جمع بندی شبهاتی در باب معرفت شناسی، حجیت عقل و حجیت علوم حضوری

کارشناس بحث: استاد صادق

باسلام وتشکر .
در این عجالتا بدین تحلیل توجه نماید :
از آن جا که عقل ذاتا و تکوینا حجت الهی بر مردم است و در کنار حجت ظاهری ،یعنی انبیا و ائمه ،راهنمای انسان به سوی سعادت است ، در همه امور از جمله مسایل خداشناسی معیار و ملاک محسوب می‌شود. اگر عقل اعتباری نداشته باشد، هیچ چیزی قابل اثبات نیست.
اگر همه چیز و یا بسیاری از مسایل اعتقادی از طریق وحی و نبوت اثبات می‌شود ، نبوت و نیاز بشر به راهنمای آسمانی (پیامبر و امام معصوم) به وسیله عقل ثابت می‌شود. چون نبوت به وسیله نبی اثبات نمی‌شود، زیرا این موجب دور می‌شود. چه این که عقل چراغ است و شریعت راه. کسی به کمال می‌رسد که هم چراغ دارد و هم راه. انسانی که چراغ دارد، ولی راه ندارد، یا راه را نمی‌داند، چگونه می‌تواند به هدف برسد؟
از این رو برخی از اندیشوران بزرگ تصریح کرده اند: در برخی امور عقل معیار، در برخی مصباح و چراغ، در بعضی دیگر مفتاح است . در مجموع عقل را در همه محورهای سه گانه معتبر است. معیار و میزان بودن عقل نسبت به برخی از امور و اصول و عقاید به گونه‌ای است که انسان به کمک آن ها ضرورت شریعت وحی را اثبات می‌کند، ولی عقل با تدبر در چشمه سار زلال وحی از تمام غبارهایی که او را تیره و تار نماید ، پاک می‌شود.
بنابراین حضور عقل در دامن شریعت همانند وجود چراغ است که آدمی را به جریان جاودان رسالت و سرچشمه جوشان شریعت هدایت می‌کند. با تمسک به این چراغ است که احکام شریعت مشخص می‌گردد. مفتاح و کلید بودن عقل نسبت به شریعت به این معناست که عقل بعد از آن که به عنوان چراغ وظیفه خود را نسبت به قوانین و مقررات شریعت انجام داد و احکام شریعت را در افق هستی خود به صورت مفاهیم کلی اظهار نمود ،نیاز خود را به شریعت اذعان می‌کند. (1)
در ارزش و اهمیت و اعتبار عقل مباحثی دیگر نیز است که تفصیل آن را در منبع ذیل جویا شوید. (2)
از نظر عقلانی و وحیانی تردیدی در اعتبار و ملاک بودن عقل نیست . این اعتبار ذاتی عقل است که از سوی آموزه‌های وحیانی بر آن تاکید شده است.
درباره راه های شناخت باید قدری بحث شود. در این باره جای بحث فراوان است، ولی اجازه دهید به این آموزه قرآن کریم که بیان جامع در این ارتباط است، اشاره شود که فرمود :
«والله أخرجکم من بطون أُمّهاتکم لا تعلمون شیئاً و جعل لکم السمع و الأبصار و الأفئده؛(3) خدا شما را از شکم مادران‌تان در حالی که چیزی نمی‌دانستید بیرون آورد. برای شما گوش و چشم‌ها و دل‌ها قرار داد، باشد که سپاسگزاری کنید».
