جمع بندی آیا شأن نزول آیه 87 سوره مائده درباره حضرت علی (ع) است؟

[=arial]با سلام و ادب
در تفسیر این آیه ذکر شده است که:
در مورد سوگند على ع درباره بيدار ماندن شب و اشتغال به عبادت، امر مباح و مجازى بوده است اگر چه از آيات استفاده مى‏شود كه اولى و بهتر اين بود كه چنين كارى به طور مستمر ادامه پيدا نكند و اين موضوع هيچگونه منافاتى با مقام عصمت على ع ندارد چنان كه نظير آن را در باره پيامبر ص نيز در سوره تحريم آيه يك مى‏خوانيم يا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضاتَ أَزْواجِكَ:
" اى پيغمبر! چرا پاره‏اى از امورى كه بر تو حلال است به خاطر رضايت همسرانت بر خود حرام مى‏كنى؟"(1)

علامه طباطبایی ره می فرماید: انطباق آيه" لا يُؤاخِذُكُمُ ..." بر اين داستان و سوگند خوردن اين سه نفر خيلى روشن نيست، سابقا هم گفتگوى مختصرى در باره اين حديث شد، مرحوم طبرسى در مجمع البيان همين قصه را از امام ابى عبد اللَّه (ع) نقل كرده است. چيزى كه هست ذيل آن را نقل نكرده. پس جا دارد در اين حديث دقت و تامل بيشترى بعمل آيد.(2)

1. تفسير نمونه، ج‏5، ص: 61.
2. ترجمه الميزان، ج‏6، ص: 165.

[=arial]

بنده نقدی که حسن رهبری در مقاله روایت در تفسیر تبیان در فصلنامه پژوهشهای قرآنی آورده ذکر می کنم که مفید می باشد:
[=arial] [=arial] [=arial]

[=arial]۱. این روایت و روایات مشابه آن در زمره خبر واحد و مرسل و ضعیف قرار دارند.
۲. در صورت وجود چنین روایتی، حضور امیرمؤمنان(علیه السلام)در این ماجرا بسیار بعید است؛ زیرا:
اولاً سوره مائده آخرین یا از آخرین سوره‌هایی است که حدود دو ماه قبل از وفات پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)بر ایشان نازل شده است. این روایت حاکی از آن است که علی(علیه السلام)بر خلاف ۲۳ سال همراهی پیامبر، داشتن درک عمیق از ظاهر و باطن قرآن، داشتن منصب جانشینی پیامبر، دروازه‌بانی شهر علم پیامبر و ... در حالی که روزهای پایانی حیات پیامبر فرا رسیده، هنوز از درک مسائل پیش پا افتاده و درک آیات قرآنی عاجز است!
ثانیاً این روایت، یعنی آگاهی نداشتن علی‌(علیه السلام)از سیره نبوی، از مقدار خواب پیامبر، از دستور خواب پیامبر در قرآن و ... .
ثالثاً این روایت، یعنی آگاهی نداشتن علی(علیه السلام)‌از نیازهای اولیه انسان و سوگند برای نخوابیدن که از عهده بشر خارج می‌باشد!!!
رابعاً این روایت، یعنی تفسیر به ر‌أی از سوی امیرالمؤمنین(علیه السلام)، و پیشی‌ گرفتن به انجام کاری قبل از پیامبر!
۳. این روایت که از هم‌پیمانی علی‌(علیه السلام)با دیگران حکایت دارد، سئوالات زیادی را هم در ذهن تداعی می‌کند و آن اینکه:
بر فرض محال، علی(علیه السلام)برای نخوابیدن خود سوگند یاد کرد، چرا دیگران را از پیمان غیرشرعی آنان باز نداشت؟ و اگر پیمان آنان هم شرعی بود، چرا خود پیمان‌های آنان را در حق خود انتخاب نکرد و آنها را بر پیمان‌های خود نیفزود؟
۴. این روایت، یعنی تضییع حق علی(علیه السلام)و جفا در حق او که جز به ساختگی بودن آن توسط دشمنان آن حضرت دلالت نمی‌کند!
۵. در ساختگی بودن این شأن نزول، گذشته از دلایل مذکور، این یک نکته بسنده می‌کند که نزول سوره و آیه، مربوط به سال دهم هجرت (سال حجه ‌الوداع) می‌باشد، در حالی که یکی از قهرمانان اصلی این داستان که «عثمان‌بن مظعون» است‌ ـ و بسیاری از مفسران از جمله صاحب‌المیزان به وجود او و علی(علیه السلام)در این داستان اطمینان یافته‌اند‌ ـ در سال دوم هجرت فوت کرده‌ است!(عسقلانی،۲/۴۶۴) ۳
بدیهی است که از لحاظ علم حدیث‌شناسی، روایات بدون ذکر گوینده آن و بدون ذکر سلسله راویان آن، یا روایات ضعیف، ارزش روایی ندارند و بر اساس نظر خود شیخ طوسی، قابل اعتنا نمی‌باشند.
حال اگر کسانی وجود داشته یا وجود دارند که شخصیت علمی و عملی مشاهیر اسلامی را ملاک اعتبار نوشته‌های آنان قلمداد نموده و روایات وارد شده در کتاب‌های آنان را معیار صحت حدیث قرار می‌دهند، بهتر است توجه داشته باشند که در علم حدیث‌شناسی چنین اصلی مطرح و پذیرفته نیست؛ و شواهد این مقاله نشان خواهد داد که اعتبار علمی و عملی نویسنده کتاب،‌ معیار صحت حدیث نمی‌باشد.
البته شایان ذکر است که شیخ در موارد بسیاری، متوجه ضعف خبر گردیده و پس از آوردن آن، از زبان دیگران یا خود، ضعیف بودن آن را اعلام کرده است.

[=arial]

پرسش:
آیا شأن نزول آیه 87 سوره مائده درباره حضرت علی (ع) است؟چگونه با شأن امام سازگار می باشد؟

پاسخ:
در مورد سوگند على ع درباره بيدار ماندن شب و اشتغال به عبادت، امر مباح و مجازى بوده است اگر چه از آيات استفاده مى‏ شود كه اولى و بهتر اين بود كه چنين كارى به طور مستمر ادامه پيدا نكند و اين موضوع هيچگونه منافاتى با مقام عصمت على ع ندارد چنان كه نظير آن را در باره پيامبر ص نيز در سوره تحريم آيه يك مى‏خوانيم يا أَيُّهَا النَّبِيُّ لِمَ تُحَرِّمُ ما أَحَلَّ اللَّهُ لَكَ تَبْتَغِي مَرْضاتَ أَزْواجِكَ:
" اى پيغمبر! چرا پاره‏ اى از امورى كه بر تو حلال است به خاطر رضايت همسرانت بر خود حرام مى‏كنى؟"(1)

علامه طباطبایی ره می فرماید: انطباق آيه" لا يُؤاخِذُكُمُ ..." بر اين داستان و سوگند خوردن اين سه نفر خيلى روشن نيست، سابقا هم گفتگوى مختصرى درباره اين حديث شد(2)، مرحوم طبرسى در مجمع البيان همين قصه را از امام ابى عبد اللَّه (ع) نقل كرده است. چيزى كه هست سوگند خوردن سه نفر را نقل نكرده. پس جا دارد در اين حديث دقت و تامل بيشترى بعمل آيد.(3)

نقد وارد شده به این روایت:
۱. این روایت و روایات مشابه آن در زمره خبر واحد و مرسل و ضعیف قرار دارند.
۲. در صورت وجود چنین روایتی، حضور امیرمؤمنان(علیه السلام)در این ماجرا بسیار بعید است؛ زیرا:
اولاً سوره مائده آخرین یا از آخرین سوره‌هایی است که حدود دو ماه قبل از وفات پیامبر اسلام(صلی الله علیه و آله)بر ایشان نازل شده است. این روایت حاکی از آن است که علی(علیه السلام)بر خلاف ۲۳ سال همراهی پیامبر، داشتن درک عمیق از ظاهر و باطن قرآن، داشتن منصب جانشینی پیامبر، دروازه‌بانی شهر علم پیامبر و ... در حالی که روزهای پایانی حیات پیامبر فرا رسیده، هنوز از درک مسائل پیش پا افتاده و درک آیات قرآنی عاجز است!
ثانیاً این روایت، یعنی آگاهی نداشتن علی‌(علیه السلام)از سیره نبوی، از مقدار خواب پیامبر، از دستور خواب پیامبر در قرآن و ... .
ثالثاً این روایت، یعنی آگاهی نداشتن علی(علیه السلام)‌از نیازهای اولیه انسان و سوگند برای نخوابیدن که از عهده بشر خارج می‌باشد!!!
رابعاً این روایت، یعنی تفسیر به ر‌أی از سوی امیرالمؤمنین(علیه السلام)، و پیشی‌ گرفتن به انجام کاری قبل از پیامبر!
۳. این روایت که از هم‌پیمانی علی‌(علیه السلام)با دیگران حکایت دارد، سئوالات زیادی را هم در ذهن تداعی می‌کند و آن اینکه:
بر فرض محال، علی(علیه السلام)برای نخوابیدن خود سوگند یاد کرد، چرا دیگران را از پیمان غیرشرعی آنان باز نداشت؟ و اگر پیمان آنان هم شرعی بود، چرا خود پیمان‌های آنان را در حق خود انتخاب نکرد و آنها را بر پیمان‌های خود نیفزود؟
۴. این روایت، یعنی تضییع حق علی(علیه السلام)و جفا در حق او که جز به ساختگی بودن آن توسط دشمنان آن حضرت دلالت نمی‌کند!
۵. در ساختگی بودن این شأن نزول، گذشته از دلایل مذکور، این یک نکته بسنده می‌کند که نزول سوره و آیه، مربوط به سال دهم هجرت (سال حجه ‌الوداع) می‌باشد، در حالی که یکی از قهرمانان اصلی این داستان که «عثمان‌بن مظعون» است‌ ـ و بسیاری از مفسران از جمله صاحب‌المیزان به وجود او و علی(علیه السلام)در این داستان اطمینان یافته‌اند‌ ـ در سال دوم هجرت فوت کرده‌ است!(عسقلانی،۲/۴۶۴) (4)
بدیهی است که از لحاظ علم حدیث‌شناسی، روایات بدون ذکر گوینده آن و بدون ذکر سلسله راویان آن، یا روایات ضعیف، ارزش روایی ندارند و بر اساس نظر خود شیخ طوسی، قابل اعتنا نمی‌باشند.
حال اگر کسانی وجود داشته یا وجود دارند که شخصیت علمی و عملی مشاهیر اسلامی را ملاک اعتبار نوشته‌های آنان قلمداد نموده و روایات وارد شده در کتاب‌های آنان را معیار صحت حدیث قرار می‌دهند، بهتر است توجه داشته باشند که در علم حدیث‌شناسی چنین اصلی مطرح و پذیرفته نیست؛ و شواهد این مقاله نشان خواهد داد که اعتبار علمی و عملی نویسنده کتاب،‌ معیار صحت حدیث نمی‌باشد.
البته شایان ذکر است که شیخ طوسی در موارد بسیاری، متوجه ضعف خبر گردیده و پس از آوردن آن، از زبان دیگران یا خود، ضعیف بودن آن را اعلام کرده است.(5)(6)

پاورفی:
1. تفسير نمونه، ج‏5، ص: 61
2. ترجمه الميزان، ج‏1، ص: 231.
3. ترجمه الميزان، ج‏6، ص: 165.
4. بحرانی، سید هاشم؛ البرهان، دار الهادی، چاپ چهارم، بیروت، 1412ق.
5. بهبودی، محمد باقر؛ گزیده تهذیب، انتشارات کویر، تهران، 1370ش.
6. پژوهشهای قرآنی 1387 شماره 56 ویژه نامه وحدت موضوعی سوره های قرآن, مقاله روایت در تفسیر تبیان, حسن رهبری.