جمع بندی بررسی دیدگاه مستشرقان در مورد پیدایش و خاستگاه شیعه
تبهای اولیه
دیدگاه مستشرقان درباره مبدا شیعه
شیعه پژوهان غربی, مستشرقین
دیدگاه مستشرقان درباره مبدا شیعه
دیدگاه مستشرقان درباره مبدا شیعه
یولیوس فلهاوزن
او میگوید: «این که آرای شیعه با دیدگاه ایرانیان سازگاری دارد در این مطلب شکّی نیست، ولی این که این آرا برگرفته و متأثّر از ایرانیان است دلیلی بر آن وجود ندارد، بلکه روایات تاریخی خلاف آن را به اثبات میرساند…».” ۱ “.
مستشرق جولد تسهیر
او میگوید: «این اشتباه است که بگوییم: تشیّع در منشأ و مراحل نموّش نمایانگر اثر تعدیلی است که افکار امتهای ایرانی آن را در اسلام وارد کرده است… این برداشت شایع مبنی بر برداشت نادرست حوادث تاریخی است…».” ۲ “.
مستشرق آدم متز
«مذهب شیعه آن گونه که برخی معتقدند، عکس العمل از جانب روح ایرانیان نیست تا مخالف اسلام باشد؛ زیرا جزیره العرب به جز شهرهای بزرگ؛ از قبیل مکه و تهامه و صنعا، همه شیعه بوده است.
و در برخی از شهرها؛ از قبیل عمان و هجر و صعده، شیعیان غالب افراد را تشکیل می دادند.
امّا ایرانیان به جز قم تماماً سنّی بودند.
اهل اصفهان در حقّ معاویه چنان غلوّ میکردند که حتّی برخی از آنان اعتقاد به نبوّت او داشتند».” ۳ “.
مستشرق کیب
«فکر اشتباهی که دائماً در بین مردم منتشر است و میگوید: شهرهای فارس مرکز اصل تشیّع بوده است، اصل و اساسی ندارد، بلکه روایات تاریخی این مطلب را به اثبات میرسانند که زردتشتها عموماً مذهب سنّی را قبول می کردند».” ۴ “.
شیخ محمد ابوزهره
او که از بزرگان مصر است، میگوید: «ایرانیان به توسط اعراب به تشیّع گرویدند و هرگز تشیّع به دست آنان به وجود نیامد… بسیاری از علمای اسلام که شیعه شده بودند، به جهت حفظ عقیده خود از ترس امویها در مرحله اوّل و عباسیها در مرحله دوم، به شهرهای فارس و خراسان
از بلاد اسلامی هجرت نمودند، و به این طریق تشیّع را در آن شهرها منتشر ساختند…».” ۵ “.
علی حسین خربوطلی
«برخی از اعراب بعد از آنکه خلافت به ابوبکر واگذار شد، از شیعیان علی علیه السلام شدند…».” ۶ “.
عوامل تشیع ایرانیان نزد عامه
اهل سنت دو سبب را در مورد انتخاب تشیّع از سوی ایرانیان بیان کرده اند:
ارتباط سببی با ایرانیان
آنان میگویند: «امام حسین علیه السلام با یکی از دختران یزدگرد از پادشاهان ساسانی به نام شاه زنان، بعد از فتح ایران ازدواج کرد.
خداوند متعال به حضرت از او فرزندی به نام علی بن الحسین علیهما السلام عنایت فرمود، که تمام آثار و خصایص پدر را به ارث برده بود. این ارتباط باعث شد تا ایرانیان به اهل بیت علیهم السلام متمایل شده و از شیعیان آنان قرار گیرند!!
پاسخ: اوّلاً: گسترش و نفوذ تشیّع در اطراف ایران علل و عواملی دارد که در فصل بعد به آن اشاره میکنیم.
ثانیاً: مطابق نقل مورّخان، صحابه چون اسیران فارس را نزد عمربن خطاب آوردند، در میان آنان سه دختر از دختران یزدگرد وجود داشت. عمر دستور داد تا این دختران را به فروش برسانند. حضرت علیعلیه السلام فرمود:
با دختران پادشاهان نباید معامله دیگر زنان شود.
عمر گفت: چگونه با آنان معامله میشود؟ حضرت فرمود: باید هریک از آنان را قیمت نمود، هر قیمتی که بر هر یکی شد آن قیمت به عنوان مهر انتخاب شود. آنها را قیمت گذاردند.
حضرت هر سه را گرفت، یکی را به عبداللَّه بن عمر داد، و دیگری را به فرزندش حسین علیه السلام عطا نمود. و سومی را به محمدبن ابی بکر داد…” ۷ “.
حال سؤال این است که اگر علت گسترش تشیّع در بین ایرانیان موضوع دامادی امام حسین علیه السلام با دختر یزدگرد است، چرا دامادی عبداللَّه بن عمر و محمد بن ابی بکر سبب انتشار تسنن در بین ایرانیان نبوده است؟
تناسب آراء بین شیعه و ایرانیان
برخی میگویند: از آنجا که آراء ایرانیان با شیعه نزدیکی داشته، زیرا هرکدام قائل به نظریه حق الهی در حاکم بوده و معتقد به وراثت در حکومت بوده اند و هرگز برای انتخاب مردمی ارزشی قائل نبوده اند، لذا بدین جهت ایرانیان افکارشیعه را مورد قبول قرار دادند!!
