جمع بندی حکومت شیعی ابو دلف

دولت شیعی ابودلف در جایی به نام کرج بوده اما نه کرج امروزی بلکه نزدیک شهر امروزی اراک جایی بوده به نام کرج ابودلف
جد خاندان ابی دلف شخصی به نام ادریس بن معقل عجلی کرجی بود وی پیشه عطار فروش و مال فروشی داشت با خاندانش به همدان آمد(1). به گفته برخی وی پس از آن به کرج (شهری نزدیک اراک کنونی) آمده و آنجا را آباد ساخت،(2)
ادریس قصد خروج بر امویان را داشت اما زمنیه فراهم نشد(3) گفته اند که ابومسلم خراسانی نزد وی میزیسته با داعیان عباسی آشنا شد(4) بنا بر برخی از اقوال ابومسلم از کودکی نزد آنان می زست(5)
1.ابن فقیه، 261، ابن حزم، 313
2.اخبار الدوله؛ ص253
3.همان ص253
4.همان ص260
5.همان،ص 264و265

جایی به دلف آباد که به اشتباه زلف آباد می خوانند که در 48کیلومتری اراک امروزی است به احتمال از بناهای ابودلف یا فرزندان وی بوده است

1.الكامل/ترجمه،ج‏17،ص:42
2.جعفریان، اطلس شیعه، ص198

سلام

کرج ابودلف از شهرهای باستانی و مهم ناحیهء ایران مرکزی بوده است.براساس‌ نوشته‌های جغرافیایی این شهر بر سر راه اصلی همدان به اصفهان و تقریبا در میانهء آن‌ قرار داشته است.

دربارهء تاریخ این شهر اطلاعات دقیق و مفصلی در دست نیست.

احتمالا کرج در دورهء پیش از اسلام شهری آباده بوده،لیکن در طول حملهء اعراب‌ برای مدتی دچار رکود شده است.

تا اینکه در قرن دوم هجری به همت خاندان‌ ابودلف عجلی بازسازی شده و رو به آبادی نهاده است.گویا کرج تا قرن هفتم هجری‌ همچنان آبادی خود را به عنوان شهری مهم و مرکز ولایتی حفظ نموده است.
اما از قرن هشتم هجری به بعد،در هیچ یک از آثار تاریخی و جغرافیایی ذکری از این شهر به میان نیامده است.

به طوری که امروزه محل دقیق آن را نمی‌توان معین نمود.
یگانه اثری که منحصرا دربارهء تاریخ این شهر نوشته شده،رساله‌ای است که‌ محمد حسن خان اعتماد السلطنه در سال 5031 هجری قمری به دستور ناصر الدین شاه‌ قاجار به رشتهء تحریر درآورده است.

در این اثر اعتماد السلطنه با استناد به متون تاریخی‌ و جغرافیایی و با استفاده از تحقیقات غربی محل شهر کرج را با روستای تازه شهر شدهء آستانه،در 23 کیلومتری جنوب شهر اراک،منطبق می‌داند.این اثر که تاکنون منتشر نشده است،برای آگاهی از تاریخ و جغرافیای ناشناختهء این منطقه از ایران‌ ارزشی انکار ناپذیر دارد.

سلام


"بني دلف" ( به ضم دال و فتح لام) يكي از خاندان هايي است كه به مدت هفتاد و پنج سال ( 285- 210 هجري قمري) در منطقۀ جبال يا عراق عجم تحت لواي بني عباس حكمراني نمود.
در اين مدت شش تن از افراد اين خاندان به فرمانروايي رسيدند.[1]
اين خاندان، در اصل از تيره بني عجل شاخه اي از بني بكر بن وائل به شمار مي رود كه ابتدا در "حيره"[2] و سپس از زمان بني اميه در "همدان" اقامت داشتند.[3]
قاسم بن عيسي بن ادريس بن معقل عجلي كرجي اولين فرد از اين خاندان بود كه در زمان هارون به ولايت فارس و جبال رسيد. نام اين حكومت نيز برگرفته از كنيه وي، با عنوان "ابودلف" مي باشد.[4]
او در نزاع بين مأمون و امين، جانب امين را گرفت.
در سال 195 نيز به دستور او، همراه با علي بن عيسي بن ماهان به نبرد با طاهر بن حسين پرداخت. با كشته شدن "ابن ماهان"، طاهر درخواست بيعت با مأمون را از وي نمود.
اما او با اظهار بي طرفي، به كرج ( مابين اصفهان و همدان كه در فارسي كره ناميده مي شود[5]) رهسپار گرديد.[6]
پس از مدتي نيز از سوي "مأمون" به امارت همين منطقه منصوب شد. به علت خشم معتصم بر وي با وساطت برخي از رجال حكومتي "أبودلف" از اين منطقه تبعيد شده به ولايت دمشق منصوب مي گردد.[7]
همچنين وي از فرماندهان سپاه "افشين"، در جنگ بابك خرمدين(221) نيز بوده است.[8]

