جمع بندی کدام دیدگاه؟: همه چیز کاملا به خدا واگذار شود بدون فکر کردن، یا از تو حرکت از من برکت، یا دعا؟

سلام علیکم

قرآن کریم و روایات، ما را به دعا و تلاش ترغیب کرده‏ اند؛ در حالى که در همین قرآن و روایات در باره مقام رضا و فضیلت آن بسیار سخن گفته شده است.(1) این خود بهترین دلیل بر منافات نداشتن دعا و مقام رضا است؛ زیرا که در کلام خداوند تعارضى وجود ندارد. از طرفی معصومین^{(علیهم السلام)} نیز که از بالاترین مراتب رضا برخوردار بودند، در عین حال بسیار دعا مى‏ کردند.(2) پس باید معناى درست رضا و دعا را بررسی کرد.

در معنای رضا گفته شده: حالتى نفسانى و به معناى خشنودى از قضا و قدر الاهى است. کسى که به مقام رضا برسد نه تنها به قضاى پروردگار اعتراضى نمى‏ کند، بلکه از آن خشنود است. بنابراین دعا منافاتی با رضا ندارد و صاحبش را از مقام رضا خارج نمی‌کند.(3)

البته نوع دعا کردن انسانها و خواسته های آنها خیلی با هم متفاوت است. آداب دعا و راز و نیاز نقش مهمی در این رفع تنافی دارد. دعای بزرگان با عوام تفاوت عمده ای دارد، بطور که استاد جوادی آملی در این رابطه می فرماید: آنان که تسلیم محض هستند، به عنوان تأدب دعا می‌کنند و می‌گویند تو دستور دادی، ما هم اطاعت می‌کنیم و تسلیم صرف هستیم. دادی راضی هستیم، ندادی هم راضی هستیم و طلبی نداریم، دعا چون عبادت است اطاعت می‌کنیم، راضی به رضای تو هستیم. بدیهی است اینها دعا را به خاطر عبادت بودن آن انجام می‌دهند.(4)

در همین رابطه امام حسن مجتبى^{(عليه السلام)} می فرماید:أَنَا الضَّامِنُ لِمَنْ لَمْ يَهْجُسْ فِي قَلْبِهِ إِلَّا الرِّضَا أَنْ يَدْعُوَ اللَّهَ فَيُسْتَجَابَ لَهُ؛ كسى كه در دلش هوايى جز خشنودى خدا خطور نكند، من ضمانت مى كنم كه خداوند دعايش را مستجاب كند.(5) بنابراین رضا به معنای دعا نکردن نیست بلکه حتی یکی از شروط استجابت دعا رضای الهی است. البته شیوه دعا کردن نشان دهند رضا به خواسته الهی است، اولیای الهی در اکثر موارد از خدای متعال طلب خیر میکردند، مانند حضرت موسی^{(عليه السلام)} که قرآن دو مورد ایشان فرمود: فَسَقى‏ لَهُما ثُمَّ تَوَلَّى إِلَى الظِّلِّ فَقالَ رَبِّ إِنِّي لِما أَنْزَلْتَ إِلَيَّ مِنْ خَيْرٍ فَقيرٌ (قصص/24)؛ پس [موسى‏] دام‏هايشان را [به جهت كمك كردن به آن دو] آب داد، سپس به سوى سايه برگشت و گفت: پروردگارا! به آنچه از خير بر من نازل مى‏ كنى، نيازمندم. گاهی ممکن است خیر انسان در سختی و تلاش او باشد و گاهی در راحتی او؛ امیر المومنین^{(عليه السلام)} می فرماید: رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّيْ‏ءَ فَلَا تُؤْتَاهُ وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلًا أَوْ آجِلًا أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلَاكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ؛ گاه چيزى را (از خدا) مى خواهى اما به تو داده نمى شود و دير يا زود بهتر از آن به تو داده مى شود، يا به خاطر آنچه خير و مصلحت تو در آن است از برآورده شدن خواسته ات دريغ مى شود، زيرا بسا خواسته اى كه اگر برآورده شود به نابودى و تباهى دين تو مى انجامد، پس، چيزى بخواه كه زيبايى و نيكيش برايت مى ماند و پيامد سوئى ندارد.(6)

پرسش:
آیا دعا و تلاش کردن برای رسیدن به خواسته ها با توکل کردن و تسلیم خدا بودن منافات دارد؟

پاسخ:
قرآن کریم و روایات، ما را به دعا و تلاش ترغیب کرده‏ اند؛ در حالى که در همین قرآن و روایات در باره مقام رضا و فضیلت آن بسیار سخن گفته شده است.(1) این خود بهترین دلیل بر منافات نداشتن دعا و مقام رضا است؛ زیرا که در کلام خداوند تعارضى وجود ندارد. از طرفی معصومین (علیهم السلام) نیز که از بالاترین مراتب رضا برخوردار بودند، در عین حال بسیار دعا مى‏ کردند.(2) پس باید معناى درست رضا و دعا را بررسی کرد.

