوره بقره بگذار».[12] كاتبان وحى نسخه اى از قرآن را در خانه پيامبر قرار مى دادند. [13] بنابراين، تمام قرآن كريم، زير نظر مستقيم آن حضرت، نگاشته و جمع آورى شد و نسخه اى از آن نزد حضرت باقى ماند. [14]
جز شمار اندكى از علماى اهل سنت، تمام علماى شيعه و اكثريت علماى عامه معتقدند قرآن جز با تواتر ثابت نمى شود و اين مستلزم آن است كه تدوين قرآن را در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) بدانيم; وگرنه تواتر، با آن چه براى نگارش قرآن در زمان خلفا نقل كرده اند، حاصل نمى شود. آيا مى توان گفت زيد بن ثابت با گواهى دونفر، اظهارات آنان را به عنوان قرآن ثبت مى كرد و در عين حال، قائل به تواتر قرآنِ موجود شد؟![15] با توجه به اين گونه مدارك و شواهد است كه بزرگانى نظير سيد مرتضى، به تدوين قرآن در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) اعتقاد دارند و معتقدند به قولِ مخالف نبايد اعتنا كرد. بنابر اين، وقتى روشن شد كه تمام قرآن در زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) گردآورى و تدوين شده است، منظور كسانى كه مى گويند قرآن را ابوبكر و اشخاص ديگرى پس از زمان پيامبر(صلى الله عليه وآله) جمع كرده اند، نوشتنِ نسخه هاى ديگرى بوده; به قول آيت الله خويى: «انتساب جمع آورى و تدوين قرآن به خلفا، امر موهومى است كه مخالف كتاب و سنت و اجماع و عقل است».
برخى، به ويژه برادران اهل سنت، معتقدند جمع آورى و تدوين قرآن به صورت كتابى مدوّن و منسجم، پس از رحلت پيامبر(صلى الله عليه وآله) و به همت ابوبكر صورت گرفت. در احاديثِ وارده از طريق اهل سنت، آمده است: عبيد بن سباق نقل كرده كه زيد بن ثابت گفته است: پس از كشتار اهل يمامه، ابوبكر در پى من فرستاد. در آن هنگام، عمر بن خطاب نيز نزد او بود. ابوبكر گفت: عمر نزد من آمده و گفته است كه كشتار در جنگ يمامه، بر قاريان قرآن سخت بوده است و من بيمِ آن دارم كه كشتار قاريان در مواقع ديگر نيز شدت پيدا كند و بسيارى از قرآن از بين برود. من بر اين باورم كه تو به گرد آوردن قرآن، فرمان دهى. من به عمر گفتم: چگونه كارى مى كنيد كه رسول خدا (صلى الله عليه وآله) آن را انجام نداده است؟ عمر گفت: سوگند به خدا كه اين، كارِ خيرى است. پس عمر همواره ـ براى اين امر ـ به من مراجعه مى كرد تا خداوند سينه مرا براى اين كار گشود و در آن، همان نظرى را يافتم كه عمر بر آن بود. سپس ابوبكر به من گفت: تو مرد جوان و عاقلى هستى. تو كسى بودى كه وحى را براى رسول اكرم (صلى الله عليه وآله) مى نوشتى. پس قرآن را جست و جو و گرد آورى كن. سوگند به خدا كه اگر به من (زيد بن ثابت) تكليف مى كردند كه كوهى از كوه ها را جا به جا كنم، بر من سنگين تر از آن نبود كه مرا به جمع كردن قرآن امر كرد. پس گفتم: چگونه كارى مى كنيد كه پيامبر(صلى الله عليه وآله) آن را نكرد؟ ابوبكر گفت: به خدا سوگند كه اين، كار نيكى است. پس همواره ابوبكر به من مراجعه مى كرد تا اين كه خداوند سينه مرا گشود ; همان گونه كه سينه ابوبكر و عمر را براى اين كار گشوده بود. پس برخاستم و قرآن را جست وجو كردم و آن را از شاخه هاى خرما و سنگ هاى سپيد و سينه هاى مردمان گرد آوردم. سر انجام، دو آيه آخر سوره توبه را نزد ابو خزيمه انصارى يافتم و نزد كسى ديگر غير از او نبود: (لقد جائكم رسول من انفسكم عزيز عليه ماعنتم...); [16] اين صحف، نزد ابوبكر ماند تا وى زندگى را بدرود گفت. بعد در تمام طول عمر، نزد او بود و سپس نزد حفصه دختر عمر باقى ماند».
