جمع بندی آیا حضرت یوسف گمان خویش را به عنوان تعبیر قطعی خواب بیان کرد؟

کارشناس بحث: استاد یاسین

بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و احترام

یک اشتباه در صحبت شما وجود دارد؛ اشاره کردید«آیا حضرت یوسف گمان خویش را به عنوان تعبیر قطعی خواب بیان کرد؟ » و به آیه ای که کلمه ظن در آن به کار رفته بود استدلال کردید، در حالیکه سخن حضرت یوسف(علیه السلام) و تعبیر خواب زندانیان از روی ظن و گمان نبود بلکه صریح و واضح و بدون شک و شبهه بود.

اگر از اعتقاد يوسف به" ظن: پندار" تعبير كرده با اينكه يوسف نسبت به آنچه كه در تعبير خواب آن دو گفته بود يقين داشت نه پندار- به شهادت اينكه دنبالش تصريح كرده به اينكه اين دو تعبير بطور قطع واقع خواهد شد، و نيز اضافه كرده كه خدايش علم تاويل احاديث را به او آموخته- شايد بدين جهت بوده كه كلمه" ظن" در مطلق اعتقاد استعمال مى‏شود، و در قرآن هم نظايرش هست[1]، مانند آيه‏" الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ".[2]

بسم الله الرحمن الرحیم

حضرت یوسف( علیه السلام) در تعبیر خواب آن دو نفر چی می گوید:« اى دوستان زندانى من! امّا يكى از شما (دو نفر، آزاد مى ‏شود؛ و) ساقى شراب براى صاحب خود خواهد شد؛ و امّا ديگرى به دار آويخته مى ‏شود؛ و پرندگان از سر او مى‏ خورند! و مطلبى كه درباره آن (از من) نظر خواستيد مطلبى كه درباره آن (از من) نظر خواستيد، قطعى و حتمى است».[1]

آن حضرت واضح و روشن حقیقت را برایشان بیان می کند و هیچ گمان و شکی ندارد.
بنابر این اشکال شما که می فرمایید:« آیا حضرت یوسف گمان خویش را به عنوان تعبیر قطعی خواب بیان کرد؟ » اساسا وارد نیست.

با سلام
من عربیم خوب نیست.
شاید فاعل فعل ظن در این آیه یوسف نیست و فاعل همان صاحب خواب باشد که به دلیل وجود الذی، به قرینه حذف شده است.

و به آن کسی از بین آن ها که (آنکس گمان می کرد نجات می یابد) گفت که ....
ضمناً نجات یافتن معنای وسیعی دارد: به تفاوت رب یوسف و رب آن زندانی توجه کنید. نجات آن شخص توسط ربش صرفاً نجات از زندان است و حقیقی نیست. ولی یوسف باید انتظار نجات واقعی از رب حقیقی را می کشید ولی بین نجات از زندان و نجات حقیقی اندکی خلط کرد پس گرفتار شد. دو گرفتاری: یکی سال های بیشتری در زندان ماند و دوم این که گرفتار شیطان شد و نجاتش به تاخیر افتاد.
نجاتی که یوسف در آیه قبل حتمی خوانده بود از دید قرآن حتمی نبوده و ظنی بوده است و از یوسف این انتظار نمیرفته است.

البته جدی نگیرید. تراوشات ذهنی خودم بود.

موفق باشید.

بسم الله الرحمن الرحیم

بسم الله الرحمن الرحیم

بنابراین قبول دارید که صحبت و فرمایش حضرت یوسف(علیه السلام) از روی گمان و ظن نبود.

در آیه بعد خداوند می فرماید:« و به آن يكى از آن دو نفر، كه مى‏ دانست رهايى مى ‏يابد، گفت: «مرا نزد صاحبت [سلطان مصر] يادآورى كن!» ولى شيطان يادآورى او را نزد صاحبش از خاطر وى برد؛ و بدنبال آن، (يوسف) چند سال در زندان باقى ماند.»[1]

الظَّنّ‏: اسمى است براى آنچه كه از نشانه و امارتى حاصل مى‏ شود، و هر گاه آن نشانه قوى شود ظنّ و گمان به علم منتهى مى ‏شود. و هر گاه نشانه و امارت را به راستى و حدّى ضعيف شود از توهّم تجاوز نمى ‏كند و هر گاه نشانه‏ هاى ظنّ قوى يا به تصوّر قوى بودن باشد با آن- انّ و ان (مشدّده و مخفّفه) بكار مى ‏رود، يعنى (تحقيقا و براستى چنان است) كه با (أنّ و أن) براى تأكيد بكار مى ‏رود.

و اگر ظنّ و گمان ضعيف باشد با (أنّ و أن) كه مخصوص سخن و عمل منفى و معدوم است بكار مى‏رود مثل آيات: (الَّذِينَ‏ يَظُنُّونَ‏ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ‏- 46/ بقره)
(قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ‏- 249/ بقره).

امّا ظنّ و گمانى كه از يقين است، آيه: (وَ ظَنَ‏ أَنَّهُ الْفِراقُ‏- 28/ قيامة) است.

