بودیسم چیست
تب‌های اولیه
با سلام
خوش آمدید
مكاتب ملهم از بوديسم تراوَدَه
در سده‌ي دوم پيش از ميلاد مسيح مكاتب نظري و فلسفي بودايي بسياري شكوفا گرديد. يكي از مهم‌ترين اين مكتبهاي نظري و فلسفي معروف به «سرواستي وادين» (1) است كه به اصالت عيني واقعيتهاي عالم معتقد بود و بدين‌جهت آن را «سرواستي وادين» (همه چيز هست (2) )، مي‌خوانده‌اند. از اين ساقه‌ي كهن فلسفه‌ي بودايي دو شاخه‌ي بزرگ فلسفي زاده شد كه به ترتيب به «ويباشيكه» و «سوترانتيكه» معروف گرديدند.
«ويباشيكه» به هفت «اَبيدرمَهْ» (3) آيين «سرواستي‌وادين» اتكاء مي‌كرد و اين آثار را كتب منزل مي‌دانست و تفسير اين آثار مقدس را كه به «ويباشه» (4) معروف بود، كهن‌ترين رساله‌هاي دين بودايي مي‌پنداشت، به‌طوري كه اسم اين مكتب از همين كتاب تفسير «ويباشه» گرفته شده. يكي از تصنيفات مهم اين مكتب رساله‌اي است به نام «اَبيدرمَهْ كوشَهْ» (5) كه مؤلف آن حكيمي به نام «وَسوبندو» (6) بوده است كه در قرن پنجم ميلادي مي‌زيسته است.
مكتب ديگر «تِرَهْوادَهْ»، «سوترانتيكه» است. اين مكتب برخلاف آيين «ويباشيكه» هفت رساله «اَبيدرمَهْ» را وحي منزل نمي‌دانست و مبدأ و منشأ الهام آن را انساني مي‌شمرد و فقط به رساله‌هاي اصلي تِرَهْوادَهْ يعني «سوتَه‌ها» متكي بود، و اسم خود را از همين آثار مقدس و كهن كيش بودايي گرفته است.
يكي از بانيان اين نحوه تفكر، فيلسوفي موسوم به «كومارَلَتَه» (7) بود كه در قرن دوم ميلادي مي‌زيست. «يشوميتره» (8) حكيم بزرگ ديگري است كه بدين مكتب تعلق داشته و تفسيري بر رساله «اَبيدرمَهْ كوشَهْ» انشاء كرده است كه معروف به «اَبيدرمَهْ كوشه‌سَواكيا» (9) است. «وَسوبندو» نگارنده‌ي رساله‌ي مشهور «اَبيدرمَهْ كوشَهْ» تفسيري بر رساله‌ي خود به نام «اَبيدرمَهْ كوشَهْباسيَهْ» (10) نگاشت و در آن از اصول و مباني «ويباشيكه» انتقاد كرد و از مكتب «سوترانتيكه» حمايت نمود. همين حكيم عاليقدر بعدها براثر نفوذ برادرش «آسَنگه» (11) به آيين مكتب «مهايانه» كه به «يوگه‌چاره» (12) يا «ويگيانه‌وَدَه» (13) معروف است گرويد.
مكاتب ويباشيكه و سوترانتيكه
در تعليمات ابتدايي بودا، به مباحث صرفاً حكمي چندان توجهي نشده است. با اينكه «بودا» هيچ ادعايي براي تعريف و تشريح مباني مهم فلسفي از قبيل مبدأ و معاد و هستي و نيستي نكرده، مع‌الوصف در تعليمات او بدون شك و ترديد، يك ديد خاص فلسفي وجود دارد كه پايه و شالوده‌ي مكاتب بزرگ فلسفيِ بودايي بوده است. «بودا» چنان‌كه مكرراً گفته شد، جوهر ثابت و روح را يكپارچه تكذيب كرد و فقط به تشريح واقعيتهايي (14) كه يك دم پديد آمده و دم ديگر فاني مي‌شوند، اكتفا كرد. براي «بودا» ادراكات و مفاهيم و افكار، به‌انضمام محيط طبيعي‌اي كه با اين افكار و ادراكات مرتبط است، تشكيل‌دهنده‌ي همان روح يا شخصيت ذاتي بوده است و «بودا» آن را جريان حيات (15) مي‌ناميد كه بر اثر اجتماع عناصري چند زاده شده يا به عبارت ديگر شخصيت انسان را تركيب «عناصر گردهم آمده» يا «مجموعه» (16) مي‌پنداشت.