پس از وي فرزندش "عبدالعزيز" در سال 252 از سوي وصيف، ولايت جبال را دريافت مي دارد. اما در سال 253 در نبرد با موسي بن بغا كه از سوي معتز خليفه ولايت جبال را يافته بود شكست خورده و به قلعه زر در حوالي كرج پناه برد.[9]

پس از آن "دلف بن عبدالعزيز" كه از سوي پدر در جندي شاپور و تستر عامل خراج بود به حكومت رسيد. اما با كشته شدن وي در سال 265، احمد فرزند عبدالعزير، كه از سرداران يعقوب ليث صفاري به شمار مي رفت از سوي وي به امارت برگزيده شد.[10]

با خصومتي كه بين بني عباس و خاندان صفاري به وجود آمد، معتمد ولايت كرمان و پارس را به احمد داد. او نيز عليه عمروليث طغيان نموده و به خدمت معتضد عباسي درآمد.[11]
پس از فوت "احمد" در سال 280، "معتضد" با وجود اختلاف در بين برادران وي، سرانجام در سال 281 فرمان حكومت اصفهان و كرج را براي عمر بن عبدالعزيز فرستاد.[12] با نافرماني كه از سوي وي صورت گرفت، خليفه در سال 282 "بكر" را به جاي وي گماشت، بكر نيز شورش نمود،[13] در حالي كه معتضد، "وصيف" را به نبرد با وي فرستاده بود، بكر به همراه يارانش در سال 284 به محمد بن زيد علوي در آمل پيوسته و در سال 285 در همين شهر وفات يافت.[14]
همچنين در سال 284 يكي ديگر از فرزندان عبدالعزيز با نام "حارث"، مشهور به "ابوليلي"، كه در خدمت معتمد بود شورش نمود. وي توسط عمر بن عبدالعزيزكه اكنون به خدمت دستگاه خلافت درآمده بود زنداني شد. پس از فرار، شورش را ادامه داده و در نبرد با خليفه كشته شد. بدين ترتيب حكومت سياسي اين خاندان در منطقه جبال پايان مي يابد.[15]
آباداني شهر "كرج أبي دلف" كه به دست جد وي ساخته شده بود و به "بلاد" شهرت يافت نيز از اقدامات أبودلف مي باشد.[16] همچنين جلسات شعري نيز با حضور وي و ديگر شاعران برگزار مي شد.[17]
البزات و الصيد، السلاح، النزه، سياست الملوك، الجوارح و العب بها از ابودلف، و كتاب الفاظ از بكر بن عبدالعزيز، كتاب هايي است كه توسط اين امرا به نگارش درآمده است.[18]
از ديگر افراد اين خاندان، "آل ماكولا" مي باشند كه در سده پنجم هجري منصب وزارت و قضا يافتند.[19]
جنبه مهم ديگر اين خاندان به لحاظ مذهبي است.
در منابع، از دلفيان با عنوان شيعه و غلات ياد مي شود.[20]
هر چند اعمالي خلاف عقايد شيعه نيز از عبدالعزيز نقل شده است.[21] دلفيان با پناه دادن به ابوجعفر موسي بن محمد، از سادات رضوي، توسط احمد بن عبدالعزيز، و نيز پيوستن به علويان طبرستان، منطقه اي امن را براي شيعيان و علويان در قلمرو خويش فراهم ساختند.[22]

