جمع بندی آیا پذیرش دین مبنای عقلی دارد؟

با عرض سلام و احترام، و تشکر از سوال شما

ابتدا بگذارید قسمت پایانی سوال شما بپردازیم، چرا که با پاسخ به آن، پاسخ دو سول اول نیز تا حدودی روشن خواهد شد:

در زندگی ما مصالح و مفاسدی وجود دارد، احکام خداوند برای رسیدن به مصلحت ها و دور ماندن از مفسده ها است، یعنی دستورات اسلام تابع مصالح واقعی و تکوینی است، و بین آنها رابطه علیت برقرار است(مجموعه آثار، شهید مطهری(ره)، ج13، ص707) با این اوصاف حقیقتا شخص با اعتقاد، و عمل به آنها تکامل می یابد، ولو این اعتقاد بر پایه مبانی عقلی قوی نباشد، ولو ایمان آن فرد به خاطر عدم برخورد با شبهات مانده باشد، مانند کسی که به نسخه ای عمل می کند، اما از حکمت آن بی خبر است و فقط به خاطر اطمینان به پزشک است که این نسخه را پذیرفته، طبیعتا آن دارو اثر خودش را خواهد گذاشت، پس اصل ایمان و عمل به هر دلیلی که در فرد باشد موجب تکامل آن فرد می شود، مثلا محبت علی(ع) در قلب هر کسی باشد کار خود را خواهد کرد، نماز و سخن گفتن با خداوند، در درون هر فردی که ایمان داشته باشد تأثیرگذار خواهد بود، ولو شخص بر این محبت خویش به علی(ع)، و ایمان خودش به خداوند نتواند دلیلی ارائه کند. البته قبول داریم که این تکامل شدت و ضعف داشته و هرگز تکامل یک انسانی که ایمان او به خاطر اعتماد به عالمان دین است، با تکامل شخصی که خودش با دلیل و برهان به آن رسیده است، یکسان نیست.
پس دین تقلیدی (اطمینان و باور قلبی ناشی از تقلید) نیز خالی از فایده نیست، چون اولا تأثیر اعتقادات و دستورات دین تکوینی بوده و همه را شامل می شود، و ثانیا در وراء همین ایمان تقلیدی نیز یک استدلال وجود دارد: "من به فلانی اعتماد دارم که کار بی دلیل و بی مبنایی را انجام نمی دهد، پس اگر او مسلمان است، لابد این دین، مبنای عقلانی دارد، یا اگر این دین، مبنایی نداشت، این همه پیرو نداشت". لذا چنین دینی نیز در سطح خود، پیش نظر خداوند ارزش و اهمیت دارد، پس نمی توان دین مثلا یک پیرمرد کشاورز روستایی را که دلیلی بر آن نداشته، اما نمازش را خوانده، روزه اش را گرفته، از حق الناس پرهیز کرده، قلبش مملو از محبت پیامبر(ص) و خاندانش بوده و... را مردود دانست، یقینا این دین موجب تکامل او شده است، او دینش را باور داشته، و هرگز در آن شک در دلش راه نداده که به دنبال تحقیق برود.

پس هر کسی که دیندار است، ولو دینداری او تقلیدی باشد، یک مبنای حداقلی برای اعتقاد خویش دارد، و این در نظر اسلام مهم است، اگرچه اسلام خواهان بالاترین مرتبه عقلانیت در دینداری است، که شخص آنقدر در خصوص مبانی و پایه های ایمانش مستحکم باشد که با هیچ شبهه ای فرو نریزد، و دائما انسان ها را به آن دعوت کرده است، اما طبیعتا نمی تواند بی خیال این مبانی لرزان و ایمان های ضعیف شود، چرا که بودن آنها در هر صورت بهتر از نبودن است، و این یک قاعده عقلی روشن است. با توجه به اینکه عمده مردم به خاطر عوامل درونی و بیرونی، خود را از چنین ایمانی محروم خواهند نمود، اسلام نمیتوانست نسبت به مراحل پایین تر بی تفاوت باشد.