بودا به جز اين عناصر مركب، هيچ حقيقت ديگري در ذات آدمي نمي‌يافت. اين عناصر را بودائيان «نامارويا» (17) يا «نام و شكل» نيز گفته‌اند، و مراد از شكل (18) عناصر رواني و ذهني است كه در تركيب ساخت دروني انسان وجود دارد و نام (19) اشاره به عناصر طبيعي و مادي است كه تن عنصري آدمي را شامل است. در واقع «بودا» همان عناصري را اصيل و واقعيتهاي نهايي عالم دانست كه «اُپه‌نيشَدْها» مي‌كوشيدند دائم آنها را رد كنند و واقعيت مطلق عالم را سواي آنها جلوه دهند. «بودا» اشياء خارجي را نيز بسان واقعيتهاي رواني ناپايدار مي‌يافت و آنان را به مثابه كيفياتي چند مي‌پنداشت. به نظر «بودا» ادراكات حاصله مطابق كيفياتي است كه به اشياء تعلق دارد چون رنگي كه از كوزه مستفاد گردد. در نظر «بودا» همين كيفيات تشكيل‌دهنده‌ي اشياء خارجي است و «بودا» جوهري به جز مجموعه‌ي اين كيفيات نمي‌پذيرفت و وحدت و ثباتي در پس تغيير مداوم آنان نمي‌يافت. (شرح فشرده مباني مكاتب ويباشيكه و سوترانتيكه را در تابلوهاي صفحات بعدي مي‌خوانيد).
در اينجا صرفاً قدري موضوع معرفت از ديدگاه بوديسم تِرَهْوادَهْ را بيشتر مي‌شكافيم. فرضيه‌ي شناخت در مكاتب فلسفيِ بودايي هماهنگ با مبحث تكثر وجودي و پيدايش و انهدام پي‌درپي عناصر حيات است، يعني شناخت بسان عناصر متكثره حياتي، پديده‌هايي چندگانه و مركب از عناصري چند است كه بر اساس مقارنه‌ي همين عناصر «همراه» و معطوف به مركز، در آن واحد چون لحظات آني و برق‌آسا، ظاهر مي‌گردد. در واقع عناصر به هم نمي‌آميزند و تماس و برخوردي بين آنان به وقوع نمي‌پيوندد و حس، موضوع ادراك را اخذ نمي‌كند و به تصرف در آن نمي‌پردازد، بلكه بنا به قانون عليت، گروهي از عناصر موجب پيدايش عناصري مي‌شوند كه با آنان ارتباط نزديك داشته‌اند. شناخت بصري به عبارت ديگر متشكل است از لحظه‌اي از رنگ، (20) لحظه‌اي از ماده‌ي بصري، (21) لحظه‌اي از ذهن كه بر اساس مقارنه و ارتباط نزديك آنان به يكديگر ظاهر مي‌شود و لحظه‌اي از ادراك بصري (22) را پديد مي‌آورد (23) نقطه‌اي كه در آن اين عناصر همراه و معطوف به مركز گرد هم مي‌آيند و يكي مي‌شوند، همان لحظه‌اي از شناخت است.
اعتراضي كه به اين فرضيه شناخت شده است اين است كه: حال كه شناخت آني است چگونه حالت استمرار از شناختهاي گوناگون مستفاد مي‌گردد؟ و چگونه آنچه كه در واقعيت امر تسلسل لحظات برق‌آساست، پيوسته و يكپارچه جلوه مي‌كند.
بوداييان معتقدند كه سلسله شناختهاي آني و متوالي بسان امواج پي‌درپي دريا هستند، هر موجي، «محرك» موج ديگر است و عنصر سيال خود را بدان منتقل مي‌سازد، يا شناخت به مصداق شعله‌هاي پي‌درپي آتش شمعي است كه پيوسته به نظر مي‌رسد و آنچه ما بدان شناخت مي‌گوييم فقط تسلسل لحظات برق‌آسا و پي‌درپي آگاهي است.