در معنای رضا گفته شده: حالتى نفسانى و به معناى خشنودى از قضا و قدر الاهى است. کسى که به مقام رضا برسد نه تنها به قضاى پروردگار اعتراضى نمى‏ کند، بلکه از آن خشنود است. بنابراین دعا منافاتی با رضا ندارد و صاحبش را از مقام رضا خارج نمی‌کند.(3)

آداب دعا و راز و نیاز نقش مهمی در این رفع تنافی دارد. در همین رابطه امام حسن مجتبى (عليه السلام) می فرماید: «أَنَا الضَّامِنُ لِمَنْ لَمْ يَهْجُسْ فِي قَلْبِهِ إِلَّا الرِّضَا أَنْ يَدْعُوَ اللَّهَ فَيُسْتَجَابَ لَهُ»؛ كسى كه در دلش هوايى جز خشنودى خدا خطور نكند، من ضمانت مى كنم كه خداوند دعايش را مستجاب كند.(4)

بنابراین رضا به معنای دعا نکردن نیست بلکه حتی یکی از شروط استجابت دعا رضای الهی است. گاهی ممکن است خیر انسان در سختی و تلاش او باشد و گاهی در راحتی او؛ امیر المومنین (عليه السلام) می فرماید: «رُبَّمَا سَأَلْتَ الشَّيْ‏ءَ فَلَا تُؤْتَاهُ وَ أُوتِيتَ خَيْراً مِنْهُ عَاجِلًا أَوْ آجِلًا أَوْ صُرِفَ عَنْكَ لِمَا هُوَ خَيْرٌ لَكَ فَلَرُبَّ أَمْرٍ قَدْ طَلَبْتَهُ فِيهِ هَلَاكُ دِينِكَ لَوْ أُوتِيتَهُ فَلْتَكُنْ مَسْأَلَتُكَ فِيمَا يَبْقَى لَكَ جَمَالُهُ وَ يُنْفَى عَنْكَ وَبَالُهُ»؛ گاه چيزى را (از خدا) مى خواهى اما به تو داده نمى شود و دير يا زود بهتر از آن به تو داده مى شود، يا به خاطر آنچه خير و مصلحت تو در آن است از برآورده شدن خواسته ات دريغ مى شود، زيرا بسا خواسته اى كه اگر برآورده شود به نابودى و تباهى دين تو مى انجامد، پس، چيزى بخواه كه زيبايى و نيكيش برايت مى ماند و پيامد سوئى ندارد.(5)

بنابراین نه تنها دعا کردن با توکل منافاتی ندارد، بلکه لازمه دعا، توکل است. و از طرفی توکل نیز منافاتی با دعا کردن ندارد، چرا که ائمه معصومین (عليهم السلام) با توجه به بالاترین درجات توکل و رضا به قضای الهی، بازهم دعا کرده و توصیه به دعا می نمودند.

______________
(1) در خصوص دعا، در سوره «غافر» فرمود: «وَ قالَ ربُّکُمُ ادعُونِی اَستَجِبْ لَکُمْ» هم اجابت را به عنوان وعده ذکر می‌کند، هم به دعا امر می‌کند که دعا کنید. معلوم می‌شود که تشویق به دعا است. ولی ذیل آن کسانی را که اهل دعا نیستند را مذمت می‌کند: «إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُ‌ونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخِرِ‌ینَ» و در آیه دیگر می‌فرماید: «قُلْ ما یَعْبَؤُا بِکُمْ رَبّی لَوْلا دُعاؤُکُمْ» ای پیامبر! به امت بگو که اگر دعا و زاری شما نبود خدا به شما چه اعتنایی داشت.
(2) « کان امیر المومنین رجلاً دعا »؛ وعلی شخصی بود که زیاد دعا می کرد.(بحار الانوار ، ج 93 ، ص 304)
(3) المحجة البیضاء، ملا محسن فیض کاشانی، ج۸، ص۹۴.
(4) كافى(ط-الاسلامیه) ج 2 ، ص 62، ح 11.
(5) مجموعه ورام ج 2 ، ص 104.