جمع بندی عوالم قبل از دنیا

با سلام
بر اساس معارف دينى، تركيب انسان از روح و بدن، امرى مسلّم و پذيرفته شده است. تركيب ميان آن دو، تركيب صناعى و انضمامى است؛ يعنى به گونه ‏اى نيست كه نتوان بين آنها جدايى انداخت و هر كدام بدون ديگرى، بقا و ثبات نداشته باشند. هم روح بدون بدن مى‏تواند پايدارى و ثبات داشته باشد و هم بدن بدون روح. همچنين هيچ كدام از آن دو، در حدوث خود به همديگر نياز ندارند؛ يعنى نه بدن از روح و به واسطه روح ايجاد شده است و نه روح به واسطه بدن و از بدن؛ بلكه روح و بدن دو موجود جداگانه‏ اند كه خداوند متعال به تقدير علمى دقيق خويش، تا مدّتى ميان آن دو، رابطه حقيقى برقرار كرده و آن دو را در افعال و كردار و تكامل، به همديگر نيازمند ساخته است و هر گاه بخواهد، آن دو را از هم جدا مى‏كند.
به اتّفاق همه علماى مسلمان، اين جدايى در برزخ ـ كه فاصله زمانى از هنگام مرگ تا قيامت و بعث بدن است ـ تحقّق مى‏يابد. بنابر اين ارواح انسانها در برزخ، همچون زمان قبل از تركيب با بدن، جدا و مستقلّ از بدنهاى خويش خواهند بود تا اينكه خداوند متعال، دوباره بدنها را گرد آورد و روح هر كدام را به آنها باز گرداند. در خصوص خلقت ارواح پيش از ابدان و وجود عالم ارواح مستقل از ابدان، روايات فراوانى از امامان اهل بيت عليهم ‏السلام رسيده است كه به نظر برخى از حديث شناسان و عالمان دينى تواتر مضمونى دارند و گاه ادّعاى تواتر لفظى نيز شده است.

خلقت ارواح قبل از اجساد به دو هزار سال

۱) پيامبر گرامى اسلام صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم مى‏ فرمايد:

خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَيْ عَامٍ، ثُمَّ أَسْكَنَهَا الْهَوَاءَ، فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا ثَمَّ، ائْتَلَفَ هَاهُنَا؛ وَ مَا تَنَاكَرَ ثَمَّ، اخْتَلَفَ هَاهُنَا. (۱۷: ص ۳۹۶؛ ۲۱:ج۶۱، ص ۴۱) خداوند ارواح را دو هزار سال پيش از بدنها آفريد. سپس آنها را در هوا جاى داد. ارواحى كه در آنجا با هم ائتلاف داشتند، در اين دنيا نيز ائتلاف دارند. و آنان كه آنجا با هم اختلاف داشتند، اينجا نيز اختلاف دارند.

۲) امام صادق عليه ‏السلام مى‏فرمايد:

أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَى أَمِيرِ المُؤمِنِينَ عليه ‏السلام وَ هُوَ مَعَ أَصْحَابِهِ، فَسَلَّمَ عَلَيْهِ. ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَنَا وَ اللَّهِ أُحِبُّكَ وَ أَتَوَلَّاكَ. فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ المُؤمِنِينَ عليه ‏السلام : كَذَبْتَ. قَالَ: بَلَى وَ اللَّهِ، إِنِّي أُحِبُّكَ وَ أَتَوَلَّاكَ. فَكَرَّرَ ثَلَاثاً. فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ المُؤمِنِينَ عليه ‏السلام : كَذَبْتَ، مَا أَنْتَ كَمَا قُلْتَ. إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَيْ عَامٍ، ثُمَّ عَرَضَ عَلَيْنَا الُْمحِبَّ لَنَا؛ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَيْتُ رُوحَكَ فِيمَنْ عُرِضَ. فَأَيْنَ كُنْتَ؟ فَسَكَتَ الرَّجُلُ عِنْدَ ذَلِكَ وَ لَمْ يُرَاجِعْهُ. (۱۸:ج۱، ص۴۳۸؛ ۲۱: ج ۶۱، ص ۱۳۸) مردى بر اميرالمومنين عليه ‏السلام وارد شد؛ در حالى كه آن حضرت با ياران خود بود. پس به آن حضرت سلام كرد و سه بار گفت: سوگند به خدا، تو را دوست مى‏دارم و موالى توام. اميرالمومنين عليه ‏السلام به او فرمود: دروغ مى‏گويى. تو آن چنان نيستى كه مى‏گويى. خداوند ارواح را دو هزار سال پيش از بدنها آفريد و دوستان ما را به ما عرضه داشت. سوگند به خدا، من روح تو را در ميان ارواح دوستانم كه به ما عرضه شده‏اند نديده‏ ام. پس تو كجا بودى؟ آن مرد ساكت شد و ديگر مراجعه نكرد.