هر گاه، لحظه‌اي از رنگ، و لحظه‌اي از حس، و لحظه‌اي از آگاهي، چون علل متقارن و همراه و معطوف به مركز گردهم آيند، لحظه‌اي از شناخت را پديد خواهند آورد. اين شناخت به مجرد اينكه پديد آيد فاني است و بسان موجي است كه حركت سرنگونيِ آن، موج ديگري را پديد مي‌آورد و عنصر مايع خود را به ديگري انتقال مي‌دهد. لحظه‌ي شناخت گروهي از صفات خود را به لحظه‌ي بعدي شناخت منتقل مي‌سازد. البته اين لحظات همانندي كامل ندارند، چنان كه دو موج عين هم نيستند ولي خويشاوندي و تشابهي بين آنان هست و همين خويشاوندي و تشابه موجب مي‌گردد كه حافظه و بازشناسايي ميسر گردد.
لحظات شناخت كه پي‌درپي نمودار مي‌شوند سرعتي چنان دارند كه آنچه در واقعيت امر استمرار لحظاتِ پي‌درپي و آني و برق‌آساست به نظر ما ثابت و پيوسته و يكپارچه جلوه مي‌كند و اين وضع به مثابه‌ي تيري است كه گلبرگهاي گلي را بشكافد، با اينكه تير مزبور گلبرگها را يكي پس از ديگري سوراخ مي‌كند ما احساس مي‌كنيم كه اين كار در آن واحد صورت پذيرفته است. يا اگر آتش گرداني را بچرخانيم حلقه و دايره‌اي آتشين مي‌بينيم، حال آنكه اين دايره در حقيقت تسلسل پي‌درپي نقطه‌هاي فروزان آتش است و حلقه‌ي آتشين نيست.
مكاتب مهايانه
هنگامي كه مكاتب «تِرَهْوادَهْ» آيين عدم ثبات و آني بودن بقاي عناصر را بنياد مي‌گذارند، يكي از نتايج منطقي و طبيعي اين آيين ناگزير مي‌بايستي اين مي‌شد كه هيچ چيز، هيچ جا و به هيچ عنوان، واقعيت ندارد و بدين‌ترتيب بزرگ‌ترين واقعيت، همان عدمِ واقعيتِ عناصر و هيچ بودنِ و تهي بودن كليه‌ي جوهرها و هستيهاست. ولي آيين كهن بودايي و مكتب «سرواستي‌وادين» (24) مبحث عدم ثبات اشياء را به منتها درجه منطقي آن يعني آيين تهيّت نرساند و واقعيت عيني و ذهني عناصر را پذيرفت و تنها اين مكاتب «مهايانه» بودند كه سرانجام به اين نتيجه رسيدند كه نه فقط عناصر آني و گذرنده هستند بلكه خالي از هر جوهر و حقيقت مي‌باشند و در واقع همه‌ي چيز هيچ است و تهيّتي بيش نيست. (25)
بزرگ‌ترين مكاتب بودايي «مهايانه» عبارت بوده‌اند از مكتب «شونيه‌وادَه» (26) يا «ماديَميكَهْ» (27) و مكتب «ويگيانَه‌وَدَهْ» (28) يا «يوگه‌چاره». (29) مباني اين دو آيين به هم بسيار نزديك است و اختلافاتي اساسي بين آنها نمي‌توان يافت. اين دو مكتب دنياي خارجي و عالم عيني را در خور اعتنا نمي‌دانند و آن را خالي از هر جوهر و حقيقت مي‌پندارند و به مثابه‌ي رؤيا و سرابي بي‌بود به حساب مي‌آورند. در حالي كه آيين «ماديميكه» منكر واقعيت عيني و ذهني جهان است و اين دو را به منزله‌ي تهيّت (30) عالمگير تصور مي‌كند، «ويگيانَه‌وَدَهْ» مي‌افزايد كه با وصف اين، در پسِ عوارضِ گذرنده و پديده‌هاي تهي و خالي، آگاهيِ مطلقْ متجلي است و كثرات بر اثر تأثرات ديرينه‌ي ذهني، مصداق مي‌يابند و اين تأثرات، منشأ كليه‌ي تموجاتِ نفساني و ذهني هستند كه توهم و خيال جهاني را به وجود مي‌آورند.
