غدير خم در آثار شرق شناسان

[=Century Gothic]چنانچه ملاحظه فرمودید در میان شرق شناسان نیز کسانی هستند که انتخاب جانشین پیامبر اسلام را شتابزده می دانند. شیعه را اعتقاد بر این است که این انتخاب علاوه بر شتابزدگی، ناحق هم بوده است. منصوب پیامبر و منتخب مردم انتخاب امام علی (ع) از سوی انصار مدینه و جنگجویان قبایل عرب که در شهر کوفه سکونت داشتند و سبب فتوحات اسلامی شده بودند، صورت گرفت.[18] پروفسور "هاینس هالم" نقش مردمی و مشارکت حداکثری آنها، در انتخاب امام علی(ع) را بیشتر از انتخاب خلفای سه گانه می داند. و اذعان دارد در انتخاب خلفای سه گانه رأی مردم در نظر گرفته نشده است. "مادلانگ" نیز نظرات خود را خیلی به مذهب شیعه نزدیک می کند و امام علی (علیه السلام) را تنها جانشین لایق پیامبر می داند و می گوید: قرآن مقام خاندان پیامبر را همچون جایگاه خاندانهای پیامبران سلف، برتر از مقام هر مومن دیگری قرار داده و آنان را از هر پلیدی پاک گردانیده است. تا جایی که قرآن افکار حضرت محمد(ص) را بیان می کند. روشن است که او در نظر نداشت، ابوبکر جانشین طبیعی او باشد و نه به انجام این کار راضی بود. پیامبران پیشین کمال لطف الهی را در این می دانستند که جانشینان آنان فرزندان یا خویشاوندان نسبی شان باشند. سنی ها مدعی هستند که لازم نبود یکی از خویشاوندان پیامبر به جانشینی او تعیین شود. به همین دلیل ایشان کسی را به جانشینی خود تعیین نکرد؛ چون می خواست امر خلافت را بر اساس اصل قرآنی شورا به امت اسلامی واگذارد.[19] بر فرض تنزل از نصب امام معصوم توسط پیامبر اگر بنا به نظر اهل سنت شورا را اصل بدانیم، باز شورای واقعی از سوی مردم در زمان انتخاب امیرالمومنین علی (علیه السلام) صورت گرفته است. "لالانی" نیز جانشینی فرزندان و خویشاوندان پیامبران را همچون "مادلونگ" بعد از ذکر برخی از آیاتی که در شأن و منزلت امیرمؤمنان و اهل بیت (علیهم السلام) نازل شده است، بازگو می کند و می گوید: به این ترتیب ملاحظه می کنیم که قرآن مقامی بس والا که والاتر از بقیه مومنان است به اهل بیت پیامبر می دهد. در پرتو داستانهای قرآن از جانشینی پیامبران پیشین احتمال قوی بر آن است که پیامبر جانشینی خود را نیز چنان می خواسته است. از نظر شیعه پیامبر به شیوه خود مسلمانان را برای این امر آماده می ساخته و به آنها دلالات و اشاراتی بر رجحان امام علی(ع) به عنوان جانشین خود پیش از آنکه وی را در غدیر خم مولای مردم اعلان کند، می کرده است. به نظر عجیب می آید که پیامبر به زعم اهل سنت جانشینی برای خود تعیین نکرده باشد. اگر چنین بوده باشد، ابوبکر که صریحاً عمر را به جانشینی خود برگزید و حتی آن را به قید کتابت در آورد، بایستی سنت پیامبر را زیر پا نهاده باشد.[20] شیعیان، امام علی(ع) را تنها خلیفة بر حق می دانند و عنوان خلافتی«امیرالمومنین» را منحصراً به آن حضرت نسبت می دهند. طبق احادیث آنان خلافت کوتاه مدت آن امام (40ـ36/661ـ656) تنها حکومت مشروعی بوده که امت اسلامی از زمان رحلت پیامبر تجربه کرده است.[21] نگاهی به احادیث غدیر بنابر روایات شیعه پیامبر در چندین موقعیت پسر عمو و دامادش علی بن ابی طالب (علیه السلام) را جانشین خود و امام امت تعیین کرده بود. نقل است پیامبر در بازگشت از حجة الوداع در هیجدهم ذی الحجة سال10هـ.