با این مقدمات پاسخ دو سوال ابتدایی شما روشن خواهد شد:

آشنا ساختن، و عادت دادن کودکان به حجاب و نماز، نه از این بابت است که اسلام خواهان احساسی بودن دین در آنهاست، بلکه خواهان حفظ این ایمان حداقلی است، با توجه به اینکه انسان گرایش های مختلفی دارد که گاهی در تضاد با گرایش های عقلانی اوست، مانند حس خودنمایی در مقابل حجاب، یا احساس تنبلی در قبال نماز، پس باید تا زمانی که گرایش های عقلانی او به اندازه کافی رشد می کند، با عادت دادن آنها به حجاب و نماز از مفسده ترک این امور پیشگیری کنیم، چرا که در صورت عادت کردن به ترک نماز و بدحجابی، و از آن طرف نبود عقلانیت دینی، برگرداندن شخصی که به ترک نماز و بدحجابی عادت کرده، بسیار دشوارتر است از عادت دادن یک کودک به نماز و حجاب.
لذا هرگز اسلام از این که در کنار عادت دادن به نماز و حجاب، از مبانی عقلی دین، و فلسفه حجاب و نماز با کودکان سخن بگوییم نهی نکرده است، اما میگوید تا وقتی که او از طریق عقلانی دین را نپذیرفته رهایش نکن، تا حداقل از روی عادت حجاب را نگه داشته، و نماز را بپا دارد.

و همچنین حکمت صدور فرمان قتل برای سلمان رشدی نیز روشن میشود، اسلام می داند که کسانی که دینشان مبتنی بر عقلانیت است از این آسیب ها در امانند، اما دین دینداران ضعیف النفس هم برایش مهم است، چرا که حفظ دین به همین اندازه هم به سرنوشت، و سعادت یا شقاوت آنها گره خورده است، لذا نگهداری و خواندن کتب ضاله را بر ایشان حرام نموده است(توضیح المسائل امام خمینی(ره)، ج ‏2، ص 1005، س 1325؛ أجوبة الاستفتاءات، ص 294، به نقل از اسلام کوئست)

در حقیقت اسلام با بحث دینی در فضای عقلانی مخالف نیست، اما با غبار آلود کردن فضای فکری جامعه برای عوام، و عرفی سازی شبهات مخالف است، چرا که همان طور که عرض کردم بسیاری از انسان ها در خصوص مبانی عقلانی دینشان پیرو اسلام حقیقی نیستند، اما همین مقدار هم که اسلام آورده اند برای خداوند اهمیت دارد، لذا اگرچه آنها را به تحقیق بیشتر فرا می خواند، اما به از دست دادن این مبانی حداقلی نیز راضی نیست.

یا علی(ع)

با عرض سلام مجدد

حرف شما تا حدودی درست است که اسلام با توجه به دشواری تشخیص دین حق به دنبال فرهنگسازی است، اما بدین معنا نیست که اسلام به دنبال دینداری مبتنی بر عقلانیت و دلیل نبوده و فقط به دنبال ایجاد فرهنگ و عادت های فرهنگی نیست، بلکه به دنبال هر دو است، یکی را ابتدای کار و حداقلی می داند، و دیگری را حداکثری و مرتبه عالی می داند، منظور بنده از ایمان یا دینداری حداقلی این است که بالاخره همین نماز و حجاب از روی عادت نیز تأثیر خود را هم الان(در کودگی) می گذارد، و هم در آینده و بزرگسالی که تأثیر آن بیشتر و بر پایه عقلانیت مضاعف قرار خواهد گرفت، لذا منعی ندارد، دقت بفرمایید اگرچه عبادت از روی تعقل بالاتر از عبادت از روی عادت است، اما هرگز اینطور نیست که عبادت از روی عادت ارزش درونی و تأثیر بیرونی نداشته باشد، بلکه عبادت در اسلام مراتبی دارد، مانند مراتب اخلاص، لذا عبادت از روی عادت هم از شانه انسان رفع تکلیف می کند، یعنی اگر کسی از روی عادت هر روز نمازش را می خواند، این نماز صحیح بوده و نیاز به قضا ندارد، یعنی از روی عبادت نبودن، شرط کمال عبادت است، نه شرط صحّت عبادت.

پس روشن می شود اسلام در اصل به دنبال حق انتخاب است، اما از آنجا که معتقد است کودکی انسان ها در سرنوشت و آینده شان نقش دارد، معتقد نیست به خاطر اینکه فعلا توانایی و تحلیل عمیق اعتقادات را ندارند، باید از آنها دست برداشت،