۳) امام صادق عليه ‏السلام فرمود:

إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَيْ عَامٍ، فَجَعَلَ أَعْلَاهَا وَ أَشْرَفَهَا أَرْوَاحَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُمْ عليهم ‏السلام فَعَرَضَهَا عَلَى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ، فَغَشِيَهَا نُورُهُم. (۲۱: ج۶۱، ص۱۳۶) خداوند تبارك و تعالى ارواح را دو هزار سال قبل از بدنها آفريد. بالاترين و شريف‏ترين آنها را ارواح محمّد و على و فاطمه و حسن و حسين و امامان بعد از آنها عليهم ‏السلام قرار داد و آنها را بر آسمانها و زمين و كوه ها عرضه داشت؛ پس نور آنان همه جا را فرا گرفت.

۴) امير المؤمنين عليه ‏السلام مى‏ فرمايد:

خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَيْ عَامٍ. فَلَمّا رَكَّبَ الأَرواحَ في أبدانِها كَتَبَ بَيْنَ أَعْيُنِهِم ^۱ مُؤْمِنٌ أَوْ كَافِرٌ. ثُمَّ أَنْزَلَ بِذَلِكَ قُرْآناً عَلَى مُحَمَّدٍ صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ» (حجر (۱۵) / ۷۵) فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم مِنَ المُتَوَسِّمِينَ، وَ أَنَا بَعْدَهُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّيَّتِي مِنْهُمْ. (۲: ج۱ ص۲۰۷؛ ۱۲: ۳۷۵ و ۳۷۷؛ ۲۲: ۳۰۲) ...ارواح را دو هزار سال قبل از بدنها آفريد. آن گاه در پيشانى آنها مؤمن و كافر بودنشان را نوشت. سپس در قرآن هم همين را براى پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم نازل كرد و فرمود: «همانا در اين امر، آياتى براى فراستمندان است». پس رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم از فراستمندان است و من بعد از او. و امامان از ذريّه من، همه از فراست‏مندان‏ اند.

۵) امام باقر عليه ‏السلام مى‏فرمايد:

خَلَقَ اللَّهُ أَرْوَاحَ شِيعَتِنَا قَبْلَ أَبْدَانِهِمْ بِأَلْفَيْ عَامٍ وَ عَرَضَهُمْ عَلَيْهِ وَ عَرَّفَهُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلموَ عَرَّفَهُمْ عَلِيّاً عليه ‏السلام ... (۳: ج۱، ص۱۳۵؛ ۴: ص۱۶۶ و ۱۷۲؛ ۱۲: ص۱۰۹؛ ۱۸: ج۱، ص۴۳۸؛ ۲۱: ج۲۶، ص۱۲۱) خداوند ارواح شيعيان را دو هزار سال پيش از بدنهاشان آفريد. آنها را بر پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمعرضه داشت و پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم را به آنها شناساند و على عليه ‏السلام را هم به آنها شناساند.

۶) رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم مى‏ فرمايد:

إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْأَرواحَ قَبلَ الأَجسادِ بأَلفَي عامٍ وَ عَلَّقَها بِالعَرشِ وَ أَمَرَها بِالتَّسليمِ عَلَيَّ وَ الطّاعَةِ لي. وَ كانَ أَوَّلَ مَن سَلَّمَ عَلَيَّ و أَطاعَني مِنَ الرِّجالِ رُوحُ عَليِّ بْنِ أَبي طالِب عليه ‏السلام . (۲۱: ج۴۰، ص۴۱؛ ۲۳: ص۱۱۴) خداى عزوجل ارواح را دو هزار سال پيش از بدنها آفريد و آنها را به عرش آويخت. آنها را به سلام گفتن بر من و اطاعت از من امر كرد. نخستين كسى از مردان كه سلام گفت و از من اطاعت كرد، روح على بن ابيطالب عليه ‏السلام بود.