ق/مارس632م. درغدیر خم در نیمه راه مکه و مدینه در برابر زایرانی که توقف کرده بودند، امام علی(ع) را بر سر دست گرفت و چنین فرمود: «من کنت مولاه فهذا مولاه» بنابر نقل شیعیان از جمله کسانی که به امام علی(ع) تبریک گفت و را با لقب امیرالمومنین خطاب کرد، عمر بود.[22] شیعه به خصوص معتقد است که حضرت محمد(ص) در غدیرخم اندک زمانی پیش از رحلت، امام علی(ص) را به جانشینی خود نصب کرده است.[23] عباس عموی پیامبر پدر عبدالله نزدیکی مرگ را از چهره حضرت محمد(ص) شناخت و سعی کرد علی را متقاعد کند که پیش برود و از او بپرسد که کار خلافت از آنِ کیست؟ اگر از آنان است، بدانند و اگر از دیگران است مردم را به آن سفارش کند. بااین همه، لحن بیان عباس حاکی از آن است که او خلافت را حق امام علی(ع) می دانست و عقیده داشت که ابوبکر با تبانی با اصحاب، امام علی(ع) را به زور از مقام خود محروم کرده بود.[24] احادیث غدیر خم در احادیث اهل سنت نیز نقل شده است ولی توسط آنان به گونه ای دیگر تعبیر و چنین ادعا می شود که پیامبر با بیان این عبارت می خواسته از قدرت تضعیف شده حضرت علی(ع) که سببش جدی بودن وی و در نتیجه از دست دادن وجهه عمومی او بود، پشتیبانی کند. منظور پیامبر از بیان این سخن در غدیر هرچه باشد، احتمالاً تعیین جانشین نبوده به دو علت: 1ـ خود امام علی(ع) عضو شورایی بود که خلیفه سوم را انتخاب کرد؛ 2ـ خود ایشان به درخواست آن دسته از مسلمانان که خواستار حکومت اسلامی بودند به خلافت منصوب شد.[25] آیا در واقع پیامبر می خواست که مسلمانان سرپرست خود را از راه شورا تعیین کنند. قرآن به مومنان توصیه می کند که بعضی از امور را از راه شورا حل و فصل کنند. اما نه مسأله جانشینی پیامبر را این امر به نص قرآن به انتخاب الهی تعیین می شود و خداوند معمولاً جانشینان آنان را از خویشاوندان خود آنان بر می گزیند خواه این جانشینان پیامبر باشند یا نباشند.[26] بعد از چنین استدلالی که تا حدودی به مبانی اسلام و تشیع نزدیک است. انتظار می رفت آقای مادلونگ با تتبع و کاوش بیشتری نتیجه گیری می کرد. او دو دلیل برای عدم تعیین جانشین ذکر می کند. یکی عدم آگاهی در پایان عمر و دیگری عدم نزول آیه برای تعیین جانشین که این دو نسبت(عدم آگاهی و نسیان) از ساحت مقدس همه پیامبران به خصوص پیامبر عظیم الشأن اسلام به دور است.[27] بیعت مجدد با امام علی(ع) بارها و بارها همانند دعوت پیامبر بود که در غدیر خم مردم را به سوی امام علی(ع) فرا خواند: «خداوندا ، دوستار کسی باش که علی را دوست می دارد و دشمن کسی باش که علی را دشمن می دارد» به احتمال قریب به یقین در حدود همین زمان بود که امام علی(ع) فرمود تا حدیث غدیر خم را برای عموم اعلام دارند.[28] "هاینس هالم" خاندان آل بویه را اولین کسانی می داند که رسماً و علناً توانستند، مراسم یادبودی به مناسبت دو واقعه مهم در تاریخ تشیع راه اندازی کنند. یکی مراسم عاشورای حسینی در محرم و دیگری عید سعید غدیر: در پایان سال 352/964 دومین عید مهم شیعیان به یادبود انتخاب حضرت علی(ع) توسط حضرت پیامبر(ص) برای جانشینی، آشکارا جشن گرفته شد.