بله من هم با شما هم عقیده هستم که بسیاری از آثار اجتماعی و وضعیتی که جوامع اسلامی با آن دست به گریبان هستند ناشی از دین بدون پایه و تقلیدی دینداران است، تأکید اسلام نیز بر همین تقویت مبانی و نبیه اعتقادی دینداران است، اما به نظر شما اسلام در خصوص سایر دینداران باید چه می کرد؟ آیا می بایست دینشان را نادیده گرفته و آنها را از زمره دینداران خارج بداند؟ یا این که ایمان و عادت دینداری آنها را بپذیرد ولی آنها را به مراتب بالاتر فرا بخواند، پس نباید حمل بر این معنا شود که اسلام اصلا به دنبال کشف حقانیت دین نیست، این مطلب به طور صریح در آیات و روایات آمده است:
«فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذينَ يَسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَيَتَّبِعُونَ أَحْسَنَه‏» (زمر-17 و 18)
به بندگانم بشارت بده، آنان كه سخن را مى‏شنوند و از بهترينش پيروى مى‏كنند.
«وَ مَنْ يَبْتَغِ غَيْرَ الْإِسْلامِ ديناً فَلَنْ يُقْبَلَ مِنْهُ وَ هُوَ فِي الْآخِرَةِ مِنَ الْخاسِرين‏» (آل عمان-85)
و هركه جز اسلام، دينى طلب كند، هرگز از او پذيرفته نمى‏شود و او در آخرت از زيانكاران است‏.

علاوه بر این که وضعیت امت امروز جامعه، نه فقط به این خاطر است که دینشان تقلیدی است، بلکه دین را باور دارند، به بهشت و جهنم یقین دارند، اما محبت دنیا، لذت ها و زینت های فریبنده دنیا، نقد بودن ظاهری آن، تهاجم فرهنگی و نقش آن در ایجاد فضای فکری و ارزشی جامعه، و موارد این چنینی باعث شده است تا شهوت و غضب آنها بر عقلشان غالب گردد، لذا این غلبه شهوت و غضب بر عقل حتی در دیندارانی که با عقلانیت دین را پذیرفته اند نیز گاهی دیده می شود.

با آرزوی موفقیت

با سلام و احترام

حرف شما درست است، اما عادت کردن در اعمال، در جایی موجب تعصب کورکورانه می شود که دین تنها بر روی عادت دادن تکیه نموده باشد، اما دیدگاه اسلام تأکید بر اعتقاد پایدار، و عمل بعد از آن است،حتی اولویت اسلام بر آموزش مبانی عقلی اعتقادات است، و در مرحله دوم است که بر عادت دادن و فرهنگسازی عملی در جامعه تأکید نموده است.
لذا همان طور که قبلا هم عرض کردم دستور به عادت دادن تنها برای حفظ دینداری حداقلی است، اسلام می گوید دینداری باید مبتنی بر دلیل عقلی باشد، لذا انسان ها را به تحقیق و شنیدن اقوال فرا می خواند،اما معتقد است تا زمانی که این مقدمه عقلانی محقق نشده، نباید این دینداری را که مصالح در پی داشته و مفاسدی را دفع می کند از دست داد، و بر حفظ دینداری حداقلی تا حصول حداکثری تأکید می ورزد.
مانند کسی که در مسیری می رود، در عین این که از درستی مسیر پرس و جو می کند، آرام به مسیر خویش هم ادامه می دهد تا با تحقیق و تفحص در کنار طی مسیر، نسبت به درستی آن مطمئن شود.

البته با نکته پایانی شما کاملا موافق هستم که بسیاری از مردم به اشتباه ناکامی خویش را که از عدم تلاش نشأت گرفته به پای قضا و قدر می گذارند، و بلایی را که خود بر سر خویش آورده اند به پای مشیت الهی می گذارند، و بر درستی دیدگاهشان تأکید دارند، اما اسلام هرگز با این اندیشه های انحرافی موافق نیست، همان طور که در تعالیم دین به صورت متعدد داریم:

«إِنَّ اللَّهَ لا يُغَيِّرُ ما بِقَوْمٍ حَتَّى يُغَيِّرُوا ما بِأَنْفُسِهِم‏» (رعد-11)
خداوند سرنوشت هيچ قوم (و ملّتى) را تغيير نمى‏دهد مگر آنكه آنان آنچه را در خودشان است تغيير دهند.

یا می فرماید:
«لَيْسَ لِلْإِنْسانِ إِلاَّ ما سَعى‏» (نجم-39)
براى انسان بهره‏اى جز سعى و كوشش او نيست‏.