از این آیه به دست می‌آید که ابزار و راه های شناخت حواس پنجگانه و عقل آدمی است . اما در خصوص عقل و جایگاه آن که محور اصلی پرسش است باید گفت :
در دیدگاه قرآن، عقل موهبتی الهی است، که آدمی را به سوی حق هدایت می‏کند و از گمراهی نجات می‏دهد. به فرموده علامه طباطبایی: «قرآن شریف، عقل را نیرویی می‏داند که انسان در امور دینی از آن بهره‏مند می‏شود . او را به معارف حقیقی و اعمال شایسته رهبری می‏کند. در صورتی که از این مجرا منحرف گردد، دیگر عقل نامیده نمی‏شود. منظور از عقل در قرآن شریف، ادراکی است که در صورت سلامت فطرت به طور تامّ برای انسان حاصل می‏شود»، (4)
در روایات نیز عقل به عنوان ابزار و راهکار شایسته برای شناخت حقایق تلقی شده است. امام صادق (ع) در یک روایت بسیار جالب و طولانی می‏فرماید:
«عقل است که خدا انسان‏ها را به آن آراسته، روشنی بخش آنان قرار داده است. پس بندگان به واسطه عقل آفریدگار خود را شناخته، خوب را از بد تمییز داده‏ و شناخته‏اند که تاریکی در نادانی و روشنایی در آگاهی است. این آن چیزی است که عقل آنان را به آن رهنمون شده است». (5)
از مجموع روایات در باب خلقت «عقل» استفاده می‏شود که عقل دارای دو قوس صعود و نزول است . از آن به اقبال (روی آوردن) و ادبار (بازگشتن) تعبیر شده است.(6) با توجه به مضامین احادیث و تفاسیر اندیشمندان بزرگ اسلامی اقبال عقل، اقبال به عالم طبیعت، اجسام، مواد و عالم کثرت است. در همین عالم است که عقل در نازل‏ترین مرتبه خود قرار می‏گیرد . مردم آن را گاه در امور معاش و گاه در امور معاد خود به کار می‏گیرند.
عقل نزول کرده همان عقلی است که گاه برای فراگیری علوم مختلف و به دست آوردن و حفظ تجربه‏ها از آن استفاده می‏شود: «العقل حفظ التجارب»(7). اما ادبار عقل، یعنی پشت کردن به این عالم و رجوع به سوی جایگاه اصلی آن که همان عقل توحیدی و الهی است. (8)از عقل به این سو افتاده به عقل اکتسابی، عقل جزیی، عقل بشری، عقل دنیایی، و از عقل به آن سو نظر کرده به عقل آخرتی، عقل الهی، عقل کلی و عقل خدادادی نیز تعبیر می‏کنند.
عقل کل را گفت «ما زاغ البصر» عقل جزوی می‏کند هر سو نظر
عقل «ما زاغ»است نور خاصگان عقل زاغ استاد کور مردگان‏ (9)
اسلام عقل را حجت دانسته است. بسیاری از آیات و روایات به صورت‏های گوناگون بر سندیت و حجیت عقل در معارف صحه گذاشته ، بر تعقل و تفکر در نظام آفرینش تشویق و تأکید کرده است. دعوت فراوان قرآن مجید به تدبر و تفکر بدون این که عقل و نتیجه استدلال عقلی دارای حجیت باشد، بی‏معنا و لغو خواهد بود. از سوی دیگر این که خداوند در موارد متعددی از کفار و مشرکان خواستار اقامه برهان شده، نشانه آن است که استدلال منطقی که توسط قوه عقل صورت می‏گیرد، حجّت است و هر دو طرف خصم می‏توانند برای اثبات مدعای خویش بدان استناد کنند.
قرآن کریم، عقول را به استعمال چیزی که در فطرت آن جا دارد و به رفتن راهی که به حسب طبع خود می‏شناسد و الفت دارد، دعوت می‏کند و آن، ترتیب مطالب معلوم برای کشف مجهولات است. آنچه که فطری عقول است، این است که برای به دست آوردن معلومات واقعی، مقدماتی حقیقی و یقینی ترتیب دهد که برهان منطقی چیزی جز همین نیست.
اگر دلایل و احکام قطعی عقلی حجیت نداشته باشد، گرفتار شکاکیت می شویم که این پدیده نه تنها ما را از دایره انسانیت خارج می کند، بلکه به ورطه حیوانیت و یا بدتر به حیوانیت داخل می کند .
پی‌نوشت‌ها:
1. معرفت در آینه شریعت، ص 211، نشر الزهرا، تهران، 1378 ش .
2.جلوه‌های قرآنی در نگاه امام خمینی، ص 58.
3. نحل (16) آیه 78.
4. بقره (2) آیه 151.
5.تفسیر المیزان،علامه طباطبائی، ج 2، ص 250،دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم‏.
6. اصول کافی، ج اوّل، کتاب العقل و الجهل، روایت 35.
7. همان، ص 10- 21.
8.عبدالواحد آمدی، شرح غرر الحکم و دررالکلم، شارح و مترجم: جمال الدین محمد خوانساری، تصحیح میرجلال‏الدین حسینی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اوّل، 1366 ش، ج اوّل، ص 177
9. صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی،ج اوّل، ص 403. تصحیح محمد خواجوی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی تهران، چاپ اوّل، 1366 ش

http://www.askdin.com/thread50221.html
جمع بندی .
