میزان اعتبار رساله ذهبیه

سبب تألیف
چنان‌کهاز آغاز رساله ذهبیّه مشخّص است؛ این متن، به درخواست مأمون عبّاسی به نگارش درآمده[2]و نام‌گذاری آن به ذهبیّه و یا مذهبّه، به جهت دستور او به نگارش این رساله با آب طلابوده است.[3]
در سنداین رساله نقل شده است: در نیشابور، در نشستی علمی در حضور مأمون و با شرکت پزشکانو فیلسوفان برجسته و نامور آن روزگار؛ نظیر یوحَنّا بن ماسَوَیه، جبرئیل بن بَختیشوع،صالح بن سِلهِمَه(بهلمه) هندی و تنی چند از دانشمندان و اهل نظر، سخن از طبّ و تندرستیو تدبیر خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها به میان آمد و درباره آن به بحث و نظر نشستند و ازچگونگی تکوین و ساختار بدن انسان و طبایع چهارگانه متضاد در آن و سود و زیان غذاهاسخن راندند. در این میان، امام رضا(ع) ساکت نشسته بود. مأمون از ایشان ‌خواست که واردگفت‌وگو شود و درباره موضوع بحث سخن بگوید. امام رضا(ع) ‌فرمود: «من در این‌باره تجربیاتیدارم که درستی آن‌را با آزمایش، گذشت زمان و بهره‌مندی از دانش گذشتگان دریافته‌امکه عُذری برای ندانستن و وانهادن این تجربیات وجود ندارد. آن مطالب را همراه برخی دیگراز نکته‌های مربوط به آن - که آگاهی از آن مورد نیاز است - مکتوب خواهم کرد».
آورده‌اندکه مأمون در آن روز عازم بَلخ بود و شتابان بدان دیار رفت و امام(ع) در نیشابور ماند.آن‌گاه، مأمون از بلخ نامه‌ای به امام نوشت و از ایشان خواست که به وعده‌اش عمل کند.امام رضا(ع) پس از دریافت نامه، رساله‌ای در این‌باره نگاشت.[4]
انتسابرساله ذهبیّه به امام رضا(ع)
آنچهسبب انتساب این رساله به امام رضا(ع) شده است، گفته‌های علما و نسخه‌های موجود اینرساله است:
۱. شیخ طوسی (متوفای ۴۶۰ق) در کتاب «الفهرست» خویش و در معرفی آثارمحمّد بن حسن بن جمهور عمّی بصری، از کتاب «الرسالة المذهبّه» نام می‌بَرَد که محمّدبن حسن بن جمهور، آن‌را از امام رضا(ع) روایت کرده است.[5]
2. ابن شهر آشوب مازندرانی(متوفای ۵۸۸ق) در کتاب معالم العلماء،در معرّفی آثار محمّد بن حسن بن جمهور می‌نویسد: «الرسالة المذهّبة عن الرضا - صلواتالله علیه - فی الطب».[6]
3. شیخ منتجب الدین علی بن عبید الله بن بابویه(متوفای 600ق) نیزدر کتاب «الفهرست» خویش و در ضمن ترجمه فضل الله بن علی راوندی، از اثری با نام «ترجمةالعلوی للطبّ الرضوی» نام می‌بَرَد.[7] برخی احتمال داده‌اند که این کتاب، ترجمه ویا شرح رساله ذهبیّه باشد؛[8] ولی ما تنها از نام کتاب آگاهیم و بدان دسترسی نداریم.
4. علاّمه مجلسی در توثیق مصادر «بحار الأنوار»، این کتاب را بانام «طب الرضا» معرفی کرده[9] و آن‌را از کتب مشهور برشمرده است.[10]
5. نسخه مشهور رساله ذهبیّه‌ای که اکنون چاپ شده و در دسترس ماست،دست نوشته محقّق کرکی(متوفای ۹۴۰ق) است. این نسخه در اختیار علاّمه مجلسی بود و ایشانمتن کامل آن‌را در کتاب «بحار الأنوار» وارد کرد.
نسخه‌هایدیگر این رساله، با این نسخه، تفاوت‌هایی دارند؛ برخی از آنها متونی را اضافه آورده‌اندو برخی دیگر، مقداری از متون را ندارد. تفاوت‌های جزئی فراوان دیگری نیز در اجزای اینرساله به چشم می‌خورد.