منابع اهل سنت، دومين مرحله از جمع و تدوين قرآن كريم را مربوط به دوران خليفه سوم مى دانند. حذيفه يمانى همراه لشكر اسلام كه متشكل از مسلمانان عراق و شام بود، براى نبرد به سرزمين ارمينيه (ارمنستان) عازم شد. او در آن جا، متوجه اختلاف قرائت مسلمانان ـ كه هر يك قرائت خود را به يكى از اصحاب مستند مى كرد ـ شد. او پس در باز گشت از نبرد، نزد عثمان رفت و چاره جويى كرد. نجارى، داستان گفت گوى وى را با خليفه سوم اين گونه گزارش مى كند: « حذيفه از اختلاف مسلمانان در قرائت قرآن، سخت نگران و آشفته شد. پس نزد عثمان رفت و به او گفت: اى امير مؤمنان، درياب امت را پيش از آن كه همانند يهوديان و مسيحيان در كتاب آسمانى خود دچار اختلاف شوند. پس عثمان كسى را به سوى حفصه فرستاد تا نسخه اى را كه در زمان ابوبكر تدوين شده و نزد او بود، بدهد تا از روى آن استنساخ كرده، سپس آن را به وى باز گرداند. حفصه، قبول كرد و پس از آن بود كه عثمان به زيد بن ثابت، عبد الله بن زبير، سعيد بن عاص و عبد الرحمن بن حارث بن هشام دستور داد كه از روى مصحف مذكور، نسخه هايى (مصاحفى) تهيه كنند. عثمان به آنان گفت: هر گاه ميان شما سه نفر قرشى و زيد بن ثابت اختلافى در قرائت ولحن پيش آمد، مورد اختلاف را به زبان مردم قريش بنويسيد; زيرا قرآن به زبان آنان نازل شده است. پس آنان نيز چنين كردند تا آن كه كار نسخه بردارى به پايان رسيد. سپس عثمان مصحف حفصه را به او باز گرداند و دستور داد به هر يك از اكناف و اطراف بلاد اسلامى، نسخه اى از مصحفى را كه نوشته بودند، بفرستند و همه كتيبه ها و نوشته هاى ديگرى كه قرآن بر آن نوشته بودند، بسوزانند تا هيچ اختلافى در قرآن پيش نيايد و همه مسلمانان بر يك قرآن اتفاق نظر داشته باشند. [17]
از اين روايات، تدوين جديد قرآن به دست نمى آيد; بلكه آن چه از آن استفاده مى شود اين است كه خلفا براى حفظ قرآنى كه در زمان پيامبر تدوين شده بود، آن را در مراحل گوناگون، به صورت يك نسخه كه مورد توجه همه مسلمانان باشد، قرار دادند.
پاورقي
[1] براى ملاحظه برخى از روايات دال بر اين مطلب ر.ك: مقدمه تفسير مجمع البيان، شيخ طبرسى، ج 1، ص 44، (مؤسسه الاعلمى للمطبوعات، بيروت، 1415).
[2] سوره قيامت، آيه 16 ـ 17.
[3] مجمع البيان، طبرسى، ج 10، ص 397 (مؤسسه الاعلمى للمطبوعات 1415)، ذيل آيات 16 ـ 17 سوره قيامة.
[4] سوره اعلى، آيه 6.
[5] مجمع البيان، طبرسى، ج 10، ص 397.
[6] صحيح البخارى، الامام بخارى، ج 6، كتاب فضائل قرآن، باب القراء من اصحاب النبى (صلى الله عليه وآله)، ص 586 (انتشارات دارالقلم، بيروت، لبنان الطبعة الأولى، 1407 هـ ق، 1987 م).
[7] كليات علوم قرآن، محسن اسماعيلى، ص (انتشارات بنيان، تهران 1374).