سلام
در این خصوص باید دو نکته عرض کنم:

اولا: عادت به عقائد نیست، عادت به رفتار هست، همان طور که سابق هم عرض کردم عادت دهی در رفتار حتی گاهی در مواقعی که انسان از نظر اعتقادی نیز عقل گرا است باز هم لازم است، مثلا بسیاری از پزشکان سیگار می کشند، در حالی که عقل و علم آنها از این کار نهی می کند، خب اسلام می گوید: اگر علم و عقلت نمی تواند بر احساسات و تمایلات تو غالب شود، لااقل سعی کن خود را به کار خوب و ترک کار بد عادت بدهی، این یک اصل کاملا معقول و بدیهی است، اصلا اگر طبق اسلام عمل می شد بت پرستی وجود نمی داشت، چرا که اسلام همواره بر فهم عقلی اعتقادات و دوری از تقلید تأکید می کنه، اسلام همواره به دنبال این هست که کودک،«چرا» گفتن رو یاد بگیره، حتی در مورد انسان 50 ساله ای که تا حالا در اعتقاداتش تقلید میکرده، هنوز هم اسلام از او چنین توقعی دارد، همان طور که علامه طباطبایی(ره) می فرماید: خداوند در قرآن خود، حتی در یک آیه بندگان خود را امر نفرموده است که نفهمیده به قرآن یا به هر چیزی که از جانب اوست ایمان آورند یا راهی را کورکورانه بپیمایند»(المیزان، ج5، ص255)
نماز و حجاب از مختصات اسلام نیست، بلکه در تمام ادیان گذشته بوده،(1) و از اعمال نیک محسوب میشه که نقش بسزایی در شخصیت انسان، و جامعه خواهد داشت، لذا اسلام مانند همان جریان پزشک و سیگار که مثال زدم، می گوید هر کسی اگر می تواند طبق درک عقلی و با توجه به ارزش این دو بر آنها مداومت داشته باشد که فبها المراد، هدف اسلام محقق گشته، و اگر تمایلات او بر عقلش غالب است، باید او را عادت بدهند، یا خود را عادت بدهد به رفتار خوب.
اگر چه اسلام با عبادت از روی عادت موافق نیست، اما همان عبادت از روی عادت را بر تک آن ترجیح می دهد.

ثانیا: ببینید فضای بحث، فضای تربیت کودک است، نه فضای استدلال و تحقیق، اسلام می گوید: پدر و مادرها باید با عقل دین را انتخاب کنند، و سپس همین عقل در کنار احساسات پدرانه و مادرانه می گوید: برتری که در دین خویش یافته ای را به فرزندت منتقل نما، و زمینه دیندار شدن را در او ایجاد کن، با آموزش و پرورش، پس دو مقدمه کاملا عقلی و منطقی در میان است، همان طور که هر پدر و مادری در امور غیر از دین، مثل پزشکی و بهداشتی و خورد و خوراک و پوشاک و... آنچه که به مصلحت فرزند است در حق او روا می دارد، آن دینی که به مصلحت فرزند هست نیز از این قاعده مستثنی نیست و عقل فرمان به انتقال آن می دهد.
اما آن کسانی که بت پرستی را از روی تقلید پذیرفته، و آن را به فرزند خویش منتقل می کنند، در مقدمه اول اشتباه کرده اند، و گمان می کنند که بت پرستی راه سعادت است، اما در مقدمه دوم که باید آن را به فرزندشان منتقل ساخته و او را در این مسیر بیاورند اشتباه نمی کنند، عقلشان می گوید: آن چه که موجب سعادت است را به فرزندت منتقل نما، لذا اگر به فرمان اسلام در خصوص شنیدن اقوال و تحقیق گوش فرا می دادند متوجه اشتباه خویش در تشخیص سعادت می شدند.

ضمنا به نظرم امروز با گستش این ابزار های رسانه ای و اطلاع جمعی دیگر لازم نیست انسان برای رسیدن به مجهولاتش از خانواده روحانی یا مرجع تقلید باشد.
__________________________

1) http://www.askdin.com/thread42080.html#post569850

سلام

بله بنده هم با شما در این خصوص موافق هستم که این مشکل به رفتار و عملکرد برخی والدین مسلمان بازگشت می کند، و این برداشت های شخصی و تعصبات بی جا که مبنای عقلی و شرعی ندارد می تواند مشکل آفرین باشد.