از رسالهذهبیّه، سه نسخه کهن‌تر از نگارش مرحوم محقّق کرکی تاکنون یافت شده است؛ ولی بعد ازنگارش ایشان، نسخه‌های این کتاب فراوان شده‌اند.[11]
ارزیابیسندی رساله ذهبیه
ارزیابیسندی رساله ذهبیّه، نیازمند شناخت کامل طُرُق و بررسی رجالی افراد واقع در اسناد آناست. علاّمه مجلسی گزارش نسبتاً جامعی از مجموعه اسناد فراهم آورده است.[12] برخی ازگزارش‌های موجود از رساله ذهبیّه، از جمله گزارش مرحوم محقّق کرکی، مُرسل است. تمامیگزارش‌های مُرسل و مسند هم در نهایت، به یک نفر؛ یعنی محمّد بن جمهور عمّی منتهی می‌شود.مشکل اصلی در میزان اعتبار سند نیز همین راوی است که در میان رجالیان، توثیق نداردو متّهم به غلوّ می‌باشد.[13]
افزونبر مشکل موجود درباره راوی اوّل رساله ذهبیّه، طُرُق موجود در نسخه‌ها و فهرست‌ها هممعمولاً دچار مشکل هستند. بیشتر نسخه‌های موجود از رساله، سند متّصل به امام رضا(ع)ندارند و مرسل محسوب می‌شوند.[14]
ارزیابیمتنی رساله ذهبیه
ممکناست برخی با ادّعای تساهل و سخت‌گیری نکردن در مطالب غیر فقهی، ضعف سندیِ رساله ذهبیّهرا توجیه کنند. در جواب می‌گوییم که این ادّعا در موردی صحیح است که قراین متنی؛ اعتبارمتن حدیث یا مضمون آن‌را اثبات کنند.
در اینموارد، بررسی شواهد و قراین درون‌متنی و برون‌متنی - که سبب کاهش یا افزایش اعتمادبر متن می‌گردد - اهمیت بیشتری می‌یابد. که علامه مجلسی هم به آنها پرداخته است و نسبتبه اعتبار این رساله تردید داشته و این تردید را با قدری تأمل در بیان ایشان می‌تواندریافت،[15] و با آن‌که مجلسی تلاش می‌کند، ابتدا شهرتی از این رساله در میان علمابه دست دهد، اما به نظر می‌رسد ناخواسته از همان آغاز، رگه‌هایی از تردید در لابه‌لایسخنانش ظاهر می‌شود.[16]
در ایننوشتار به برخی از تردیدهای ایشان و قراین کاهنده اعتماد به متن این رساله اشاره می‌شود:
۱. مشابهت با متون طبّی معاصر با امام رضا: مقایسه متن رساله ذهبیّهبا دیگر متون طبّی دوره هارون و مأمون، معلوم می‌کند که این رساله نیز نوشتاری همانندآنها است و مطلب خاصی افزون بر آنها ندارد.
2. عدم امکان حضور ابن بختیشوع: این جلسه در هر کجا که تشکیل شدهباشد، ‌باید در حدود سال‌های ۲۰۱ تا ۲۰۳ق؛ یعنی پس از حرکت امام رضا(ع) از مدینه بهسمت خراسان و قبل از شهادت ایشان اتّفاق افتاده باشد؛ در حالی که بنا بر گزارش‌هایتاریخی، جبرئیل بن بختیشوع در این سال‌ها به دستور مأمون و به اتّهام همکاری با امین،در «حضرة»[17] زندانی بوده است. او در همان سال‌ها از زندان آزاد شد؛ ولی هنگام ورودمأمون به «حضرة» در سال ۲۰۵ ق، او از کار پزشکی نیز ممنوع شد.[18]
3. سیّد ابن طاووس در کتاب «الأمان من اخطار الأسفار و الأزمان»،دو رساله در باره حفظ الصحّة گزارش کرده است:
الف.رساله قسطا بن لوقای بعلبکی؛ ب. رساله برء الساعة نگاشته محمد بن زکریای رازی؛
با اینوجود، جناب سید ابن طاووس رساله ذهبیّه را - که در همین موضوع است و بخشی از آن، مشابهرساله قسطا بن لوقا است - نقل نکرده و حتّی بدان اشاره نیز ننموده است. با توجّه بهکُرنش جناب سیّد ابن طاووس در مقابل متون نقلی، می‌توان اطمینان یافت که ایشان اینرساله را از امام رضا نمی‌شمرده است.