همان‌طور كه در بحث گذشته ديديم، مكتبهاي «تِرَهْوادَهْ» با اينكه ماده را همان مأخذ حسي مي‌دانند، اشياء عيني را واقعيتي انكارناپذير مي‌پندارند و به همين مناسب آنها را مكاتب «رئاليست» مي‌خوانند. هر دو مكتب فلسفي «مهايانه» واقعيت دنياي خارج را يكسره تكذيب كردند و آن را مصنوع ذهن فعال انگاشتند، و يكي از آنان «ويگيانَه‌وَدَهْ» معتقد به اصالت ذهن مطلق شد و آن را مكتب «ايده‌آليسم صرف» گفتند، و ديگري كه بنيانگذار آن حكيم نامور جدلي «ناگورجونه» (31) بود، قانون طرد ماسواي تهيّت را به كليه‌ي مفاهيم و پديده‌هاي نسبي جهان نسبت داد و معتقد به اين شد كه مفاهيم و تصورات، نه به خودي خود قابل فهم‌اند و نه به وسيله‌ي افكار و مفاهيم ديگر؛ هر كوشش و سعي‌اي كه ما جهت درك آنان بكنيم ناگزير به پريشاني و آشفتگي افكار منجر مي‌شود چرا كه پديده‌ها نسبي‌اند و در واقعيت فطري خود، تهي از هر گونه جوهر بوده و تصورناپذير و متناقض‌اند.
مكتب ويگيانه وَدَهْ
يكي از ارزنده‌ترين متفكرين اين آيين «ايده‌آليسم صرف» كه فرضيه‌ي «تاتهاتا» (32) را بنيان ساخت، حكيم نامور آشوَه‌گوشه (33) است. اين حكيم برهمن‌زاده‌اي بود كه به كليه‌ي علوم نظري برهمني احاطه داشت و جواني خود را صرف سفر و سياحت در نقاط مختلف هند كرده بود. وي بعدها به آيين بودا گرويد و يكي از مفاخر فلسفه‌ي بودايي شد و در رديف حكماي بزرگ تيره‌ي «مهايانه» درآمد. «آشوَه‌گوشه» در سال 100 ميلادي مي‌زيست و يكي از آثار ارزنده و بديع او رساله‌اي معروف به «مهايانه‌شِرَدوتپادَهْ» (34) است. اين رساله در سال 553 ميلادي به زبان چيني گردانده شد. مباني اين تصنيف مربوط به مكتب «ويگيانَه‌وَدَهْ» است. «سرچارلزاليوت» مي‌گويد: «در اين رساله سه تمايل بزرگ تيره‌ي «مهايانه» يعني بعد مابعدالطبيعي، و جنبه‌ي اساطيري و عبادت توأم با التهاب و جذبه‌ي عرفاني، به خوبي هويداست». (35)
مكتب ماديميكه
«آيين ماديميكه» بسيار كهن است و تاريخ پيدايش آن را بايد در تعليمات خود بودا يافت. بودا آيين خود را راه ميانه (36) مي‌خواند و مريدان را از افراط و تفريط رياضت (37) و زندگي دنيوي برحذر مي‌داشت. در مسائل فلسفي هم از اظهارات قاطعي چون وجود و عدم و مبدأ و معاد و غيره خودداري مي‌كرد و روشي ميانه و برزخي بين امور مثبت و منفي در پيش مي‌گرفت. يكي از بانيان و مروجين بزرگ اين مكتب «ناگورجونه» (38) است كه در آخر قرن دوم ميلادي مي‌زيسته است و بدون تردين يكي از بزرگ‌ترين متفكرين و فلاسفه جدلي است كه از هند برخاسته. «رنه گروسه» درباره‌ي «ناگورجونه» مي‌گويد: «شخصيت وي آنچنان استثنايي و قوي است كه هنوز هم تنديها و لحن سخرآميز عبارات او را مي‌توان از خلال قرنها و ترجمه‌هاي گوناگون مشاهده كرد. روش او، يك روش خاص، ژرف، دلپذير و حتي مستأصل‌كننده‌ي نابغه‌اي به غايت جسور است كه همه‌ي مسائل فلسفي را از نو بررسي مي‌كند و مشرب روحي است بسيار انتقادي كه هيچ سنّتي مانع گسترش آن نمي‌شود». (39)
