جمع بندی بیت المال در زمان امام علی (ع) و زمان فعلی

کارشناسان بحث: استاد عماد و استاد هادی

ابتدا بر مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی به کار می‌رفت«بیت المال» می گفتند. بتدریج، بر «اموال عمومی مسلمانان» نیز همین لفظ اطلاق شد که مشتمل بود بر وجه نقد، اشیای منقول، اراضی و غیر اینها. مراد از مال عمومی، هر مالی است که در سرزمین اسلامی ملک همه مسلمانان شمرده شود(1)
در آمدهای همچون غنائم، جزیه، زکات درآمدهای دولت اسلامی بود و پیامبر(ص) در تمام این موارد آنها را تقسیم می‌کرد و به متصدیان گردآوری زکات نیز امر می‌فرمود که زکات را بین مستحقّان تقسیم کنند. لذا در آن عصر اموال زیادی گرد نمی‌آمد که نیاز به حفظ و محاسبه داشته باشد.
پس از فتوحات بیت المال بنیان رسمی حکومتی شد(2) بیت المال بین مسلمانان تقسیم می شد خلیفه دوم در تقسیم طبقات ایجاد کرد و خلیفه سوم بنی امیه را از این طریق به سرمایه های کلان رساند.

در زمان خلافت حضرت علی (ع) سیرۀ پیامبر اکرم(ص) در مساوی دانستن مردم در برخورداری از اموال عمومی و نیز تقسیم فوری این اموال احیا شد. ایشان مکان بیت المال را پس از تقسیم اموال جاروب می‌کرد و در آن نماز می‌خواند. (3)
امروزه همه دارائیهای مملکت اسلامی عنوان بیت المال دارد، منتها تقسیم آن بر عهده حاکم شرع است، که بیشتر به صورت کارهای عام المنفعه مثل احداث جاده ها، بیمارستان ها ،آموزش و پرورش و .... در اختیار مردم قرار می گیرد.

1.ماوردی، ص۳۵۴؛ ابن فراء، ص۲۵۱.
2.عبدالرحمان بن ابی بکر سیوطی، تاریخ الخلفاء، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، قم ۱۳۷۰ش ؛ص۷۹.
3.جاحظ، ص۲۴۲؛ ابن وردی، ج ۱، ص۲۲۱؛ سیوطی، ص۱۸۰؛ برای نمونه‌ای از یکسانی همۀ مردم در برخورداری از بیت المال در روزگار حضرت علی علیه‌السلام رجوع کنید به مجلسی، ج ۴۱، ص۱۱۳.

با سلام و عرض ادب

ضمن تقدیر و تشکر از استاد محترم جناب عماد که این موضوع رو از منظر تاریخی بررسی فرمودند ...
واژه بیت المال در صدر اسلام به محل جمع آوري زکات‌، غنائم جنگي و نيز ماليات‌ها، اطلاق مي‌شد، امّا اين مفهوم امروزه معناي گسترده‌تري يافته و شامل هر منفعت و درآمد متعلق به حکومت اسلامي است.

مالی كه تعلّق به فرد یا افراد خاصی نداشته باشد و متعلق به عموم مردم باشد «بیت‌المال» نامیده می‌شود، لذا یارانه های نقدی که از طرف دولت به حساب سرپرستان واریز می شود یکی از مصادیق بیت المال بوده و از خزانه پرداخت می گردد، از دیگر مصادیق بیت المال می توان به مبالغ خمس و زکات اشاره کرد که این اموال متعلق به هیچ فرد خاصی نیست و عموم مسلمین در این اموال شریک هستند منتهی توزیع و مصرف عادلنانه این اموال به دست فقیه می باشد، سایر درآمد های دولت از قبیل منفعت صادرات و درآمد های دیگر دولت نیز بیت المال محسوب شده و مصرف این اموال به دست حکومت اسلامی است .

مطلب دیگر در این رابطه این است که مکان مصرف بیت المال را حکومت تشخیص می دهد که در چه راهی باید صرف شود، ممکن است در برخی مواقع بیت امال به صورت نقدی باشد و ممکن است به صورت احداث جادّه، مدرسه، مسجد ، دانشگاه، امور نظامی و ... باشد.