۴. محقّق کرکی(متوفای ۹۴۰ق) - که نسخه رساله ذهبیّه توسط ایشاناستنساخ شده و به دست علاّمه مجلسی رسیده است - نیز در کتاب فقهی گسترده خویش؛ یعنی«جامع المقاصد»، به این رساله استناد نکرده است.
۵. همگام با این بزرگواران، هیچ‌یک از فقیهان قبل از دوره علاّمهمجلسی، به این رساله استناد نکرده‌اند. این نکته، بسیار عجیب می‌نماید که نگاشته‌ایاز معصوم وجود داشته باشد و در طول حدود هفتصد سال، هیچ گزارشی از آن در مصادر حدیثینقل نشود.
تنهاپس از انتشار این رساله در «بحار الأنوار»؛ برخی از فقیهان همچون فاضل هندی (متوفای۱۱۳۷ق)،[19] سید على بن محمد طباطبایى حائرى(متوفای 1231ق)،[20] ملّا احمد نراقی (متوفای۱۲۴۵ق)،[21] و محمّد حسن نجفی (متوفای ۱۲۶۶ق)،[22] به این رساله استناد کرده‌اند.
6. خوردن تِریاق اکبر: یکی از بخش‌های بحث برانگیز رساله ذهبیّه،سفارش نویسنده به مأمون در باره خوردن تِریاق اکبر بعد از حجامت است.[23] تریاق اکبر(فاروق)، دارویی ترکیبی است که از اثر درمانی خارق العاده‌ای برخوردار است.[24] اجزایاصلی این دارو، عبارت‌اند از: شراب، گوشت مارِ افعی و جندبیدستر که بیضه یک نوع سگاست.[25] خوردن این دارو به سبب دارا بودن اجزای نجس و حرام، جایز نیست.[26]
نکتهجالب، آن‌که محقّق کرکی نیز تریاق اکبر را حرام شمرده و آن‌را فاقد مالیت دانسته است.[27]
علاّمهمجلسی در توجیه این قسمت از رساله ذهبیّه نوشته است: تریاق اکبر را ‌باید بر تریاقیحمل کرد که دارای اجزای حرام نباشد.[28]
برخیدیگر از شارحان رساله ذهبیّه نیز نوشته‌اند: در حالت غیر اضطرار، باید تریاق اکبر بدوناجزای حرام مصرف شود.[29]
به نظرمی‌رسد که این توجیه، تمام نباشد؛ زیرا: اولاً، تریاق اکبر، نامی مشهور برای داروییخاص است. اگر مراد نویسنده رساله از آن، نبودن اجزای حرام و نجس باشد، ‌باید به صراحتبیان شود. ثانیاً، بو علی سینا در باره این دارو نوشته است: پزشکان بسیاری تلاش کردندتا اجزای تریاق فاروق را کم و زیاد کنند و ترکیب جدیدی تولید نمایند و نام خود را جاودانهسازند، ولی موفق نبودند؛ زیرا اثر جادویی و معجزه‌آسای آن فقط در همان ترکیب اوّلیهوجود دارد.[30]
از اینسخن معلوم می‌شود که ترکیب این دارو، با چنین خواصّی غیر قابل تغییر است.
نتیجه‌گیری
با توجهبه این‌که به رساله‌ای با نام «رساله ذهبیّه» یا «طبّ الرضا» در مصادر کهن شیعی اشارهشده است، احتمال صدور رساله‌ای این‌گونه از امام رضا(ع) منتفی نیست؛ ولی انتساب نسخه‌هایموجود کتاب «الرسالة الذهبیّه» به امام رضا(ع) ثابت نیست و نمی‌توان با آن به عنوان«سنّت» روبه‌رو شد و بدان عمل کرد؛ زیرا افزون بر تضعیف راوی اوّل، افتادگی در اسنادنیز دارد و ممکن است به تحریف یا تصحیف دچار شده باشد.