(آیه مورد بحث در سوره یوسف نیز مانند موارد فوق است که ظن به معنی علم و یقین می باشد)

آيه:(أَ لا يَظُنُ‏ أُولئِكَ‏- 4/ مطفّفين) كه نهايت ذمّ و سرزنش در باره آنهاست و معنايش اين است كه آيا ظنّ و گمانى هم از ايشان در باره آن ندارند تنبيهى است بر اينكه نشانه ‏هاى برانگيخته‏ شدن پس از مرگ و بعث ظاهر و روشن است.

و آيه: (وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها- 24/ يونس) هشدارى است بر اينكه آنها از شدّت آزمندى و غرور و آرزوهايشان خود را در حكم عالمان مى‏ پنداشتند.

و آيه: (وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ‏- 24/ ص)، ظنّ در آيه اخير علم است يعنى داود دانست كه اينجا ابتلاء و آزمايشى است، مثل آيات:(وَ فَتَنَّاكَ فُتُوناً- 40/ طه) (وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَ‏ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ‏- 87/ انبياء) كه گفته شده شايسته ‏تر اين است كه ظنّ در اين آيه از ظنّى كه توهّم است باشد (ظنّ يا نشانه‏ هاى ضعيف) يعنى او پنداشت و توهّم كرد به اينكه بر او سختى روا نمى ‏داريم.[2]

بسم الله الرحمن الرحیم

تاپیک جمع بندی

حضرت یوسف( علیه السلام) در تعبیر خواب آن دو نفر می گوید:« اى دوستان زندانى من! امّا يكى از شما (دو نفر، آزاد مى ‏شود؛ و) ساقى شراب براى صاحب خود خواهد شد؛ و امّا ديگرى به دار آويخته مى ‏شود؛ و پرندگان از سر او مى‏ خورند! و مطلبى كه درباره آن (از من) نظر خواستيد مطلبى كه درباره آن (از من) نظر خواستيد، قطعى و حتمى است.[1]
آن حضرت واضح و روشن حقیقت را برایشان بیان می کند و هیچ گمان و شکی ندارد.

بنابر این اشکال « آیا حضرت یوسف گمان خویش را به عنوان تعبیر قطعی خواب بیان کرد؟ » اساسا وارد نیست.
الظَّنّ‏: اسمى است براى آنچه كه از نشانه و امارتى حاصل مى‏ شود، و هر گاه آن نشانه قوى شود ظنّ و گمان به علم منتهى مى ‏شود. و هر گاه نشانه و امارت را به راستى و حدّى ضعيف شود از توهّم تجاوز نمى ‏كند و هر گاه نشانه‏ هاى ظنّ قوى يا به تصوّر قوى بودن باشد با آن- انّ و ان (مشدّده و مخفّفه) بكار مى ‏رود، يعنى (تحقيقا و براستى چنان است) كه با (أنّ و أن) براى تأكيد بكار مى ‏رود.

و اگر ظنّ و گمان ضعيف باشد با (أنّ و أن) كه مخصوص سخن و عمل منفى و معدوم است بكار مى‏رود مثل آيات: (الَّذِينَ‏ يَظُنُّونَ‏ أَنَّهُمْ مُلاقُوا رَبِّهِمْ‏- 46/ بقره)
(قالَ الَّذِينَ يَظُنُّونَ أَنَّهُمْ مُلاقُوا اللَّهِ‏- 249/ بقره).

امّا ظنّ و گمانى كه از يقين است، آيه: (وَ ظَنَ‏ أَنَّهُ الْفِراقُ‏- 28/ قيامة) است.

(آیه مورد بحث در سوره یوسف نیز مانند موارد فوق است که ظن به معنی علم و یقین می باشد)

آيه (أَلا يَظُنُّ أُولئِکَ أَنَّهُمْ مَبْعُوثُونَ‏- 4/ مطفّفين) كه نهايت ذمّ و سرزنش در باره آنهاست و معنايش اين است كه آيا ظنّ و گمانى هم از ايشان در باره آن ندارند تنبيهى است بر اينكه نشانه ‏هاى برانگيخته‏ شدن پس از مرگ و بعث ظاهر و روشن است.

و آيه: (وَ ظَنَّ أَهْلُها أَنَّهُمْ قادِرُونَ عَلَيْها- 24/ يونس) هشدارى است بر اينكه آنها از شدّت آزمندى و غرور و آرزوهايشان خود را در حكم عالمان مى‏ پنداشتند.

و آيه: (وَ ظَنَّ داوُدُ أَنَّما فَتَنَّاهُ‏- 24/ ص)، ظنّ در آيه اخير علم است يعنى داود دانست كه اينجا ابتلاء و آزمايشى است، مثل آيات وَ فَتَنَّاكَ فُتُوناً- 40/ طه) (وَ ذَا النُّونِ إِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَ‏ أَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَيْهِ‏- 87/ انبياء) كه گفته شده شايسته ‏تر اين است كه ظنّ در اين آيه از ظنّى كه توهّم است باشد (ظنّ يا نشانه‏ هاى ضعيف) يعنى او پنداشت و توهّم كرد به اينكه بر او سختى روا نمى ‏داريم[2].

ظن در اينجا بمعنى يقين است مثل آيه شريفه إِنِّي ظَنَنْتُ أَنِّي مُلاقٍ حِسابِيَهْ (سوره حاقه آيه 20).( طيب سيد عبد الحسين،أطيب البيان في تفسير القرآن، ج‏7، ص: 201)

[2]- ترجمه مفردات، ج‏2، ص: 533