با سلام

بله، بنده نیز قبول دارم که دست کشیدن از اعتقاداتی که انسان از ابتدا آنها را باور نموده و آنها را اموری مقدس تلقی می کرده است سخت است، لذا اسلام اینقدر بر آن تأکید می ورزد و مشرکین را از پیروی کورکورانه از آباء و اجدادشان باز میدارد، این امر خداوند به تفکر در اعتقادات و عدم پیروی از آباء و احداد متوجه همه انسان ها است، چرا که بدون آن روشن شدن مسیر حق ممکن نیست، اما بالاخره این سختی، ارزش کار را بالا می برد که انسان با نگرش عقلی و به دور از احساسات مسیرش را برگزیند.
اتفاقا در خصوص غزالی باید عرض کنم:
اولا: طبق اسناد و شواهد تاریخی، ابوحامد غزالی در دو سال آخر عمر خویش مستبصر گردیده و شیعه شد،(1) لذا درست عکس مطلب شما را اثبات می‌کند که حتی انسان در سنین پایانی عمر خویش ممکن است راه حق را شناخته، و مسیرش عوض گردد.
ثانیا: غیر از غزالی انسان های بسیار دیگری داشته ایم که از اعتقاداتی که دوران کودکی و نوجوانی و میانسالی را طبق آن گذرانده‌اند، دست شسته و به مسیر حق بازگشته است، همان طور که در زمان رسالت پیامبر(ص) بسیاری از انسان‌هایی که عمری به بت پرستی خو گرفته بوده و مطابق آن بزرگ شده بودند، اسلام آوردند.
___________________________________

1) http://www.pasokhgoo.ir/node/47234

مشروح اسناد تاریخی استبصار غزالی به نقل از پایگاه خبری استبصار:
سبط بن جوزی(م، ۶۵۴ ) از کتاب « سر العالمین » ابو حامد محمد بن محمد غزالی نقل می کند: حدیث غدیر و تبریک عمر به حضرت علی (ع) اعتراف وتسلیم عمر به امامت آن حضرت بود ولی پس از آن هوای نفس و حب ریاست ومیل به لشکر کشی وفتوحات بر او غالب شد و او را به مخالفت وا داشت در نتیجه عهد الهی را پشت سر انداخته و آنرا به بهای اندک فروختند!(تذکره‌الخواص ج ۱ /۳۵۶)
لازم به ذکر است کتاب «سر العالمین» کتاب غزالی بود که در اواخر عمر پس از استبصار سی مقاله در آداب ملک و سیاست و اخلاق نوشت و درمقالۀ چهارم آن در بارۀ خلافت دلائل اهل سنت را مناقشه کرده و دلائل شیعه را بدو ن مناقشه بیان و تایید نموده است هر چند بعضی منکر این کتاب هستند . ولی شهادت ابن جوزی که قریب العصر با اوست بر صحت نسبت کتاب به غزالی دلالت می کند.چنانکه ذهبی در میزان الاعتدال ۱ /۵۰۰ رقم ۱۸۷۲ و ابن حجر درلسان المیزان ۲ /۴۰۱ رقم ۲۴ ۹۳ در ترجمۀ حسن صباح به وجود کتاب و نسبت آن به ابو حامد غزالی در زمان خودشان اعتراف می کنند..
و نیز ذهبی در «سیر اعلام النبلاء» از قول ابی المظفر یوسف سبط ابن الجوزی در کتاب ” ریاض الافهام فی مناقب أهل البیت ” او نقل کرده که می گوید : ذکر أبو حامد فی کتابه ” سر العالمین وکشف ما فی الدارین ” فقال فی حدیث: ” من کنت مولاه، فعلی مولاه ” أن عمر قال لعلی: بخ بخ، أصبحت مولی کل مؤمن ومؤمنة.
قال أبو حامد: وهذا تسلیم و رضی، ثم بعد هذا غلب علیه الهوی حبا للریاسة، وعقد البنود، وأمر الخلافة ونهیها، فحملهم علی الخلاف، فنبذوه وراء ظهورهم، واشتروا به ثمنا قلیلا، فبئس ما یشترون، «حدیث غدیر و تبریک عمر به حضرت علی (ع) « بخ بخ یا ابا الحسن اصبحت مولای ومولا کل مؤمن ومؤمنه» اعتراف وتسلیم عمر به امامت آن حضرت بود ولی پس از آن هوای نفس وحب ریاست ومیل به لشکر کشی وفتوحات بر او غالب شد و او را به مخالفت وا داشت در نتیجه عهد الهی را پشت سر انداخته و آنرا به بهای اندک فروختند»
ذهبی پس از نقل کلام سر العالمین غزالی با تعجب میگوید : وسرد کثیرا من هذا الکلام الفسل الذی تزعمه الامامیة، وما أدری ما عذره فی هذا!( سیر اعلام النبلاء ۱۶ / ۳۲۸)
«او در این کتاب در این کتاب سخنان بی ارزش زیادی بر وفق عقائد امامیه گفته است ،و من نمی دانم او چه عذری بر این گفتار خود دارد ؟ »
این کتاب مدتها نایاب بود ولی یک بار در سال ۱۳۸۵،ق به وسیلۀ آقای محمد الکتبی در نجف و اخیرا در ضمن مجموعۀ «رسائل الامام الغزالی » در بیروت چاپ شده است .و مطلب فوق در ص ۲۰ چاپ نجف و ص ۱۰ چاپ اخیر وجود دارد.