7) امام صادق عليه ‏السلام خطاب به مفضّل فرمود:

يَا مُفَضَّلُ! أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ رَسُولَ اللَّهِ صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلموَ هُوَ رُوحٌ إِلَى الْأَنْبِيَاءِ عليهم ‏السلام وَ هُمْ أَرْوَاحٌ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَلْفَيْ عَامٍ؟ قُلْتُ: بَلَى. قَالَ: أَ مَا عَلِمْتَ أنَّهُ دَعَاهُمْ إِلَى تَوْحِيدِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ أَمْرِهِ وَ وَعَدَهُمُ الْجَنَّةَ عَلَى ذَلِكَ وَ أَوْعَدَ مَنْ خَالَفَ مَا أَجَابُوا إِلَيْهِ وَ أَنْكَرَهُ النَّارَ؟ فَقُلْتُ: بَلَى. (۹: ج۱، ص۱۶۱؛ ۲۱: ج۱۵، ص۱۴) اى مفضّل! آيا نمى‏دانى كه خداوند متعال پيامبر اكرم صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمرا ـ در حالى كه روح بود ـ به سوى پيامبران عليهم ‏السلام برانگيخت؛ در حالى كه آنها روح بودند و اين، دو هزار سال پيش از خلقت آفريدگان بود؟
گفتم: آرى، مى‏دانم.

فرمود: آيا نمى‏دانى كه پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمآنها را به توحيد خدا و اطاعت از او و پيروى از امرش فراخواند و در مقابل اين امر، به آنها وعده بهشت داد و كسانى را كه آنچه آنان پذيرفتند، پاسخ مثبت نگويند و انكار كنند، با آتش دوزخ تهديد كرد؟
گفتم: آرى، مى‏دانم.
در اين حديث شريف، سخن از ارواح پيامبران است؛ امّا در ذيل روايت، سخن از توعيد و تهديد به آتش و انكار و عدم اجابت به ميان آمده است؛ در حالى كه اين امور درباره پيامبران عليهم ‏السلام وجود ندارد. پس مى‏توان اين روايت را مانند روايات ديگر، گزارشى از عالم ارواح دانست؛ امّا به جهاتى، سخن از ارواح ديگر خلايق غير از پيامبران عليهم ‏السلام به ميان نيامده است.
شاهد بر اين مطلب، روايتى است كه در تفسير آيه «ما كانُوا لِـيُـؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ» (اعراف (۷) / ۱۰۲) از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام نقل شده است:
إنَّ اللَّهَ الْخَلْقَ وَ هِيَ أَظِلَّةٌ، فَأَرْسَلَ رَسُولَهُ مُحَمَّداً صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمفَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَذَّبَهُ؛ ثُمَّ بَعَثَهُ فِي الْخَلْقِ الآْخَرِ. فَآمَنَ بِهِ مَنْ كَانَ آمَنَ بِهِ فِي الْأَظِلَّةِ وَ جَحَدَهُ مَنْ جَحَدَ بِهِ يَوْمَئِذٍ. فَقَالَ: «فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ» . (۱۵: ج۲، ص۱۲۶؛ ۲۱: ج۵، ص۲۵۹) خداوند خلق را آفريد؛ در حالى كه آنها روح بودند. پس رسول خود محمّد صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمرا بر آنان ارسال كرد؛ برخى از آنها به او ايمان آوردند و برخى ديگر تكذيبش كردند. آن گاه او را در همان خلق در عالمى ديگر برانگيخت. آنان كه در عالم «اظلّه» ايمان آورده بودند، در اينجا نيز به او ايمان آوردند و آنان كه در آنجا انكار كرده بودند، اينجا هم انكار كردند. خداوند متعال در اين باره فرمود: «چنين نبودند كه ايمان آورند به آنچه پيش از اين تكذيبش كرده بودند».
اين حديث شريف، از ارسال پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم بر خلق در عالم ارواح به طور عام، سخن مى‏ گويد؛ ولى در حديث پيش سخن از مبعوث شدن پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم بر ارواح پيامبران بود. بعيد به نظر مى‏آيد كه ارواح پيامبران عليهم ‏السلام غير از عالم ارواح، در عالم