قراینینیز اعتماد به متن این رساله را کاهش می‌دهد؛ مانند تنافی برخی از مطالب آن با یافته‌هایروایی و پزشکی، تجویز خوردن «تریاق فاروق» در غیر حالت ضرورت و اضطرار با وجود آن‌کهاز اجزای حرام و نجس تشکیل شده است و... از قراینی است که اعتماد بر این متن را کاهشمی‌دهد.
پرسشگرگرامی اگر سوال دیگری در این زمینه باشد در خدمت شما هستم.
منابع:
1. آقا بزرگ تهرانی‏، الذریعة إلى ‏تصانیف ‏الشیعة، ج ‏15، ص141، قم، اسماعیلیان‏، 1408ق.
2. مجلسی، محمد باقر، بحار الأنوار، ج ‏59، ص 306 – 308، بیروت، دار إحیاء التراث العربی، چاپ دوم، 1403ق.
3. همان، ص 356.
4. همان، ص 307.
5. شیخ طوسى، الفهرست، ص 413، قم، کتابخانه محقق طباطبائى، چاپاول، 1420ق.
6. ابن شهرآشوب مازندرانى، محمد بن على، معالم العلماء، ص 103 – 104، نجف اشرف، منشورات المطبعة الحیدریة، 1380ق.‏
7. منتجب الدین قمّى، على عبید الله بن حسن بن بابویه‌، الفهرست(فهرستأسماء علماء الشیعة و مصنفیهم‌)، ص 96، قم، کتابخانه آیة الله مرعشى نجفى، 1408ق.
8. الذریعة إلی تصانیف الشیعة، ج ‏13، ص 364.
9. بحار الانوار، ج ‏1، ص 11.
10. همان، ص 30.
11. ر.ک: صدرایی خویی، علی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علومحدیث شیعه، ج ۴، ص ۷۳ – ۷۵، قم، دارالحدیث،۱۳۸۲ش.
12. بحار الأنوار، ج ‏59، ص 306 – 307.
13. ر.ک: نجاشی، احمد بن علی، فهرست أسماء مصنفی الشیعة(رجال نجاشی)،ص 337، قم، دفتر انتشارات اسلامی، 1407ق؛ شیخ طوسی، محمد بن حسن، الأبواب(رجال طوسی)،ص 364، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ سوم، 1427ق؛ علامه حلى‏، الخلاصة(رجال العلامةالحلی‏)، ص 251، نجف اشرف، منشورات المطبعة الحیدریة‌، چاپ دوم، 1381ق.
14. ر.ک: طباطبایی، سید محمدکاظم، نصیری، هادی، پژوهشی در اعتباررساله ذهبیّه، مجله علوم حدیث، ص 3 – 21، شماره63، بهار 1391ش.
15. ر.ک: عابدی، احمد، نکونام، جعفر، نصیری، هادی، تردیدهای آشکارو نهان علامه مجلسی درباره اعتبار رساله ذهبیه، مجله پژوهش دینی، ص 125 – 145، شماره 23، پاییز و زمستان 1390ش.
16. مثلاً می‌گوید: «...لَکِنْ کَانَ فِی نُسْخَتِهَا الَّتِی وَصَلَتْإِلَیْنَا اخْتِلَافٌ فَاحِشٌ أَشَرْنَا إِلَى بَعْضِهَا»؛ ولى نسخه‌اى که به ما رسیدهاختلاف فراوان دارد که ما به برخى از آنها اشاره کردیم. بحار الأنوار، ج ‏59، ص309.
17. « حِضرة» - به کسر حاء و سکون ضاد - اسم مکانیدر تهامه است و «الحَضر» - به فتح حاء و سکون ضاد - اسم شهری است که بین تکریت و موصلو فرات واقع شده است. یاقوت حموی، شهاب الدین ابو عبد الله، معجم البلدان، ج ‏2، ص267 – 268، بیروت، دار صادر، چاپ دوم، 1995م.
18. ابن أبی أصیبعة، أحمد بن القاسم، عیون الأنباء فی طبقات الأطبّاء،ص 188 - 189، بیروت، دار مکتبة الحیاة، بی‌تا.
19. ر.ک: فاضل هندی، محمد بن حسن، کشف اللثام و الإبهام عن قواعدالأحکام، ج ‌7، ص 19، قم، دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول، 1416ق.
20. طباطبایی حائری، سید علی، ریاض المسائل، ج ‌11، ص 35، قم، مؤسسهآل البیت(ع)، چاپ اول، 1418ق.