سوال:
اگر پذیرش دین و شریعت مبنای عقلی دارد
1- چرا در دین دستوراتی مبنی بر عادت دادن کودکان به نماز و حجاب داریم در حالی که این امور باید فهم شود نه عادت
2- چرا حکم امثال سلمان رشدی قتل است؟ اگر دین دینداران به جای محکمی تکیه دارد چرا باید از امثال سلمان رشدی ها واهمه داشت و دستور قتل آنان را داد؟
چرا دین عموم مردم اینقدر قابل زوال است؟ دینی که مبنای آن وراثت فرهنگی باشد چه فرقی میکند که چه باشد؟ آیا همچین دینی مورد قبول درگاه خداوند است؟


پاسخ:
بدون شک دین اسلام عقل گراترین آیین جهان است که هرگز به دنبال جذب دیگران به هر قیمتی نیست، اسلام هرگز راضی نیست کسی بدون دلیل و از روی احساسات و یا تقلید بی مبنا ایمان بیاورد، همان طور که علامه طباطبایی(ره) می فرماید: خداوند در قرآن خود، حتی در یک آیه بندگان خود را امر نفرموده است که نفهمیده به قرآن یا به هر چیزی که از جانب اوست ایمان آورند یا راهی را کورکورانه بپیمایند»(1) لذا در این دستور به عادت دادن کودکان نیز حکمتی نفهفته است که ضمن بیان چند نکته به تبیین آن می پردازیم:

نکته اول: بین احکام اسلام و مصالح و مفاسد بشری رابطه حقیقی وجود دارد.
دستورات اسلام تابع مصالح واقعی و تکوینی است، و بین آنها رابطه علیت برقرار است(2) با این اوصاف حقیقتا شخص با اعتقاد، و عمل به آنها تکامل می یابد، ولو این اعتقاد بر پایه مبانی عقلی قوی نباشد، ولو ایمان آن فرد به خاطر عدم برخورد با شبهات مانده باشد، مانند کسی که به نسخه ای عمل می کند، اما از حکمت آن بی خبر است و فقط به خاطر اطمینان به پزشک است که این نسخه را پذیرفته است. طبیعتا آن دارو اثر خودش را خواهد گذاشت، پس اصل ایمان و عمل به هر دلیلی که در فرد باشد موجب تکامل آن فرد می شود، مثلا محبت علی(ع) در قلب هر کسی باشد کار خود را خواهد کرد، نماز و سخن گفتن با خداوند، در درون هر فردی که ایمان داشته باشد تأثیرگذار خواهد بود، ولو شخص بر این محبت خویش به علی(ع)، و ایمان خودش به خداوند نتواند دلیلی ارائه کند. البته قبول داریم که این تکامل شدت و ضعف داشته و هرگز تکامل یک انسانی که ایمان او به خاطر اعتماد به عالمان دین است، با تکامل شخصی که خودش با دلیل و برهان به آن رسیده است، یکسان نیست.
پس دین تقلیدی (اطمینان و باور قلبی ناشی از تقلید) نیز خالی از فایده نیست، چون اولا تأثیر اعتقادات و دستورات دین تکوینی بوده و همه را شامل می شود، و ثانیا در وراء همین ایمان تقلیدی نیز یک استدلال وجود دارد: "من به فلانی اعتماد دارم که کار بی دلیل و بی مبنایی را انجام نمی دهد، پس اگر او مسلمان است، لابد این دین، مبنای عقلانی دارد، یا اگر این دین، مبنایی نداشت، این همه پیرو نداشت". لذا چنین دینی نیز در سطح خود، پیش نظر خداوند ارزش و اهمیت دارد، پس نمی توان دین مثلا یک پیرمرد کشاورز روستایی را که دلیلی بر آن نداشته، اما نمازش را خوانده، روزه اش را گرفته، از حق الناس پرهیز کرده، قلبش مملو از محبت پیامبر(ص) و خاندانش بوده و... را مردود دانست، یقینا این دین موجب تکامل او شده است، او دینش را باور داشته، و هرگز در آن شک در دلش راه نداده که به دنبال تحقیق برود. پس هر کسی که دیندار است، ولو دینداری او تقلیدی باشد، یک مبنای حداقلی برای اعتقاد خویش دارد، و این در نظر اسلام مهم است.

