آیا علمای گذشته به زیارت اربعین می رفتند؟

امام صادق(ع) درباره ثواب زیارت امام حسین(ع) با پای پیاده می‌فرماید: کسى که با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) برود، خداوند به هر قدمى که برمى‏دارد یک حسنه برایش نوشته ، یک گناه از او محو مى‏فرماید ، یک درجه مرتبه‏اش را بالا مى‏برد، وقتى به زیارت رفت، حق تعالى دو فرشته را مامور او مى‏‌فرماید که آنچه خیر از دهان او خارج می‌شود را نوشته و آنچه شر و بد است را ننویسند و وقتى برگشت با او وداع کرده و به وى مى‏‌گویند: اى ولىّ خدا! گناهانت آمرزیده شد ،تو از افراد حزب خدا ، حزب رسول او و حزب اهل‌بیت رسولش هستی، به خدا قسم! هرگز تو آتش را به چشم نخواهی دید ، آتش نیز هرگز تو را نخواهد دید و تو را طعمه خود نخواهد کرد. (1)
دلایل کلی برای رفتن به زیارت اباعبدالله علیه السلام وجود دارد. در روایات بسیاری بر زیارت آن حضرت تاکید شده، حتی در پاره ای از این روایات، از وجوب و فرض بودن این زیارت یاد شده، تا بدانجا که برخی علماء همچون مرحوم علامه مجلسی و پدر بزرگوارشان به این نظر متمایل شده اند که بر کسی که توانایی انجام زیارت آن حضرت را دارد این زیارت در عمر یک بار واجب است. اما امروز این پیاده روی تبدیل به یکی از شعائر اسلامی و وسیله ترویج مذهب است و از این باب مصداق روایات مربوط به تعظیم شعائرالله است.

تاریخ آغار راهپیمایی اربعین حسینی به سال 61 هجری و تاریخ حادثه كربلا مربوط است. بنا به روایت علما و مورخین بیستم صفر سال ۶۱ هجری قمری، چهلمین روز شهادت حسین بن علی (ع) روزی است كه سر مقدس امام حسین (ع) در بازگشت اسرای كربلا به تاریخ بیستم صفر به جسد مطهر امام برگردانده شده و با پیكر ایشان دفن می شود. لذا از دیدگاه بسیاری از صاحب نظران و مورخان شیعه و اهل سنت، مبنای تاریخی چنین بزرگداشتی، ورود اهل بیت به كربلا در اولین اربعین حسینی (سال 61 هجری) و دفن سرهای مطهر شهیدان بویژه سر مقدس امام حسین (ع) در كنار پیكرهای مطهر آنها است.
بنابر منابع تاریخی جابر بن عبدالله، نخستین زائر كربلای معلی است كه در روز اربعین(به سال 61 هجری) از مدینه به سمت كربلا رهسپار شده است.
در طول تاریخ، علمای شیعه در هدایت و ترغیب شیفتگان حسینی به این پیاده روی و زیارت اربعین، نقش اساسی داشته اند و ضمن ارائة رهنمود، خود نیز در این مراسم شركت كرده اند. علمایی چون شیخ انصاری٬ قاضی طباطبایی٬ ملكی تبریزی، بهجت، مكارم شیرازی، شبیری زنجانی، سیستانی، وحید خراسانی و جوادی آملی با ذكر اهمیت برگزاری هرچه باشكوه تر این مراسم، به شركت شیعیان در آن سفارش كرده اند؛ به طوری كه از گذشته تاكنون، علمای بزرگ شیعه نیز در كنار مردم در مراسم پیاده روی و زیارت اربعین شركت می كنند.

علاقه واشتیاق به این مراسم معنوی در میان مراجع تقلید، استادان، طلاب و روحانیون حوزه علمیه نجف، از شور و حال بیشتری برخوردار بوده است و اكثر استادان و حتی مراجع تقلید، از گذشته تاكنون در مراسم پیاده روی و زیارت اربعین شركت كرده و می‌كنند.