سوال :
شبهاتی در باب معرفت شناسی، حجیت عقل و حجیت علوم حضوری .

پاسخ :
در این عجالتا بدین تحلیل توجه نماید :
از آن جا که عقل ذاتا و تکوینا حجت الهی بر مردم است و در کنار حجت ظاهری ،یعنی انبیا و ائمه ،راهنمای انسان به سوی سعادت است ، در همه امور از جمله مسایل خداشناسی معیار و ملاک محسوب می‌شود. اگر عقل اعتباری نداشته باشد، هیچ چیزی قابل اثبات نیست.
اگر همه چیز و یا بسیاری از مسایل اعتقادی از طریق وحی و نبوت اثبات می‌شود ، نبوت و نیاز بشر به راهنمای آسمانی (پیامبر و امام معصوم) به وسیله عقل ثابت می‌شود. چون نبوت به وسیله نبی اثبات نمی‌شود، زیرا این موجب دور می‌شود. چه این که عقل چراغ است و شریعت راه. کسی به کمال می‌رسد که هم چراغ دارد و هم راه. انسانی که چراغ دارد، ولی راه ندارد، یا راه را نمی‌داند، چگونه می‌تواند به هدف برسد؟
از این رو برخی از اندیشوران بزرگ تصریح کرده اند: در برخی امور عقل معیار، در برخی مصباح و چراغ، در بعضی دیگر مفتاح است . در مجموع عقل را در همه محورهای سه گانه معتبر است. معیار و میزان بودن عقل نسبت به برخی از امور و اصول و عقاید به گونه‌ای است که انسان به کمک آن ها ضرورت شریعت وحی را اثبات می‌کند، ولی عقل با تدبر در چشمه سار زلال وحی از تمام غبارهایی که او را تیره و تار نماید ، پاک می‌شود.
بنابراین حضور عقل در دامن شریعت همانند وجود چراغ است که آدمی را به جریان جاودان رسالت و سرچشمه جوشان شریعت هدایت می‌کند. با تمسک به این چراغ است که احکام شریعت مشخص می‌گردد. مفتاح و کلید بودن عقل نسبت به شریعت به این معناست که عقل بعد از آن که به عنوان چراغ وظیفه خود را نسبت به قوانین و مقررات شریعت انجام داد و احکام شریعت را در افق هستی خود به صورت مفاهیم کلی اظهار نمود ،نیاز خود را به شریعت اذعان می‌کند. (1)
در ارزش و اهمیت و اعتبار عقل مباحثی دیگر نیز است که تفصیل آن را در منبع ذیل جویا شوید. (2)
از نظر عقلانی و وحیانی تردیدی در اعتبار و ملاک بودن عقل نیست . این اعتبار ذاتی عقل است که از سوی آموزه‌های وحیانی بر آن تاکید شده است.
درباره راه های شناخت باید قدری بحث شود. در این باره جای بحث فراوان است، ولی اجازه دهید به این آموزه قرآن کریم که بیان جامع در این ارتباط است، اشاره شود که فرمود :
«والله أخرجکم من بطون أُمّهاتکم لا تعلمون شیئاً و جعل لکم السمع و الأبصار و الأفئده؛(3) خدا شما را از شکم مادران‌تان در حالی که چیزی نمی‌دانستید بیرون آورد. برای شما گوش و چشم‌ها و دل‌ها قرار داد، باشد که سپاسگزاری کنید».
از این آیه به دست می‌آید که ابزار و راه های شناخت حواس پنجگانه و عقل آدمی است . اما در خصوص عقل و جایگاه آن که محور اصلی پرسش است باید گفت :
در دیدگاه قرآن، عقل موهبتی الهی است، که آدمی را به سوی حق هدایت می‏کند و از گمراهی نجات می‏دهد. به فرموده علامه طباطبایی: «قرآن شریف، عقل را نیرویی می‏داند که انسان در امور دینی از آن بهره‏مند می‏شود . او را به معارف حقیقی و اعمال شایسته رهبری می‏کند. در صورتی که از این مجرا منحرف گردد، دیگر عقل نامیده نمی‏شود. منظور از عقل در قرآن شریف، ادراکی است که در صورت سلامت فطرت به طور تامّ برای انسان حاصل می‏شود»، (4)
در روایات نیز عقل به عنوان ابزار و راهکار شایسته برای شناخت حقایق تلقی شده است. امام صادق (ع) در یک روایت بسیار جالب و طولانی می‏فرماید:
«عقل است که خدا انسان‏ها را به آن آراسته، روشنی بخش آنان قرار داده است. پس بندگان به واسطه عقل آفریدگار خود را شناخته، خوب را از بد تمییز داده‏ و شناخته‏اند که تاریکی در نادانی و روشنایی در آگاهی است. این آن چیزی است که عقل آنان را به آن رهنمون شده است». (5)
از مجموع روایات در باب خلقت «عقل» استفاده می‏شود که عقل دارای دو قوس صعود و نزول است . از آن به اقبال (روی آوردن) و ادبار (بازگشتن) تعبیر شده است.(6) با توجه به مضامین احادیث و تفاسیر اندیشمندان بزرگ اسلامی اقبال عقل، اقبال به عالم طبیعت، اجسام، مواد و عالم کثرت است. در همین عالم است که عقل در نازل‏ترین مرتبه خود قرار می‏گیرد . مردم آن را گاه در امور معاش و گاه در امور معاد خود به کار می‏گیرند.