ديگرى مورد اين بعثت واقع شده باشند و چنان كه گفتيم، ذيل حديث هم شاهدى بر مطلب ياد شده است.
در اينجا براى رعايت اختصار، از نقل ساير روايات اين باب چشم مى‏پوشيم و دانشوران ارجمند را به كتاب شريف بحارالانوار ارجاع مى‏دهيم. (نك: ۲۱: ج۴، ص۲۸۹؛ ج۵، ص۲۵۰؛ ج۸، ص۳۰۸؛ ج۲۴، ص۱۲۹؛ ج۲۶، ص۱۱۸ و ۱۱۹ و ۱۲۰ و ۱۲۱؛ ج۴۰، ص۴۱ و ۲۲۱؛ ج۴۲، ص۱۹۶؛ ج۹۱، ص۴۱ و ۱۴۹ـ۱۳۱، باب آخر «في خلق الأرواح قبل الأجساد»)

تواتر روايات اين باب

۱) مرحوم شيخ عبدالنبى عراقى در كتاب «روح ايمان» روايات اين باب را متواتر لفظى مى‏داند و مى‏نويسد: «اين طايفه، در بين اخبار، تواتر لفظى دارد». (۱۴: ۱۸۶)
ايشان در اين باب ۲۶ حديث ذكر كرده كه تعدادى از آنها تكرارى است. در مقابل، تعدادى از رواياتى كه در اين گفتار، از بحارالانوار آورديم، نقل نكرده است.
2) علّامه مجلسى روايات اين باب را قريب به تواتر مى‏شمارد و مى‏نويسد:
اعلم أنّ ما تقدّم من الأخبار المعتبرة في هذا الباب و ما أسلفناه في أبواب بدء خلق الرسول صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمو الأئمّة عليهم ‏السلام و هي قريبة من التواتر، دلّت على تقادم خلق الأرواح على الأجساد. (۲۱: ج۶۱، ص۱۴۱)
بدان كه اخبار معتبرى كه در اين باب ذكر شد و رواياتى كه ما در باب بدء خلق رسول صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمو ائمّه عليهم ‏السلام ذكر كرديم و نزديك به تواتر است، همه به تقدّم خلقت ارواح بر اجساد دلالت دارند.
ايشان در جاى ديگر، اعتراض شيخ مفيد به مرحوم صدوق را به خاطر اعتقاد به تقدّم ارواح بر ابدان، پاسخ مى‏گويد. در ضمن آن، روايات اين باب را مستفيض شمرده، مى‏نويسد:
فسيأتي في كتاب السماء و العالم أخبار مستفيضة في ذلك؛ و لا استبعاد فيه و لم يقم برهان تامّ على نفيه. (۲۱: ج۶، ص۲۵۵)

در «كتاب السماء والعالم» اخبار مستفيض در اين باره خواهد آمد و تقدّم ارواح بر ابدان هيچ بعدى ندارد و نيز برهان تامّى بر نفى آن اقامه نشده است.
۳) مرحوم صدرالدين شيرازى هم ـ با وجود اينكه معتقد به عدم تقدّم خلقت ارواح بر ابدان است ـ خلقت ارواح قبل از ابدان را از ضروريّات مذهب اماميّه دانسته است. او مى‏نويسد:
للنفس الآدميّة كينونة على البدن... والروايات في هذا الباب من طريق أصحابنا لاتحصى كثرة حتّى أنّ كينونة الأرواح قبل الأجساد كانت من ضروريّات مذهب الإماميّة رضوان الله عليهم. (۶: ص۲۳)
روح آدمى را وجودى سابق بر بدن هست.... و روايات از طريق اصحاب ما در اين باب، چندان زياد است كه قابل شمارش نيست؛ تا آنجا كه وجود ارواح پيش از اجساد، از ضروريّات مذهب اماميّه رضوان‏ اللّه‏ عليهم است.