اما توزیع بیت المال به صورت مساوی بدین معنی نیست که به همه کارکنان حقوق یکسان پرداخت شود، در صدر اسلام نیز نوع مردم به جهاد مى پرداختند و فرصت كسب و كار براى آنها نبود و زندگيشان از بيت المال اداره مى شد، آنگاه بيت المال بين آنها بطور مساوى تقسيم مى گرديد و اين يك مرحله ى استثنائى بوده، اما كسانى كه به كار و كسب مى پردازند آزاد بودند، كه نتيجه كارشان را بگيرند، و در اين راه بعضى بيشتر گيرشان مى آمد و بعضى كمتر، بيت المال مصارف مخصوص و مشخصى دارد و براى تامين نيازها، تشريع شده است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر
بیت المال در اسلام محمد محمدی اشتهاردی
بيت المال از ديدگاه نهج البلاغه، نویسنده: آيت الله حسين نورى همدانى

پرسش:
بیت المال شامل چه مواردی است؟ آیا همین یارانه‌ای است که در حال حاضر در ایران به حساب مردم واریز می‌کنند بیت المال نامیده می شود؟ این سخن که بیت المال باید به طور مساوی، بین مردم پخش شود، آیا این به این معنی است که حقوق ماهیانه یک کارگر، باید با حقوق ماهیانه یک پزشک برابر باشد؟

پاسخ:
ابتدا بر مکانی که در آن اموال عمومی و منقول دولت اسلامی به کار می‌رفت «بیت المال» می‌گفتند. به‌ تدریج، بر «اموال عمومی مسلمانان» نیز همین لفظ اطلاق شد که مشتمل بود بر وجه نقد، اشیای منقول، اراضی و غیر این‌ها. مراد از مال عمومی، هر مالی است که در سرزمین اسلامی ملک همه مسلمانان شمرده شود.(1)
واژه بیت المال در صدر اسلام به محل جمع‌آوری زکات‌، غنائم جنگی و نيز ماليات‌ها، اطلاق می‌شد، امّا اين مفهوم امروزه معنای گسترده‌تری يافته و شامل هر منفعت و درآمد متعلق به حکومت اسلامی است؛ مالی كه تعلّق به فرد یا افراد خاصی نداشته باشد و متعلق به عموم مردم باشد "بیت‌المال" نامیده می‌شود.
یارانه‌های نقدی که از طرف دولت به حساب سرپرستان واریز می‌شود یکی از مصادیق بیت المال بوده و از خزانه پرداخت می‌گردد، از دیگر مصادیق بیت المال می‌توان به مبالغ خمس و زکات اشاره کرد که این اموال متعلق به هیچ فرد خاصی نیست و عموم مسلمین در این اموال شریک هستند منتهی توزیع و مصرف عادلانه این اموال به دست فقیه می‌باشد، سایر درآمدهای دولت از قبیل منفعت صادرات و درآمدهای دیگر دولت نیز بیت المال محسوب شده و مصرف این اموال به دست حکومت اسلامی است .
مطلب دیگر اينکه مکان مصرف بیت المال را حکومت تشخیص می‌دهد که در چه راهی باید صرف شود، ممکن است در برخی مواقع بیت المال به صورت نقدی باشد و ممکن است به صورت احداث جادّه، مدرسه، مسجد، دانشگاه، امور نظامی و ... باشد.
اما توزیع بیت المال به صورت مساوی بدین معنی نیست که به همه کارکنان حقوق یکسان پرداخت شود. در صدر اسلام نیز نوع مردم به جهاد مى‌پرداختند و فرصت كسب و كار براى آن ها نبود و زندگيشان از بيت المال اداره مى‌شد، آنگاه بيت المال بين آن ها بطور مساوى تقسيم مى‌گرديد.(2) و اين يك مرحله‌ استثنائى بوده، اما كسانى كه به كار و كسب مى‌پرداختند آزاد بودند، كه نتيجه كارشان را بگيرند، و در اين راه بعضى بيشتر گيرشان مى‌آمد و بعضى كمتر، بيت المال مصارف مخصوص و مشخصى دارد و براى تامين نيازها، تشريع شده است.

معرفی منابع جهت مطالعه بیشتر:
بیت المال در اسلام محمد محمدی اشتهاردی
بيت المال از ديدگاه نهج البلاغه، نویسنده: آيت الله حسين نورى همدانى

ـــــــــــــــــــــــــــــــ
(1) ماوردی، علی بن محمد، الأحکام السلطانیة و الولایات الدینیه، ص ۳۵۴؛ فرّاء، محمد بن حسین، الأحکام السلطانیه، ص ۲۵۱.
(2) برای نمونه‌ای از یکسانی همۀ مردم در برخورداری از بیت المال در روزگار حضرت علی (علیه‌ السلام) رجوع کنید به مجلسی، بحار الأنوار، ج ۴۱، ص 113.