بسیاری شیخ میرزا حسین نوری را احیاء كننده مراسم راهپیمایی اربعین حسینی در تاریخ معاصر می دانند. حسین محدث نوری فرزند محمد تقی محدث نوری مازندرانی مؤلف كتاب «مستدرك الوسایل» و از چهره سرشناس علمای شیعه در قرن چهاردهم هجری بود. بنابر اذعان بسیاری ها این مراسم در دوره این بزرگوار به فراموشی سپرده شده بود كه توسط «شیخ میرزا حسین نوری» دوباره احیا می‌شود. این عالم بزرگوار اولین بار در عید قربان به پیاده‌روی از نجف تا كربلا اقدام می كند كه 3 روز در راه بوده و حدود 30 نفر از دوستان و اطرافیانش وی را همراهی می‌كرده اند. بنا بر نوشته های تاریخی شیخ بزرگوار تقریبا هر سال این مراسم را انجام می داد اهمیت خاصی به این مراسم قائل بوده است. ایشان آخرین بار در سال 1319 هجری با پای پیاده به زیارت حرم أباعبدالله حسین(ع) رفته است.
گفته می شود؛ مراسم پیاده روی در عصر مرجعیت شیخ مرتضی انصاری (1214- 1298ق) نیز با شكوه تمام رواج داشته است. در حالی كه پس از وی، این عمل٬ كم ارزش و متعلق به طبقه فقرا و نیازمندان معرفی شد. اما میرزا حسین نوری، این مراسم را در میان مردم رونق بخشیده است. مرحوم شیخ آقابزرگ تهرانی كه از نزدیك شاهد تلاش استادش بوده، می نویسد: « استاد ما چون وضع را بدین منوال دید، به این شیوه خداپسندانه (پیاده روی) همت گماشت ... در سال های بعد، رغبت مردم و صالحان به این موضوع بیشتر شد و دیگر عار محسوب نمی شد؛ به طوری كه در برخی سال ها، تعداد چادرها و خیمه های راه پیمایان، به سی عدد می رسید و هر چادر به بیست تا سی نفر تعلق داشت و به این ترتیب، این سنت حسنه، دوباره مرسوم شد و رونق گرفت» (2)
با قدم بزرگی كه میرزا حسین نوری انجام داد، مراسم راهپیمایی اربعین دوباره برقرار شد و از آن پس بسیاری از عاشقان اهل‌بیت و امام حسین(ع) و نیز برخی علما و حتی مراجع تقلید با پای پیاده به كربلا سفر كرده‌اند، میرزا جواد آقا ملكی تبریزی یكی از مراجع عالیقدر جهان تشیع كه خود بارها با پای پیاده از نجف، رهسپار كربلا شده است. ایشان در رابطه با بزرگداشت روز اربعین حسینی می فرمایند: «به هر روی بر مراقبه كننده لازم است كه بیستم صفر(اربعین) را برای خود روز حزن و ماتم قرار داده بكوشد كه امام شهید را در مزار حضرتش(ع) زیارت كند، هر چند تنها یك‌ بار در تمام عمرش باشد، چنانكه حدیث شریف، علامت‌های مؤمن را پنج امر ذكر كرده است: 51 ركعت نماز در شبانه روز، زیارت اربعین،‌انگشتر در دست راست كردن، پیشانی بر خاك گذاشتن و بلند بِسْمِ اللهِ الرَّحْمنِ الرَّحِیمِ‏ گفتن در نمازها» (3)
مرحوم سید محسن امین عاملی مؤلف كتاب معروف «اعیان الشیعه» و از جمله بزرگانی بود كه در این مراسم حضور مستمر داشته و درباره این مراسم این خاطره از وی بر جای مانده است:

«...به مدت ده سال و نیم كه در نجف بودم، زیارت های مخصوص عاشورا، عید قربان و غدیر و عرفه و اربعین را همواره انجام می دادم؛ مگر اندكی. پیش از سفر، نزد طلبكاران در بازار می رفتم و از آنها حلالیت می طلبیدم و به پیاده روی در زیارت، علاقه داشتم. نخست برایم سخت بود و بعد با تجربه دریافتم كه آسان است. در این سفر، جمعی از طلاب جبل عامل و نجف و دیگران به من ملحق می شدند و از من پیروی می كردند. من بارها پیاده به زیارت كربلا و امام حسین(ع) رفتم...»(4)
شیخ محمدحسین غروی فرزند حاج محمدحسن است كه در محرم سال 1296 قمری در نخجوان متولد شد. مرحوم غروی كه بعدها به «كمپانی» شهرت یافت، به دلیل سالهاحضور در نجف اشرف و تربیت شاگردان فراوان در حوزه علوم دینی، حضور ویژه ای نیز در مراسم راهپیمایی اربعین داشت و این مراسم را چندین بار به جای آورده است.
آیت الله العظمی میرزا محمدحسین نائینی غروی مشهور به علامه نائینی و میرزای نائینی، در سال 1277 هجری قمری در شهر نائین از توابع اصفهان به دنیا آمد. وی در سال ۱۳۰۳ قمری برای ادامه تحصیل و پیمودن مدارج عالی علمی راهی عتبات عالیات می‌شود و در این مقطع بود كه بنابر نقل شاگردانش در مراسم راهپیمایی اربعین شركت می­كرد.
مرحوم آیت الله ملكوتی از جمله علمای بزرگ و شركت كننده در این مراسم بوده است. ایشان در این باره می فرماید: « من نیز چند بار توفیق یافتم كه در این مراسم بسیار معنوی، شركت كنم و اغلب به همراه شاگردان مشرف می شدم. مسیر بین نجف و كربلا كه حدود دوازده فرسخ است، معمولا در مدت دو یا سه روز طی می شد. بعضی ها مثل آقای شیخ هادی زابلی كه پیش من درس می خواند، سلیقه خاصی داشت و این مسافت را یك روزه می رفت و یك روزه هم برمی گشت و بعضی ها نیز پس از پایان مراسم، از كربلا به كاظمین و سامراء مشرف می شدند و بعضی هم مستقیم به نجف بازمی گشتند.»(5)
در میان مراجع تقلید، آیت الله العظمی سید محمود شاهرودی با تشكیل كاروان در این مراسم شركت می كرده و معروف است كه این مرجع بزرگ، چهل بار با پای پیاده به زیارت امام حسین(ع) مشرف شده است.

شهید محراب آیت الله سید اسدالله مدنی، از استادان سرشناس حوزه نجف، یكی دیگر از عاشقان همیشگی مراسم پیاده روی نجف تا كربلا و زیارت حرم اباعبدالله الحسین(ع) و یارانش، به خصوص در روز اربعین بوده است. عالمان و استادان حوزه علمیه نجف، خاطرات خوشی از این شهید بزرگ، در این مراسم باشكوه معنوی دارند.
آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی نیز از عالمان و استادان نجف بود كه همواره در مراسم پیاده روی حضوری پیوسته و جدی داشت. حضور ایشان در این مراسم به قدری زیاد بوده كه خاطرات فراوانی از حضور ایشان توسط علما دوستان ایشان برجای مانده است. مرحوم حجت الاسلام والمسلمین سید تقی درچه ای در خاطره ای در رابطه با حاج مصطفی خمینی(ره) می فرماید:
«...چندین بار همراه آیت الله حاج آقا مصطفی خمینی از نجف پیاده به سوی كربلا رفتیم ...در این سفرها دوستانی چون آقایان اسلامی، علیان، احسانی، كیانی، حلیمی كاشانی، آقای مجتبی قائمی، آقای حاج آقا نصرالله شاه آبادی و آقای رضوانی كه در حال حاضر امام جماعت مسجد حاج سید عزیزالله هستند، همراه بودند. حاج آقا مصطفی با پای برهنه و حتی بدون جوراب، حركت می كرد و از هر كس مختصر صدایی داشت، می خواست اشعاری را در مقام و عظمت امام حسین(ع) بخواند و با شنیدن این اشعار، خودش طوری منقلب می شد كه از شدت گریه، شانه هایش بالا و پایین می رفت. حاج آقا مصطفی خمینی همیشه دیوان شیخ محمدحسین غروی اصفهانی را همراه داشت و وقتی كنار دجله و فرات كه دیگر نزدیك كربلا بود می رسیدیم، او به اسم كوچك مرا صدا می زد تا قسمتی از آن را بخوانم و به محض شروع، مثل كسی كه بغضش بتركد، شروع به گریه می كرد. در طی چند كیلومتر من زمزمه می كردم و جمع دوستان به خصوص حاج آقا مصطفی گریه می كردند. ناگهان یكی از دوستان چشمش به گنبد مطهر حضرت امام حسین(ع) می افتاد و به دنبال آن، موج شوق و گریه در میان جمع بلند می شد...»(6)
یكی دیگر از شخصیت های برجسته حوزه علمیه نجف كه به طور مرتب، در این مراسم شركت می كرد، علامه امینی مؤلف كتاب ارزشمند «الغدیر» بود كه در این سفرها، همواره تعدادی از عاشقان حسین(ره) او را همراهی می كردند.