[8] تاريخ القرآن، علامه زنجانى، الفصل السادس، فى كتابة القرآن حين نزوله، ص 20، (بى تا، بى جا) (التأليف و الترجمة و النشر، 1354 هـ ق القاهره).
[9] همان، ص 21.
[10] مجمع البيان، شيخ طوسى، ج 2، ذيل آيه 281 بقره، ص 213 مؤسسه الاعلمى المطبوعات، بيروت 1415 هـ ق.
[11] آيه 281، سوره بقره.
[12] تاريخ قرآن، ص 260، به نقل از نامه هدايت، دكتر محمد مهدى ركنى، ص 64 ـ 63 (انتشارات امور فرهنگى آستان قدس رضوى، مشهد، مرداد 63).
[13] المصاحف، ص 5، نقل از همان، ص 64.
[14] همان، ص 64.
[15] البيان، آيت الله خويى، ص 257، منشورات انوار الهدى.
[16] سوره توبه، آيه 128.
[17] همان، ج 6، ص 583.

همانگونه كه مى‏دانيم نام اولين سوره قرآن كريم «فاتحة الكتاب» است «فاتحة الكتاب» به معنى آغازگر كتاب (قرآن) است، و از روايات مختلفى كه از پيامبر صلى الله عليه و آله نقل شده به خوبى استفاده مى‏شود كه اين سوره در زمان خود پيامبر صلى الله عليه و آله نيز به همين نام شناخته مى‏شده است.
از اينجا دريچه‏اى به سوى مسأله مهمى از مسائل اسلامى گشوده مى‏شود و آن اينكه بر خلاف آنچه در ميان گروهى مشهور است كه (قرآن در عصر پيامبر (صلى الله عليه و آله) به صورت پراكنده بود، بعد در زمان ابوبكر يا عمر ياعثمان جمع آورى شد) قرآن در زمان خود پيامبر صلى الله عليه و آله به همين صورت امروز جمع آورى شده بود، و سرآغازش همين سوره حمد بوده است، والا نه اين سوره نخستين سوره‏اى بوده است كه بر پيامبر صلى الله عليه و آله نازل شده، ونه دليل ديگرى براى انتخاب نام فاتحة الكتاب براى اين سوره وجود دارد.
مدارك متعدد ديگرى در دست است كه اين واقعيت را تأييد مى‏كند كه قرآن به صورت مجموعه‏اى كه در دست ماست در عصر پيامبر (صلى الله عليه و آله) و به فرمان او جمع آورى شده بود.
«على بن ابراهيم» از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله) به على (عليه السلام) فرمود: «قرآن در قطعات حرير و كاغذ و امثال آن پراكنده است آن را جمع آورى كنيد» سپس اضافه مى‏كند على (عليه السلام) از آن مجلس است و آن را در پارچه زرد رنگى جمع‏آورى نمود سپس برآن مهر زد (وانطلق على (عليه السلام) فجمعه فى ثوب اصفر ثم ختم عليه).[1]
گواه ديگر اينكه «خوارزمى» دانشمند معروف اهل تسنن در كتاب «مناقب» از «على بن رياح» نقل مى‏كند كه على بن ابيطالب و ابىّ بن كعب، قرآن را در زمان رسول خدا (صلى الله عليه و آله) جمع آورى كردند.
سومين شاهد جمله‏اى است كه «حاكم» نويسنده معروف اهل سنت در كتاب «مستدرك» از «زيد بن ثابت» آورده است:
زيد مى‏گويد: «ما در خدمت پيامبر (صلى الله عليه و آله) قرآن را از قطعات پراكنده جمع آورى مى‏كرديم و هر كدام را طبق راهنمائى پيامبر صلى الله عليه و آله در محل مناسب خود قرار مى‏داديم، ولى با اينحال اين نوشته‏ها متفرق بود پيامبر (صلى الله عليه و آله) به على عليه السلام دستور داد كه آن را يكجا جمع كند، و ما را از ضايع ساختن آن بر حذر مى‏داشت».