[29] هاجسن امام علی(ع) و جانشینان او را از زبان شیعیان این چنین توصیف می نماید: علی (ع) و جانشینان او از خاندان پیغمبر از همان آغاز یعنی پس از رحلت حضرت محمد(ص) یگانه حکمروایان مشروع و بر حق اسلام و از آن گذشته یگانه معلمان و منادیان بر حق دین می بوده اند. عدالت تنها، آن زمانی انتظار می رود که بر روی زمین استقرار یابد که اهل بیت پیامبر به حق خود برسند. زیرا تنها آنها هستند که می دانند و می توانند مطابق اصول راستینی که پیامبر آورده است، حکومت کنند.[30] ________________________________________ - The Succesion to Muhammad:Astudy of the early Caliphate,1997. [1] [2] - Rudolph Strithman [3] Louis Massignon [4] Henri Corbin [5] Etna Kolberg [6] Wilferd Madelung [7] Heinz Halm [8] ارزینا لالانی ، نخستین اندیشه های شیعی، فریدون بدره ای ، فروزان فر، تهران، 1381،ص 7. [9] هاینس هالم ، تشیع، محمد تقی اکبری، نشر ادیان، قم، 1384، 23. [10] همان ، 25. [11] لالانی در این باره اعتقاد دیگری دارد او می گوید: در یک جامعه قبیله ای جانشینی معمولاً بر مبنای خویشاوندی دودمانی استوار بود و از سویی مونتگمری وات معتقد است ابوبکر انتخابی واضح به عنوان جانشین پیامبر بود. نخستین اندیشه های شیعی ، فریدون بدره ای ، فروزان فر، تهران، 1381،30. و مادلونگ معتقد است آیا بهتر نبود که او [ابوبکر] از جانشینی پسر عموی پیامبر و پدر نوه های پیامبر حمایت کند و در مشورت به ابوبکر تکیه کند.[اگر مشورتی نیازداشت] جانشینی حضرت محمد(ص)، احمد نمایی و دیگران، آستان قدس رضوی، مشهد، 1385، 80. [12] مادلونگ نیز می گوید: کسانی که موجب شدند آن دو [عمر و ابوبکر] بتوانند با زور ارادة ، خود را بر جمع سقیفه تحمیل کنند. جانشینی حضرت محمد(ص)، احمد نمایی و دیگران، آستان قدس رضوی، مشهد، 1385، 68. [13] همان ، 6ـ 25. [14] ارزینا لالانی ، نخستین اندیشه های شیعی ، فریدون بدره ای ، فروزان فر، تهران، 1381، 9و30و36. [15] ویلفرد مادلونگ ، جانشینی حضرت محمد(ص)، احمد نمایی و دیگران، آستان قدس رضوی، مشهد، 1385، 67. [16] همان ، 112 . [17] کورت فریشلر، عایشه بعد از پیغمبر ، ذبیح الله منصوری ، امیر کبیر، تهران ، 1360 ،267 . [18] هاینس هالم ، تشیع، محمد تقی اکبری، نشر ادیان، قم، 1384، 29. [19] ویلفرد مادلونگ ، جانشینی حضرت محمد(ص)، احمد نمایی و دیگران، آستان قدس رضوی، مشهد، 1385، 46. [20] ارزینا لالانی ، نخستین اندیشه های شیعی ، فریدون بدره ای ، فروزان فر، تهران، 1381، 12و29. [21] هاینس هالم ، تشیع، محمد تقی اکبری، نشر ادیان، قم، 1384، 31 . [22] همان، 8ـ27. [23] ارزینا لالانی ، نخستین اندیشه های شیعی ، فریدون بدره ای ، فروزان فر، تهران، 1381، 8 . [24] ویلفرد مادلونگ ، جانشینی حضرت محمد(ص)، احمد نمایی و دیگران، آستان قدس رضوی، مشهد، 1385، 53. [25] هاینس هالم ، تشیع، محمد تقی اکبری، نشر ادیان، قم، 1384، 29. [26] ویلفرد مادلونگ ، جانشینی حضرت محمد(ص)، احمد نمایی و دیگران، آستان قدس رضوی، مشهد، 1385، 47. [27] علامه امینی در کتاب شریف الغدیر آیات نازله بر جانشینی پیامبر را در موسم ها و مکانهای مختلف ذکر می کند که مهمترین آنها آیه 67 سوره مائده است. [28] ویلفرد مادلونگ ، جانشینی حضرت محمد(ص)، احمد نمایی و دیگران، آستان قدس رضوی، مشهد، 1385، 2-361. [29] هاینس هالم ، تشیع، محمد تقی اکبری، نشر ادیان، قم، 1384، 97. [30] مارشال گ.س. هاجسن، فرقه اسماعیلیه، فریدون بدره ای، علمی و فرهنگی، تهران 1383، 10.