«ناگورجونه» نگارنده‌ي رساله‌ي معروف «ماديميكه كاريكا» (40)(41) است كه شامل 400 بيت بوده و به 27 فصل تقسيم شده است. وي تفسيري هم به رساله‌ي خود تحت عنوان «آكوتوبايا» (42) نگاشته كه فقط ترجمه‌ي تبتي آن محفوظ مانده است. رساله‌هاي «مهايانه‌ويمشاكا» (43) و «ويگرَهْهَوِياوَرْتَنْيْ» (44) نيز به او منسوب است. تفسيرهاي ديگري كه به رساله‌ي «ماديميكه‌كاريكا» نگاشته شده، اثر «بوداپَليتَهْ» (45) و «بَوِيْوَكَهْ (46) » است. اين آثار در ترجمه‌هاي تبتي باقي مانده است و يگانه تفسيري كه به زبان سنسكريت به ما رسيده رساله‌ي «پرسَّنَهْپادَ» (47) تأليف «چَندِرَكيرتي» (48) است كه در نيمه‌ي دوم قرن هفتم ميلادي تحرير شده.
مهم‌ترين متفكرين اين مكتب عبارت‌اند از: «آريَهْوِدا» (49) كه اهل سيلان و شاگرد خود «ناگورجونه» بوده است و مؤلف رساله‌هاي «شَتشِتْرهَ»، (50) و «چَتوشتكهْ» (51) است. اين حكيم در قرن سوم ميلادي مي‌زيسته است. «شَنْتيْدِوَه» (52) حكيم ديگري است كه در نيمه‌ي دوم قرن هشتم ميلادي مي‌زيسته است و مؤلف رساله‌هاي «بودي و «شيكشاسموچيَه» (53) است. رساله‌ي اولي آنچنان شهرت يافت كه يازده تفسير متعدد بر آن نگاشتند و بين آنان تفسير «پنجيكا» (54) تأليف «پِرَگياكرماتي» (55) بي‌ترديد يكي از مهم‌ترين تفاسيري است كه به زبان سنسكريت محفوظ مانده. رساله‌ي ديگر اين مكتب «پرگياپارميتاسوتره» (56) است.
هستي‌شناسي مبتني‌بر تُهيت در آيين ماديميكه
«ناگورجونه» فرضيه‌ي تهيّت را وارد آيين خود كرده است. ترجمه‌ي خود اين كلمه با اشكالات بسيار مواجه است. «شُونْيَتا» (57) از لحاظ اشتقاق لغوي مفهوم «تهي‌بودن» و «خالي بودن» و خلا را مي‌رساند. «چرباتسكي» (58) آن را «نسبيت جهاني» (59) و دانشمند ژاپني «ياموچي» آن را «عدم جوهر» تعبير كرده است. «پوسن» درباره‌ي اين مطلب مي‌نويسد: «بودائيان قديمي مي‌گفته‌اند: «همه چيز تهيّت است»... مكتب «هينَهْيانَهْ» اين گفته را خالي از حقيقت «آتمن» پنداشت و تصور كرد كه نه فقط اشياء «آتمن» نمي‌توانند بود بلكه خود، خالي از هر گونه واقعيت ثابت ولايتغيرند و بالنتيجه انديشه واقعيت ثابتي نيست و در واقعيت ثابتي قرار نمي‌يابد و به هيچ اصل ثابتي متصل نمي‌تواند شد، همچنين ماده و صورت (60) و غيره... عناصر به واسطه‌ي عللي چند ظهور مي‌يابند و به علت رابطه‌ي علت و معلول (61) پديد مي‌آيند و به همين دليل داراي موجوديتي نسبي بوده و خالي از «آتمن»اند... ولي «ناگورجونه» گفت: «اشيائي كه به موجب زنجيره علّي، ظاهر مي‌شوند، نه فقط عاري از واقعيت جوهري بوده، بلكه خالي از هر گونه جوهر فردي (62) و خصايص شخصي (63) هستند. در اينجا فقط سخن از خلا جوهر و عدم ثبات اصولي كه مكاتب «هي‌نايانا» تكذيب مي‌كرده‌اند، درميان نيست، بلكه مراد نيستي و عدم همان واقعيتهاي نسبي است. زيرا آنچه كه از علتي پيدا مي‌شود در واقع به وجود نيامده است. «هينَهْيانَهْ» پديده‌ها را بي‌بود مي‌دانست وليكن آنها را واقعي مي‌پنداشت، حال آنكه روش تحليلي و شيوه‌ي استدلالي «ناگورجونه» عدم واقعيت اين پديده‌ها را به اثبات مي‌رساند، و فقط بدين معني مي‌توان اين گفتار را كه زنجير علّي مساوي با همان تهيّت جهاني (64) است، پذيرفت».