عقل نزول کرده همان عقلی است که گاه برای فراگیری علوم مختلف و به دست آوردن و حفظ تجربه‏ها از آن استفاده می‏شود: «العقل حفظ التجارب»(7). اما ادبار عقل، یعنی پشت کردن به این عالم و رجوع به سوی جایگاه اصلی آن که همان عقل توحیدی و الهی است. (8)از عقل به این سو افتاده به عقل اکتسابی، عقل جزیی، عقل بشری، عقل دنیایی، و از عقل به آن سو نظر کرده به عقل آخرتی، عقل الهی، عقل کلی و عقل خدادادی نیز تعبیر می‏کنند.
عقل کل را گفت «ما زاغ البصر» عقل جزوی می‏کند هر سو نظر
عقل «ما زاغ»است نور خاصگان عقل زاغ استاد کور مردگان‏ (9)
اسلام عقل را حجت دانسته است. بسیاری از آیات و روایات به صورت‏های گوناگون بر سندیت و حجیت عقل در معارف صحه گذاشته ، بر تعقل و تفکر در نظام آفرینش تشویق و تأکید کرده است. دعوت فراوان قرآن مجید به تدبر و تفکر بدون این که عقل و نتیجه استدلال عقلی دارای حجیت باشد، بی‏معنا و لغو خواهد بود. از سوی دیگر این که خداوند در موارد متعددی از کفار و مشرکان خواستار اقامه برهان شده، نشانه آن است که استدلال منطقی که توسط قوه عقل صورت می‏گیرد، حجّت است و هر دو طرف خصم می‏توانند برای اثبات مدعای خویش بدان استناد کنند.
قرآن کریم، عقول را به استعمال چیزی که در فطرت آن جا دارد و به رفتن راهی که به حسب طبع خود می‏شناسد و الفت دارد، دعوت می‏کند و آن، ترتیب مطالب معلوم برای کشف مجهولات است. آنچه که فطری عقول است، این است که برای به دست آوردن معلومات واقعی، مقدماتی حقیقی و یقینی ترتیب دهد که برهان منطقی چیزی جز همین نیست.
اگر دلایل و احکام قطعی عقلی حجیت نداشته باشد، گرفتار شکاکیت می شویم که این پدیده نه تنها ما را از دایره انسانیت خارج می کند، بلکه به ورطه حیوانیت و یا بدتر به حیوانیت داخل می کند .
پی‌نوشت‌ها:
1. معرفت در آینه شریعت، ص 211، نشر الزهرا، تهران، 1378 ش .
2.جلوه‌های قرآنی در نگاه امام خمینی، ص 58.
3. نحل (16) آیه 78.
4. بقره (2) آیه 151.
5.تفسیر المیزان،علامه طباطبائی، ج 2، ص 250،دفتر انتشارات اسلامى جامعه‏ مدرسين حوزه علميه قم‏.
6. اصول کافی، ج اوّل، کتاب العقل و الجهل، روایت 35.
7. همان، ص 10- 21.
8.عبدالواحد آمدی، شرح غرر الحکم و دررالکلم، شارح و مترجم: جمال الدین محمد خوانساری، تصحیح میرجلال‏الدین حسینی، مؤسسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران، چاپ اوّل، 1366 ش، ج اوّل، ص 177
9. صدرالدین شیرازی، شرح اصول الکافی،ج اوّل، ص 403. تصحیح محمد خواجوی، مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی تهران، چاپ اوّل، 1366 ش