امام موسی صدر، رهبر شیعیان لبنان كه در شهریور 1357 توسط صهیونیست ها ربوده و ناپدید شد، یكی از شیفتگان مراسم پیاده روی از نجف به كربلا بود. مرحوم آیت الله سید محمدعلی موحد ابطحی، یكی از عالمان بزرگ اصفهان كه در نجف با امام موسی صدر هم بحث بود، می گوید:
وقتی كه امام موسی صدر همراه ما با پای پیاده از نجف به كربلا می رفت، در این سفر، حضوری عاشقانه داشت و در وقت دعا و زیارت عاشورا، از همه باحال تر بود و هنگام گریه، چشمانش از شدت گریه سرخ می شد و وقتی نوبت ذكر مصیبت و خواندن اشعار و نوحه سرایی به او می رسید، با حال جان كاهی در مصیبت اهل بیت(ع) اشعار فارسی و عربی فصیحی می خواند و هنگام كار و حمل اثاثیه سفر، وی بیش از همه كار می كرد و هنگام شوخی و مزاح، مزاح هایی بیان می كرد كه بعد علمی و اخلاقی جالبی داشت.
آیت‌الله مکارم شیرازی که در سال‌های 1369 تا 1370 هجری قمری در نجف اشرف ساکن بود دو بار توفیق پیاده‌روی از نجف تا کربلا را داشته است. وی با پای برهنه از مسیر شط (رودخانه) که حدود 20 کیلومتر طولانی‌تر از مسیر کنونی نجف کربلاست و حدود 3 روز به طول می‌انجامید، به زیارت اباعبدالله الحسین(ع) مشرف شدند.
ایشان می‌گویند: وقتی به یکی از این مُضیف‌ها رسیدیم، صاحب مضیف دعوت و اصرار کرد که مهمان او بشویم و آنجا استراحت کنیم، به او توضیح دادیم که چون امروز کم راه رفته‌ایم و باید مسافت بیشتری را طی کنیم، فرصت ماندن نداریم، پس از کمی اصرار او و امتناع ما، ناگهان صاحب مضیف که معلوم بود چند وقتی است که مهمان برایش نرسیده و از این بابت خیلی ناراحت است، ناگهان چاقویش را در آورد و تهدید کرد که من مدتی است مهمان برایم نیامده است و شما حتماً باید مهمان ما بشوید!.اینقدر مهمانی کردن زائر امام حسین(ع) در نزد اینها اهمیت و ارزش داشت. ... البته بالاخره بعد از اینکه توضیح بیشتری برایش دادیم و قول دادیم که از طرف او زیارت کنیم، اجازه داد که ما برویم.

پیاده‌روی مراجع و علما تا زمان صدام ادامه داشته است، اما از زمانی که او در سال 1358 (1400 قمری) به ریاست جمهوری عراق رسید تا زمانی که در سال 1381 شمسی (1424) قمری سقوط کرد، وقفه‌ای در اجرای مراسم عزاداری با شکوه و پیاده‌روی‌های دسته جمعی ایجاد شد، هر چند که برخی اخبار حکایت از پیاده‌روی مخفی مردم در زمان صدام داشته است که گاهی منجر به شهادت این افراد توسط نیروی‌های بعث شده، اما مردم عراق با سقوط صدام، بار دیگر عشق و علاقه وصف‌ناپذیر خود به امام حسین(ع) را به جهانیان ثابت کرده‌اند که در کنار دیگر محبان و شیعیان اهل‌بیت از کشورهای ایران، لبنان، پاکستان، هند، لبنان، قطر، امارات، کویت، بحرین و ... مراسم اربعین حسینی را با شکوه‌تر از سال قبل اجرا می‌کنند.
منابع

1. ابن قولویه، کامل الزیارات، ص 134
2. آقابزرگ تهرانی، نقباء البشر، ج1، ص349؛ رضا مختاری، سیمای فرزانگان، ص193.
3. ترجمه المراقبات، كریم فیضی، ص 85
4. سیدمحسن امین، اعیان الشیعه، ج10، ص359.
5. خاطرات آیت الله ملكوتی، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص174.
6. در وادی عشق، خاطرات حجت الاسلام سیدتقی درچه ای، تهران، مركز اسناد انقلاب اسلامی، ص185.