..
پي‌نوشتها
adin - astiv - 1. sarv
2. sarva- asti
3. abhidharma
asa - 4. vibh
5. abhidharmakos'a
6. Vasubandhu
aralata - 7. Kum
8. Yas'omitra
a - akhy - 9. abhidharmakos'sav
asya - 10. abhidharmakos'abh
11. Asanga
ara - 12. yogac
ada - anav - 13. vij•
14. اين واقعيتهاي گذران را در فلسفه‌ي بودايي «دَرْمَه» يعني شيئي، گفته‌اند. استاد شايگان آن را به كلمه‌ي عنصر تعبير كرده است.
ana - 15. samt
ata - 16. samgh
upa - ama- r - 17. n
upa - 18. r
ama - 19. n
upa - 20. r
21. caksus
22. spars'a
, p. 46. The Central Conception of Buddhism 23. Th. Stcherbatsky:
adin - astiv - 24. sarv
Cambridge, 1962, p. 76 Indian Idealism, 25. S. Dasgupta:
ada - unyav - 26. s'
adhyamika - 27. m
ada - anav - 28. vij•
ara - 29. yogac
unya - 30. s'
arjuna - ag - 31. N
a - 32. tathat
33. As'vaghosa
ada - anas'raddhotp - ay - 34. mah
vol II, London, 1962, p. 42 Hinduism and Buddhism, 35. Sir Charles Eliot:
36. madhyam
37. tapas
arjuna - ag - 38. N
vol, I, Paris, 1931, p.212. Les philosophies indiennes, 39. Renإ Grousset:
a - arik - k adhyamika- - 40. m
41. براي ترجمه‌ي تبتي رجوع شود به: Heidelberg, 1911 arjuna nach der tibetischen Version دbersetzt, - ag - Die Mittlere Lehre des N Max Walleser:
براي ترجمه‌ي چيني رجوع شودبه: Heidelberg, 1912. arjuna nach der Chinesischen Versionدbersetzt, - ag - Die Mittlere Lehre des N Max Walleser:
a - 42. akutobhay
ana vims'aka - ay - 43. mah
i - avartan - 44. vigrahavy
apalita - 45. Buddh
46. Bhaviveka
ada - 47. prasannap
irti - 48. Candrak
Aryadeva - 49.
50. s'atas'astra
51. catuh s'atakah
52. S'antideva
a- samuccaya - 53. s'iks
a - 54. pa•jik
akaramati - 55. Praj•
utra - a s - aramit - •ap - 56. praj
a - unyat - 57. s'
58. رجوع شود به: Leningrad, 1927 ana, - The Conception of Buddhist Niru Th. Stcherbatsky:
59. universal relativity
upa - 60. r
itya- samutpanna - 61. prat
ava - 62. svabh
63. svalakana
a - unyat - 64. s
در مورد دین بودا توضیح دهید
با سلام و تشکر:Gol:
برای کسب اطلاعات بیشتری در بارۀ مکاتب بودائی که پیشتر تایپیک آن، به ابتکار همکار محترم جناب رضا استارت خورده و نیز آگاهی از نقدهای وارده بر اندیشۀ بودا می توانید به آدرس زیر مراجعه کنید:
http://www.askdin.com/showthread.php?t=4622&highlight=%D8%A8%D9%88%D8%AF%D8%A7
موفق و پیروز باشید ...:Gol: