جمع بندی با وجود اختیار انسان ، خدا چگونه به انسان کمک می کند؟

سوال:
فرض کنید شغل من و راه درامد من مغازه داریست که یک سری جنس به انتخاب و اختیار خودم انتخاب کردم و برای فروش گذاشتم و توکل هم کردم و خدا هم قراره بابت افزایش روزی کمک من کنه ، خوب یک سری مشتری هم وجود داره که به اختیار و انتخاب خودش ممکنه بیان و از من خرید کنن یا از همکار من خرید کنن ، منظورم اینه که افزایش فروشو افزایش روزی من مستقیما برمیگرده به انتخاب و اختیار مشتری و خداوند چطوربه من کمک می کنه؟ اگر بگیم اون ها رو به نحوی هدایت می کنه سمت من که باز در تضاده با اختیار و انتخاب ،

پاسخ:
سلام علیکم
بنده هم خدمت حضرت عالی عرض ادب و احترام دارم و لحظات خوشی را برایتان آرزومندم
اعتقاد به عدم اختیار انسان در امور، از یک سو انکار امری روشن و بدیهی است ؛ و از سوی دیگر حکمت خدا در تشریع دین و تکلیف نمودن انسانها ، و عدالت خدا در مجازات گناهکاران را زیر سوال می برد. لذا همان طور که جناب عالی نیز بیان فرمودید انسان دارای اختیار است و افعال خود را با اراده و اختیار انجام می دهد؛ امّا باید دقت نمود اهل بیت (علیهم السلام) و پیروان آنها نه تفویض را قبول دارند و نه جبر را؛ بلکه به نظریّه ی سومی قائلند به نام « امرٌ بَینَ الامرین » که نه جبر است و نه تفویض و نه ترکیبی از آن دو، چرا که جبر و تفویض مخالف یکدیگر بوده قابل جمع و ترکیب با یکدیگر نمی باشند.
بر اساس نظریّه ی « امرٌ بَینَ الامرین » در عین اینکه بندگان فاعل افعال ارادی خودشان می باشند ، خدا نیز فاعل افعال ارادی آنها هست؛ لکن علّیّت خدا و بندگان در طول یکدیگر است نه در عرض همدیگر. یعنی خدا اراده نموده که بشر، فعل ارادی خود را با اختیار خویش انجام دهد و اراده ی خدا نیز حتماً تحقّق خواهد یافت. پس محال است فعل ارادی بشر بدون اختیار خود او تحقّق یابد.

در ارتباط با مثال حضرت عالی نیز خداوند اراده نمود که فلان مشتری با اختیار خویش فلان جنس را از شما خریداری کند، وقتی خداوند اراده فرمود حتما تحقق خواهد یافت اما در عین حال این فعل بدون اختیار شخص نبوده است؛ این شخص با اختیار خود فلان جنس را از شما خریداری کرد. بر این اساس ، خرید شخص، هم صد در صد به خواست و اراده ی خداست، هم صد در صد به اختیار خود اوست .
ذکر این نکته نیز خالی از فایده نیست که گاه خداوند متعال عواملی را پیش می آورد تا انسان اموری خاصّ را اختیار نماید؛ یعنی انسان را به سمت اختیار نمودن اموری خاصّ رهنمون می کند ؛ ولی اختیار را سلب نمی کند. حکما و متکلّمین از این کار خدا، تعبیر می کنند به لطف(القواعد الکلامیه، علی ربانی گلپایگانی، ج۱، ص۱۳۷) و عنایت الهی.

برای مطالعه بیشتر ر.ک:
1. علم پيشين الهي و اختيار انسان، محمد سعيدي مهر
2- انسان و سرنوشت، تاليف شهيد مطهري
3- معارف قرآن، محمد تقي مصباح، از ص 374 تا 421
4- آموزش کلام اسلامي، ج 1، محمد سعيدي مهر، از ص 227 تا 348