نکته دوم: فضای بحث، فضای تربیت است و تربیت مرکب از آموزش و پرورش است.
نکته دیگر این که این مسئله عادت دادن به نماز و حجاب، در حیطه تربیت است، در فضای تربیت معمولا پرورش و عادت دهی در کنار تعلیم بسیار کارساز و نقش آفرین است، علاوه بر این که موضع اسلام در همین فضا هم صرفا احساسات نیست، بلکه عقلانیت در وراء آن است، منتهی عقلانیتی که به جای خود کودک، پدر و مادر آن را تشخیص داده اند، اسلام می گوید: پدر و مادرها باید با عقل دین را انتخاب کنند، و سپس همین عقل در کنار احساسات پدرانه و مادرانه می گوید: برتری که در دین خویش یافته ای را به فرزندت منتقل نما، و زمینه دیندار شدن را در او ایجاد کن، با آموزش و پرورش، پس دو مقدمه کاملا عقلی و منطقی در میان است، همان طور که هر پدر و مادری در امور غیر از دین، مثل پزشکی و بهداشتی و خورد و خوراک و پوشاک و... آنچه که به مصلحت فرزند است در حق او روا می دارد، آن دینی که به مصلحت فرزند هست نیز از این قاعده مستثنی نیست و عقل فرمان به انتقال آن می دهد.

نقش عادت در تعدیل گرایش ها
یقینا در کودکان و نوجوانان گرایش های کودکانه یا نوجوانانه ای است که آنها را به سمت خود سوق می دهد و عقل آنها با توجه به این که در بسیاری از موارد شکوفایی لازم را کسب نکرده، و آگاهی لازم را ندارد ممکن است به سمت آن کشش ها و تمایلات کشیده شود، حتی گاهی در مواقعی که انسان از نظر اعتقادی نیز عقل گرا است باز هم این عادت دادن نفس لازم است، مثلا بسیاری از پزشکان سیگار می کشند، در حالی که عقل و علم آنها از این کار نهی می کند، خب اسلام می گوید: اگر علم و عقلت نمی تواند بر احساسات و تمایلات تو غالب شود، لااقل سعی کن خود را به کار خوب و ترک کار بد عادت بدهی، این یک اصل کاملا معقول و بدیهی است، طبیعتا در اینجا عقل حکم می کند که پدر و مادر گرایش های کودکان را تعدیل کنند، اصلا حرف منطقی ای نیست که بچه ها را در مواردی مثل دین و مذهب رها کنیم تا با عقل خود به نتیجه برسند، ما امروز بیش از یک میلیارد نفر بت پرست در دنیا داریم، پس رفتار اینها را چطور توجیه کنیم؟! آیا اینها عقل نداشته اند؟!
اصلا اگر طبق اسلام عمل می شد بت پرستی وجود نمی داشت، چرا که اسلام همواره بر فهم عقلی اعتقادات و دوری از تقلید تأکید می کند، باید دقت کنید که این دستور اسلام عادت به عقائد نیست، بلکه عادت به رفتار هست. در خصوص اعتقادات اسلام همواره به دنبال این هست که کودک،«چرا» گفتن را یاد بگیرد، حتی در مورد انسان 50 ساله ای که تا حالا در اعتقاداتش تقلید میکرده است، هنوز هم اسلام از او چنین توقعی دارد.