پاسخ: اوّلاً: شیعه هرگز قائل به حق وراثت در مسأله امامت و حاکمیت اسلامی نیست، بلکه این حکومتهای بنی امیه و بنی عباس بودند که حکومت اسلامی را وراثتی کردند. شیعه معتقد به حق الهی است که خداوند آن را به افراد لایق و قابل عطا می نماید.
ثانیاً: ممکن است که ایرانیان نظریه حق الهی در انتخاب حاکم را از آیین زردتشت و تعالیم او که آسمانی بوده اخذ کرده باشند، گرچه در تطبیق آن بر هر حاکم و به نحو وراثت به اشتباه رفته اند.
و این مطلب یکی از تعلیمات تمام انبیاء الهی بوده است.
ثالثاً: اینگونه نیست که شیعه هیچ اعتباری را برای انتخاب و رأی مردمی قائل نباشد، بلکه برای به دست گرفتن زمام حکومت از ناحیه حاکم، بیعت را لازم میدانند.
گسترش تشیع در ایران
با تأملی در تاریخ ایران پی میبریم که گرایش ایرانیان به تشیّع از چند جهت و طریق بوده است:
۱ – از آنجا که در فتوحات عصر خلفا برخی از شیعیان امام علی بن ابیطالب علیه السلام به جهت مصالحی در آنها شرکت میکردند، لذا بعد از فتح کشورها و شهرها اعتقادات خود از جمله ولایت اهل بیت علیهم السلام را به آنان منتقل مینمودند.
۲ – عدهای نیز به جهت همدردی که با شیعیان مظلوم و در رأس آنها امامان داشتند تشیّع را اختیار نمودند؛ زیرا انسان فطرتاً میل به همدردی و گرایش به مظلوم دارد.
و این خود عاملی اساسی برای نفوذ شیعه در میان مردم ایران بوده است.
دکتر جوزف فرانسوی در تحقیقی تحت عنوان «شیعه و ترقیات محیّرالعقول» مینویسد:
«… و از جمله امور طبیعی که مؤیّد فرقه شیعه شده و توانسته است تا در قلب دیگر فرقه ها تأثیر بگذارد، مسأله اظهار مظلومیت بزرگان دینشان است.
و این مسأله از امور طبیعی به شمار می آید؛ زیرا طبع هرکس به نصرت و یاری مظلوم کشش دارد و دوست دارد ضعیف بر قوی غلبه یابد و لذا طبیعت بشر به ضعیف متمایل است…»” ۸ “.
۳ – عدهای دیگر تشیّع را از طریق مقابله و معاشرت با شیعیان که به ایران سفر کرده بودند فراگرفتند؛ زیرا شیعه به این نتیجه رسیده بود که اگر بخواهد به حیأت معنوی خود ادامه دهد باید فرهنگ و مذهب خود را گسترش داده و در قلوب مردم نفوذ کند، و در بین مردم و حکومتها جا افتاده و موقعیت خود را حفظ و تثبیت نمایند.
۴ – گروه بسیاری نیز بعد از آنکه دولت شیعی صفوی در ایران تأسیس شد، رسماً اعلان تشیّع کرده و لذا این مذهب به طور رسمی در ایران گسترش چشمگیری پیدا کرد.
پاورقی
۱- الشیعه و الخوارج، ص ۲۴۱
۲- العقیده و الشریعه فی الاسلام، ص ۲۰۴
۳- الحضاره الاسلامیه، ج ۱، ص ۱۰۲
۴- دراسات فی الفرق و العقائد، ص ۲۶
۵- الامام جعفر الصادقعلیه السلام، ج ۱، ص ۳۳
۶- الدوله العربیّه، ص ۱۲۷
۷- فجرالاسلام، ص ۹۱
۸- سیدمحسن امین عاملی، اقناع اللائم، ص ۳۵۶
منبع : دفاع از تشیع ،علی اصغر رضوانی
پرسش:
منشأ پیدایش شیعه از دیدگاه مستشرقان غربی.
پاسخ:
همان طور که در مطالبی که ذکر شد، بیان شده است، پیدایش و شکل گیری شیعه امری نیست که توسط ایرانیان اتفاق افتاده باشد و یا این که شکل گرفته در قرون متاخر باشد. در این زمینه دلایل فراوانی وجود دارد.
یکی از این دلایل آن است که خود پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) از امام علی و شیعیان ایشان نام برده و آن ها را رستگاران معرفی نموده است: «سمعت النبي يقول إن عليا وشيعته هم الفائزون يوم القيامة.»؛ از پيامبر شنيدم که فرمود: علي بن ابيطالب و شيعيانش جزء رستگاران در قيامت هستند.(1)
این حدیث علاوه بر این که بر رستگاری شیعیان اشاره می کند، بر شکل گیری آن در زمان رسول الله، نیز به خوبی دلالت دارد. در کنار این حدیث، احادیث بسیار و نیز روایت های تاریخی پر شماری وجود دارد که این مطلب را ثابت می کند.
علاقه مندان می توانند برای اطلاع بیشتر به این کتاب مراجعه کنند:
خاستگاه تشیع و پیدایش فرقه های شیعه در عصر امامان، علی آقای نوری، پژوهشگاه علوم و معارف اسلامی.
___________
(1)تاريخ مدينه دمشق ، ج42 ، ص333.