جمع بندی برهان پاسخ به امیال درونی

[="Arial Black"][="Blue"]

اثبات حقیقی بودن میل و علاقه انسان به خداوند متعال:
همانطور که ملاحظه کردید، این برهان یکی از تقریرها و اقسام برهان فطرت است. بنابراین، مدعای برهان مذکور این است که امیال فطری انسان دارای متعلق خارجی و مطلوب حقیقی اند، نه هر میلی. پس برای شناخت امیال فطری باید به شرح صغرای قیاس مراجعه نمود و اگر میلی دارای ملاکهای مذکور بود، یقینا متعلق خارجی هم خواهد داشت، چرا که رابطه آنها تضایف بوده و ضروری است که طرفین تضایف موجود باشند و گرنه اصلا تضایف محقق نخواهد شد. بدین ترتیب چون کشف می کنیم که صفت خدا‌شناسی مانند صفت احساس گرسنگی و تشنگی، امر غریزی و فطری است، و دلیل و مناط صدق احساس گرسنگی و تشنگی همان امر وجدانی و علم حضوری انسان به آن است و همین مناط را علم انسان به وجود خداوند در سرشت خود دارا است، از باب تنقیح مناط، به ضرورت وجود متعلق احساس خداشناسی در عالم واقعیت حکم می‌شود.⁽⁴⁾
بنابراین، اولا؛ میل به خدا چون امری فطری است، شهودی و وجدانی خواهد بود و فرق چنین امری با امور موهوم و تصوری با مراجعه به ملاکات امور فطری به روشنی مشخص می گردد. ثانیا؛ هر انسانی بین وجود ذهنی و وجود غریزی و درونی فرقی قائل است. اوّلی به ذهن و عقل، و دومی به دل و اعماق وجودی انسان متعلق است. آنچه انسان از حس عشق به کمال و قدرت مطلق و امید به آن در خود احساس می‌کند، از نوع احساس شهودی و باطنی نه صرف مفهوم ذهنی است. ثالثاً؛ در حالت اضطرار که انسان تمام امید خود را از همه محبوب‌ها و قدرت‌های عادی و ذهنی قطع کرده است و می‌داند و به تعبیر دقیق این حس را دارد که وی نه به صورت ذهنی، بلکه به یک وجود کامل و برتر به معنای حقیقی امید می‌ورزد و از آن استعانت می‌کند.⁽⁵⁾

[=Arial Black][=Arial Black]

پاسخ:

برهان مذکور یکی از اقسام برهان فطرت است که شکل منطقی آن چنین است:
صغری: انسان عشق فطری و بالفعل به خیر و کمال مطلق(کامل مطلق: خدا) دارد.
کبری: عشق از صفات اضافیه‌ است.
نتیجه: عاشق بالفعل، معشوق بالفعل را اقتضا می‌کند.⁽¹⁾

برخی نیز به شکل دیگری بیان کرده اند:
صغری: عاشق و معشوق متضایفین هستند.
کبری: متضایفین در قوّه و فعل متکافئین هستند.
نتیجه: معشوق فطری(خداوند) باید بالفعل باشد.⁽²⁾

شرح صغری: عشق و علاقه فطری انسان به خداوند با توجه به ملاکهای امور فطری قابل اثبات است. برای بازشناسی فطرت از غیر فطرت، ملاک‌هایی وجود دارد که عبارتند از: أ. عدم نیاز به جعل مستقل (عدم نیاز به عامل خارجی)؛ ب. ثبات و دوام؛ ج. کلیت و عمومیت؛ د. درک و شناخت ؛ هـ. . قداست.
توضیح کبری: تضایف یعنی وصفی که بیان‌کننده هیأت اضافه است؛ مانند پدری و پسری، دوری و نزدیکی، بالایی و پائینی، عاشقی و معشوقی که بر نسبت خاصی میان دو موصوف دلالت می‌کنند و چون بیان‌کننده هیأت اضافه و نسبت‌اند و اضافه قائم به دو طرف است، نمی‌توانند بدون متعلّق باشند و محال عقلی است که یکی بالفعل باشد و دیگری نباشد.⁽³⁾
بنابراین اگر ثابت شود که میل انسان به خداوند و وجود کامل مطلق، میلی حقیقی است نه صرف توهم، و از طرفی بین میل و علاقه درونی انسان با وجود معشوق و مورد علاقه رابطه تضایف برقرار است، نتیجه وجود خارجی معشوق خواهد بود.

اثبات حقیقی بودن میل و علاقه انسان به خداوند متعال:
همانطور که ملاحظه کردید، این برهان یکی از تقریرها و اقسام برهان فطرت است. بنابراین، مدعای برهان مذکور این است که امیال فطری انسان دارای متعلق خارجی و مطلوب حقیقی اند، نه هر میلی. پس برای شناخت امیال فطری باید به شرح صغرای قیاس مراجعه نمود و اگر میلی دارای ملاکهای مذکور بود، یقینا متعلق خارجی هم خواهد داشت،

چرا که رابطه آنها تضایف بوده و ضروری است که طرفین تضایف موجود باشند و گرنه اصلا تضایف محقق نخواهد شد. بدین ترتیب چون کشف می کنیم که صفت خدا‌شناسی مانند صفت احساس گرسنگی و تشنگی، امر غریزی و فطری است، و دلیل و مناط صدق احساس گرسنگی و تشنگی همان امر وجدانی و علم حضوری انسان به آن است و همین مناط را علم انسان به وجود خداوند در سرشت خود دارا است، از باب تنقیح مناط، به ضرورت وجود متعلق احساس خداشناسی در عالم واقعیت حکم می‌شود.⁽⁴⁾

بنابراین،
اولا؛ میل به خدا چون امری فطری است، شهودی و وجدانی خواهد بود و فرق چنین امری با امور موهوم و تصوری با مراجعه به ملاکات امور فطری به روشنی مشخص می گردد.
ثانیا؛ هر انسانی بین وجود ذهنی و وجود غریزی و درونی فرقی قائل است. اوّلی به ذهن و عقل، و دومی به دل و اعماق وجودی انسان متعلق است. آنچه انسان از حس عشق به کمال و قدرت مطلق و امید به آن در خود احساس می‌کند، از نوع احساس شهودی و باطنی نه صرف مفهوم ذهنی است.
ثالثاً؛ در حالت اضطرار که انسان تمام امید خود را از همه محبوب‌ها و قدرت‌های عادی و ذهنی قطع کرده است و می‌داند و به تعبیر دقیق این حس را دارد که وی نه به صورت ذهنی، بلکه به یک وجود کامل و برتر به معنای حقیقی امید می‌ورزد و از آن استعانت می‌کند.⁽⁵⁾