[1] . منيژه ربيعي؛ "مدخل بنودلف"، دانشنامه جهان اسلام، غلامعلي حداد عادل (سرپرست گروه)؛ تهران، بنياد دايره المعارف اسلامي، 1375، چ اول، ج 4، صص 370 و 371
[2] . سيد صادق سجادي؛ "مدخل ابودلف عجلي"، دايره المعارف بزرگ اسلامي، كاظم موسوي بجنوردي (سرپرست گروه)؛ تهران، مركز دايره المعارف بزرگ اسلامي، 1372، چ اول، ج 5، ص463
[3] . احمد بن يحيي بن جابر (المعروف بالالبلاذري)؛ فتوح البلدان، تصحيح صلاح الدين المنجد، قاهره، مكتبه النهضه المصريه، 1957 م، ج 2، ص 386
[4] . سيد صادق سجادي؛ پيشين
[5] . شهاب الدين أبي عبدالله ياقوت بن عبدالله الحموي؛ معجم البدان، بيروت، دار إحياء التراث العربي، 1399 هجري قمري، ج 4، ص 446
[6] . عزالدين أبي الحسن (المعروف بابن االاثير)؛ الكامل في التاريخ، بيروت، دارصادر للطباعه و النشر/ دار بيروت للطباعه و النشر، 1386 ق/ 1966 م، ج 6، ص 414
[7] . حافظ أبي القاسم علي بن الحسن (المعروف بابن عساكر)؛ تاريخ مدينه دمشق، تحقيق علي شيري، بيروت، دار الفكر للطباعه و النشر و التوزيع، 1415ق، ج 49، ص 130
[8] . عزالدين أبي الحسن (المعروف بابن االاثير)؛ پيشين، ص 465
[9] . همان ج 7، ص 178
[10] . أبي جعفر محمد بن جرير الطبري؛ تاريخ الطبري، تصحيح نخبه من العلماء، بيروت، مؤسسه الاعلمي للمطبوعات، 1879، ج 8، ص 47؛ عزالدين أبي الحسن (المعروف بابن االاثير)؛ پيشين، ص 333
[11] . أبي جعفر محمد بن جرير الطبري؛ پيشين، ص 151؛ عزالدين أبي الحسن (المعروف بابن االاثير)؛ پيشين، ص 416
[12] . أبي جعفر محمد بن جرير الطبري؛ پيشين، ص 166
[13] . الصفدي؛ الوافي بالوفيات، تحقيق احمد الارناؤوط/ تركي مصطفي، بيروت، دار إحياء التراث،1420 ق، ج 10، ص 130
[14] . أبي جعفر محمد بن جرير الطبري؛ پيشين، صص 190 و 194
[15] . همان، ص 191
[16] . أبي سعد عبدالكريم بن محمد بن منصور التميمي السمعاني؛ الانساب، تحقيق عبدالله عمر البارودي، بيروت، دار الجنان للطباعه و النشر و التوزيع، 1408 ق، چ اول، ج 5، ص 46
[17] . أبي جعفر محمد بن جرير الطبري؛ پيشين
[18] . أبوالفرج محمد بن أبي يعقوب اسحق (المعروف بالوراق)؛ فهرست ابن النديم، تحقيق رضا تجدد، بي جا، بي تا، صص 130، 152 و 377
[19] . حافظ أبي بكر احمد بن علي الخطيب البغدادي؛ تاريخ بغداد أو مدينه الاسلام، تحقيق مصطفي عبدالقادر عطا، بيروت، دار الكتب العلميه، 1417 ق، چ اول، ج 8، ص 79
[20] . صفدي؛ پيشين، ج 24، ص 103
[21] . أبي محمد بن عبدالله (المعروف بأبي الشيخ الانصاري)؛ طبقات المحدثين باصبهان، تحقيق عبدالغفور عبد الحق حسين البلوشي، بيروت، مؤسسه الرساله، 1412 ق، چ دوم، ج 2، ص 328
[22] . منيژه ربيعي؛ پيشين، ص 371