نکته سوم: دَوَران حکم بین متوسط و بد

اگرچه اسلام خواهان بالاترین مرتبه عقلانیت، و مراتب عالیه دینداری است که شخص آنقدر در خصوص مبانی و پایه های ایمانش مستحکم باشد که با هیچ شبهه ای فرو نریزد، و اسلام دائما انسان ها را به آن دعوت کرده است، اما طبیعتا نمی تواند بی خیال این مبانی لرزان و ایمان های ضعیف شود، چرا که بودن همین دینداری در حد متوسط، در هر صورت بهتر از نبودن است، و این یک قاعده عقلی روشن است. با توجه به اینکه عمده مردم به خاطر عوامل درونی و بیرونی، خود را از چنین ایمانی محروم خواهند نمود، اسلام نمیتوانست نسبت به مراحل پایین تر بی تفاوت باشد.
اسلام می گوید دینداری باید مبتنی بر دلیل عقلی باشد، لذا انسان ها را به تحقیق و شنیدن اقوال فرا میخواند، اما معتقد است تا زمانی که این مقدمه عقلانی محقق نشده، نباید این دینداری را که مصالح در پی داشته و مفاسدی را دفع می کند از دست داد، و بر حفظ دینداری حداقلی تا حصول حداکثری تأکید می ورزد.
مانند کسی که در مسیری می رود، در عین این که از درستی مسیر پرس و جو می کند، آرام به مسیر خویش هم ادامه می دهد تا با تحقیق و تفحص در کنار طی مسیر، نسبت به درستی آن مطمئن شود.
با عدم پذیرش این رویکرد، اسلام در خصوص سایر دینداران باید چه می کرد؟ آیا می بایست دینشان را نادیده گرفته و آنها را از زمره دینداران خارج بداند؟ یا این که ایمان و عادت دینداری آنها را بپذیرد ولی آنها را به مراتب بالاتر فرا نخواند؟ روشن است که هر دو مذموم است، بهترین راه پذیرش این ایمان های متوسط و درخواست تعالی بخشیدن به آن است.
پس بر فرض که این عادت دادن تأثیرات منفی داشته باشد، (البته آن طوری که اسلام فرموده که عادت دهی باید در کنار آموزش باشد تأثیر منفی نخواهد داشت) اما بر فرض که تأثیرات منفی برای آن بپذیریم، آیا در این صورت تأثیرات منفی بیشتر خواهد بود، یا در صورتی که چون کودک توانایی آموزش ندارد، پرورش و عادت دهی او هم به حال خود رها شود؟ براستی تأثیر منفی کدامیک بیشتر است؟ آیا تأثیر منفی حجاب و نماز از روی عادت بیشتر است یا ترک حجاب و بی نمازی و...؟

نکته چهارم: نتیجه گیری و جمع بندی

با دقت در مقدمات فوق روشن می شود که آشنا ساختن، و عادت دادن کودکان به حجاب و نماز، نه از این بابت است که اسلام خواهان احساسی بودن دین در آنهاست، بلکه خواهان حفظ این ایمان حداقلی است، با توجه به اینکه انسان گرایش های مختلفی دارد که گاهی در تضاد با گرایش های عقلانی اوست، مانند حس خودنمایی در مقابل حجاب، یا احساس تنبلی در قبال نماز، پس باید تا زمانی که گرایش های عقلانی او به اندازه کافی رشد می کند، با عادت دادن آنها به حجاب و نماز از مفسده ترک این امور پیشگیری کنیم، چرا که در صورت عادت کردن به ترک نماز و بدحجابی، و از آن طرف نبود عقلانیت دینی، برگرداندن شخصی که به ترک نماز و بدحجابی عادت کرده، بسیار دشوارتر است از عادت دادن یک کودک به نماز و حجاب.
لذا هرگز اسلام از این که در کنار عادت دادن به نماز و حجاب، از مبانی عقلی دین، و فلسفه حجاب و نماز با کودکان سخن بگوییم نهی نکرده است، اما میگوید تا وقتی که او از طریق عقلانی دین را نپذیرفته رهایش نکن، تا حداقل از روی عادت حجاب را نگه داشته، و نماز را بپا دارد.

و همچنین حکمت صدور فرمان قتل برای سلمان رشدی نیز روشن میشود، اسلام می داند که کسانی که دینشان مبتنی بر عقلانیت است از این آسیب ها در امانند، اما دین دینداران ضعیف النفس هم برایش مهم است، چرا که حفظ دین به همین اندازه هم به سرنوشت، و سعادت یا شقاوت آنها گره خورده است، لذا نگهداری و خواندن کتب ضاله را بر ایشان حرام نموده است(3)

در حقیقت اسلام با بحث دینی در فضای عقلانی مخالف نیست، اما با غبار آلود کردن فضای فکری جامعه برای عوام، و عرفی سازی شبهات مخالف است، چرا که بسیاری از انسان ها در خصوص عقلانی کردن مبانی دینشان به خاطر بی تفاوتی یا مشغله های مختلف ناموفق بوده اند، اما همین مقدار هم که اسلام آورده اند برای خداوند اهمیت دارد، لذا اگرچه آنها را به تحقیق بیشتر فرا می خواند، اما به از دست دادن این مبانی حداقلی نیز راضی نیست.
_______________________________

1) المیزان فی تفسیر القرآن، علامه طباطبایی(ره)، نشر جامعه‏ى مدرسين‏، چاپ پنجم، 1417ق، قم، ج5، ص255.
2) مجموعه آثار، شهید مطهری(ره)، انتشارات صدرا، تهران، ج13، ص707.
3) توضیح المسائل امام خمینی(ره)، ج ‏2، ص 1005، س 1325؛ أجوبة الاستفتاءات، ص 294، به نقل از اسلام کوئست.