21 . نراقی، ملا احمد بن محمد مهدی، مستند الشیعة فی أحکام الشریعة،ج ‌14، ص 123، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، 1415ق.
22. نجفی،محمد حسن، جواهر الکلام فی شرح شرائع الإسلام، ‌ ج ‌29، ص 58، بیروت، دار إحیاء التراثالعربی، چاپ هفتم، 1404ق.
23. بحار الأنوار، ج ‏59، ص 320.
24. ر.ک: نورانى، مصطفى، دائرة المعارف بزرگ طب اسلامى‏، ج ‏1، ص488، قم، ارمغان یوسف‏، چاپ اول‏، 1384ش.
25. صدیقی هندی، محمد طاهر بن علی، مجمع بحار الأنوار فی غرائب التنزیلو لطائف الأخبار، ج 5، ص 479، مطبعة مجلس دائرة المعارف العثمانیة، چاپ سوم، 1387ق.
26. علامه حلّی، حسن بن یوسف، تذکرة الفقهاء، ج ‌12، ص 140، قم،مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ اول، بی‌تا.
27. کرکی(محقق ثانی)، علی بن حسین، جامع المقاصد فی شرح القواعد،ج ‌4، ص 21، قم، مؤسسه آل البیت(ع)، چاپ دوم، 1414ق.
28. بحار الأنوار، ج ‏59، ص 346.
29. مشهدی، محمّد بن حسن، الفوائد الرضویه، ص ۹۶، قم، العلمیه، چاپاول، ۱۴۰۰ق.
30. ابن سینا، القانون فی الطب، ج ‏4، ص 425، بیروت، دار احیاء التراثالعربی‏، 2005م.

با صلوات بر محمد و آل محمد
و عرض سلام و ادب
جناب مهران احمدی متنی که خدمت شما ارائه شد متنی است محققانه؛ و طبق آدرسی هم که در تاپیک اول محضر با سعادت شما، تقدم شد و بنده تحقیق کرده بودم همین مطالب با زبان عربی آمده بود که بنده صلاح دیدم متن فارسی را خدمت شما ارسال نمایم.
در ضمن نتیجه گرفته شده هم نتیجه ای دقیق است که با اصول منطقی منطبق است.

با صلوات بر محمد و آل محمد
و سلام و عرض ادب و تبریک ایام ولادت با سعادت امام هشتم علی بن موسی الرضا(ع)
جناب احمدی لینک باز نمی شود .

و در مجله علمی پژوهشی « پژوهش دینی» مقاله ای با عنوان« تردیدهای آشکار و نهان علامه مجلسی درباره اعتبار رساله ذهبیه» آمده که چکیده آن به این قرار است: در این مقاله میزان اعتبار رساله ذهبیه از نظر مجلسی بر اساس آن چه که درشرح و توضیح عبارات رساله آمده است، گزارش شده است. مجلسی نسبت به اعتبار این رساله تردید داشته و این تردید را با قدری تامل در بیان ایشان می توان دریافت. از این رو در این نوشتار تردیدهای ایشان برجسته شده و به اجمال درباره برخی از آنها سخن به میان آمده است. مجلسی اگرچه در ابتدا از شهرت این رساله در نزد علما سخن می گوید و در پایان رساله، این متن را از امام رضا می داند، ولی در لابه لای شرح و بیان خود به مخالفت محتوای رساله با اخبار رسیده در این باب و گفته های مشهور اطبا و شباهت های فراوان عبارات آن با عبارات اطبا و استناد و به کارگیری اصطلاحات آنها در بیان مطالب، اشاره می نماید. تردید در صحت رساله ذهبیه از دیگر تردیدهای آشکاری است که مجلسی درباره آن سخن گفته و در این مقاله برجسته گردیده است.
کلیدواژه ها : رساله ذهبیه ،اعتبار ذهبیه ،صحت خبر ،تعارض ومخالفت با اخبار ،مشابهت با اقوال اطبا
نویسنده: عابدی،احمد؛ نکونام،جعفر؛ نصیری،هادی؛
مجله: پژوهش دینی » پاییز و زمستان 1390 - شماره 23 [علمی-پژوهشی]‏

(21 صفحه - از 125 تا145)