اراک در طول تاریخ نامهای مختلفی داشته است.در برهه ای از زمان یونیان این سرزمین و اطراف آن را مدیا می دانستند(1) جبال نیز نامى است که بر اقليم معروف به عراق عجم (اراك امروزی) اطلاق می شد.(2)
در اوایل ورود اسلام به ایارن به این کرج ابی دلف در نزدیکی اراک امروزی بوده که امروزه به کهرود شهرت دارد این منطقه زیستگاه عربهای مهاجری از قبیله خراعی- شاخه بنی عجل بوده است(3)
کرج بارها تخریب و دوباره با نامهای مختلف باز سازی شد تا اینکه در زمان فتحعلی شاه قاجار با نام سلطان آباد و به عنوان مرکز ولایات عراق بر پاشد(4)
امروزه اراک مرکز استان مرکزی و یکی از کلان شهرهای ایران است.
1.افضل التاریخ ،ص 299، فرهنگ جامع تاريخ ايران، ج‏2، ص587.
2.صوره الارض، ص304، احسن تقاسیم، ص384، حدودالعالم ص139.
3.البلدان، ابن فقیه،ص 261.
4. تاریخ عراق(اراک)، وکیلی، 397، ، مرات العقول، ج1، 890

پرسش:
حکومت شیعی ابی دلف در کجای ایران و در چه قرنی بوده است؟ چه ارتباطی با اراک امروزی دارد؟

پاسخ:
دولت شیعی ابودلف در جایی به نام کرج بوده اما نه کرج امروزی بلکه نزدیک شهر امروزی اراک جایی بوده به نام کرج ابودلف
جد خاندان ابی دلف شخصی به نام ادریس بن معقل عجلی کرجی بود وی پیشه عطار فروش و مال فروشی داشت با خاندانش به همدان آمد.(1)؛ به گفته برخی وی پس از آن به کرج (شهری نزدیک اراک کنونی) آمده و آنجا را آباد ساخت.(2)

در توصیف کرج منسوب به ابی دلف آورده اند: ساختمان هاى دور از هم، با يك جامع.(3)
در زمان ابن فقیه كرج، یعنی سده چهارم هجری قمری از شهرهای بزرگ بوده است و ايغارين نام داشته است.(4)
برخی نام این شهر را دلف آباد ذکر کرده‌اند. این شهر مشتمل بر دو طبقه فوقانی و تحتانی بوده یعنی همانگونه که در روی زمین قصرها، خانه ها، مساجد، بازار و ... داشته در طبقه زیر زمین نیز همین امکانات را داشته تا در صورت حمله دشمن ساکنین به طبقه زیرین رفته و از نظر امکانات در مضیقه نباشند.(5)
کرج در زمان مغول به صورت وحشتناکی تخریب شد(6)؛ اما به دلیل وجود امام زاده سهل به علی دوباره در زمان صفویه باز سازی شد.(7)
شهر آستانه امروزی همان کرج ابی دلف است که در نزدیکی اراک فعلی قرار دارد.

_____________
(1) البلدان، ابو عبد الله احمد بن محمد بن اسحاق الهمذانى المعروف بابن الفقيه (م 365)، تحقيق يوسف الهادى، بيروت، عالم الكتب، ط الأولى، 1416 ، ص261.
(2) أخبار الدولة العباسية و فيه أخبار العباس و ولده، مؤلف مجهول (ق 3)، تحقيق عبد العزيز الدورى و عبد الجبار المطلبى، بيروت، دار الطليعة، 1391، ص253.
(3) صوره الارض، ابن حوقل، محمد، بیروت، 1979م.، ج‏2، ص: 368.
(4) البلدان(ابن الفقيه)،پیشین، ص529
(5) تاریخ اجتماعی ایران، مرتضی راوندی، انتشارات نگاه، تهران، 1382ش، چاپ دوم، ج‏5، ص: 294.
(6) تاریخ اراک، جلد2، از دوره داستان تا آغاز دوره صفوی، ابراهیم دهگان، انتشارات زرین و سیمین، 1386، چاپ دوم.
ج1، ص124
(7) اطلس شیعه، رسول جعفریان، انتشارات سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح،تهران، 1391ش، چاپ پنجم، ص198.

کلیدواژه: ابی دلف، حکومت شیعی، کرج، اراک