سيد مرتضى دانشمند بزرگ شيعه مى‏گويد: «قرآن در زمان رسول اللَّه به همين صورت كنونى جمع آورى شده بود». [2]
طبرانى و ابن عساكر از «شعبى» چنين نقل مى‏كنند كه شش نفر از انصار، قرآن را در عصر پيامبر (صلى الله عليه و آله) جمع آورى كردند [3] و قتاده نقل مى‏كند كه از انس پرسيدم چه كسى قرآن را در عصر پيامبر صلى الله عليه و آله جمع آورى كرد، گفت چهار نفر كه همه از انصار بودند: ابىّ بن كعب، معاذ، زيدبن ثابت، و ابوزيد[4] و بعضى روايات ديگر كه نقل همه آنها به طول مى‏انجامد.
به هر حال علاوه بر اين احاديث كه در منابع شيعه و اهل تسنن وارد شده انتخاب نام فاتحة الكتاب براى سوره حمد- همانگونه كه گفتيم- شاهد زنده‏اى براى اثبات اين موضوع است.
در اينجا اين سؤال پيش مى‏آيد كه چگونه مى‏توان اين گفته را باور كرد با اينكه در ميان گروهى از دانشمندان، معروف است كه قرآن پس از پيامبر( صلى الله عليه و آله) جمع آورى‏
شده، (بوسيله على عليه السلام يا كسان ديگر).
در پاسخ اين سؤال بايد گفت: اما قرآنى كه على (عليه السلام) جمع آورى كرد تنها خود قرآن نبود بلكه مجموعه‏اى بود از قرآن و تفسير وشأن نزول آيات، و مانند آن.
و اما در مورد عثمان قرائنى در دست است كه نشان مى‏دهد عثمان براى جلوگيرى از اختلاف قرائت‏ها اقدام به نوشتن قرآن واحدى با قرائت و نقطه گذارى نمود (چرا كه تا آن زمان نقطه گذارى معمول نبود).
و اما اصرار جمعى بر اينكه قرآن به هيچوجه در زمان پيامبر (صلى الله عليه و آله) جمع آورى نشده و اين افتخار نصيب عثمان يا خليفه اول و دوم گشت شايد بيشتر به خاطر فضيلت سازى بوده باشد، و لذا هر دسته‏اى اين فضيلت را به كسى نسبت مى‏دهد و روايت در مورد او نقل مى‏كند.
اصولا چگونه مى‏توان باور كرد پيامبر (صلى الله عليه و آله) چنين كار مهمى را ناديده گرفته باشد در حالى كه او به كارهاى بسيار كوچك هم توجه داشت، مگر نه اين است كه قرآن، قانون اساسى اسلام، كتاب بزرگ تعليم و تربيت، زير بناى همه برنامه‏هاى اسلامى و عقائد و اعتقادات است؟ آيا عدم جمع آورى آن در عصر پيامبر (صلى الله عليه و آله) اين خطر را نداشت كه بخشى از قرآن ضايع گردد و يا اختلافاتى در ميان مسلمانان بروز كند.
به علاوه حديث مشهور «ثقلين» كه شيعه و سنى آن را نقل كرده‏اند كه پيامبر (صلى الله عليه و آله) فرمود من از ميان شما مى‏روم و دو چيز را به يادگار مى‏گذارم «كتاب خدا» و «خاندانم»[5] اين خود نشان مى‏دهد كه قرآن به صورت يك كتاب جمع آورى شده بود.
و اگر مى‏بينيم رواياتى كه دلالت برجمع آورى قرآن توسط گروهى از صحابه زير نظر پيامبر صلى الله عليه و آله دارد، از نظر تعداد نفرات مختلف است مشكلى ايجاد نمى‏كند، ممكن است هر روايت عده‏اى از آنها را معرفى كند.

[=Times New Roman][1][=Times New Roman] - تاريخ القرآن، ابوعبداللَّه زنجانى، صفحه 24.

[=Times New Roman][2][=Times New Roman] - مجمع البيان، ج 1، ص 15.

[=Times New Roman][3][=Times New Roman] - منتخب كنز العمال، ج 2، ص52.

[=Times New Roman][4][=Times New Roman] - صحيح بخارى، ج 6 ، ص 102.

[=Times New Roman][5][=Times New Roman] - وسائل‏الشيعة ج، 27 ص، 34.