نكات استفاده شده از اين گروه احاديث

۱) مهم‏ترين نكته‏ اى كه در تمام اين روايات مورد تصريح قرار گرفته، خلقت ارواح پيش از ابدان است به دو هزار سال؛ امّا معيّن نشده است كه مراد از دو هزار سال آيا همان سال متعارف در اين دنياست يا نه؟
۲) ارواح در اين مدّت تا خلقت ابدان و تركيب آنها با ابدان در هوا مسكن كرده بودند و در حديثى، از متعلّق شدن آنها به عرش، سخن به ميان آمده است.
۳) ارواح در آن زمان با همديگر ائتلاف و اختلاف داشتند؛ يعنى در ميان ارواح، گروه‏بندى وجود داشته است. هر گروهى با هم ائتلاف و با گروه ديگر اختلاف داشته‏اند. به تعبير برخى روايات، برخى از ارواح با همديگر آشنايى و انس و محبّت داشتند و برخى ديگر تناكر و نفرت و دورى.
۴) ظاهراً گروه بندى و ائتلاف و اختلاف و انس و نفرت ميان ارواح، به جهت ايمان و عدم ايمان بوده است.
ـ۵) در آنجا شيعيان، از غير شيعيان ممتاز بودند و ائمّه عليهم ‏السلام آنها را به طور كامل مى‏شناختند.

۶) ارواح شيعيان بر امامان عليهم ‏السلام عرضه شده بودند.
۷) حبّ و بغضهايى كه اشخاص در دنيا نسبت به امامان عليهم ‏السلام دارند، به عالم ارواح هم مسبوق بوده است.
۸) ارواح داراى درجات بودند. بالاترين ارواح روحهاى پيامبر اكرم و امامان اهل بيت عليهم ‏السلام و پيامبران ديگر بوده است و بعد به ترتيب، ديگر درجات ايمانى قرار داشتند.
۹) پيامبر اسلام صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمدر عالم ارواح، بر تمام ارواح ـ به خصوص ارواح پيامبران عليهم ‏السلام ـ مبعوث شده و همه آنها را به توحيد و اطاعت و پيروى از خود دعوت كرده است و نخستين اجابت كننده اميرالمؤمنين عليه ‏السلام بوده است.
۱۰) در عالم ارواح، پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمو اميرالمؤمنين عليه ‏السلام به همه، مخصوصاً شيعيان معرّفى شده‏اند.
۱۱) در عالم ارواح، تكليف ايمان و كفر و تصديق و انكار، وجود داشته است.
۱۲) مؤمنان در دنيا، در آنجا هم مؤمن بودند و كفّار در اينجا، در آنجا هم كافر بوده‏اند. البتّه اين امر ـ بنابر صريح برخى روايات در ابواب ديگر ـ در مورد كفّار قابل تغيير است. پس ممكن است برخى از مؤمنان در اينجا، در آنجاكافر بوده باشند؛ ولى عكس اين امر اتّفاق نخواهد افتاد.
۱۳) رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمو امامان اهل بيت عليهم ‏السلام از جمله «متوسّمين» هستند؛ يعنى با فراستى كه خداى تعالى به ايشان عطا فرموده است، از سابقه انسانها در عالم ارواح، اطّلاع و آگاهى دارند.
۱۴) ظاهر همه اين روايات، آن است كه همه ارواح در آن عالم، مستقلّ و بدون هيچ گونه تعلّقى به هيچ بدنى، زندگى مى‏كردند.
۱۵) امتياز ارواح از همديگر، در آنجا، به صورت نوعى نبوده است؛ بلكه روح هر شخصى نسبت به ارواح همه اشخاص ديگر، امتيازى خاصّ داشته كه هيچ كدام از آنها، از آن امتياز برخوردار نبودند.
16) با توجه به صریح روایات تقدم این عوالم بر وجود خاکی انسان تقدم زمانی است.

نکته مهم: البته باید توجه کرد در مساله اقوال مخالفی هم هست که به علت روایی بودن بحث آنها را ذکر نکردیم مخصوصا قول فلاسفه و عرفا در بحث و همچنین قول برخی از مفسرین مانند آیه الله جوادی که این آیات و روایات را تاویل می برند.

*برگرفته از مقاله"انسان در عالم اظلّه و ارواح: آيات و احاديث"محمد بیابانی*

سوال:
[=arial]ما قبل از این عالم عوالمی رو گذارانده ا یم به حسب ظاهر :ارواح ،طینت ،اشباح ،اظله ،ذر و..صلاب وارحام
ایا تقدم 5عالم (غیر از اصلاب وارحام )تقدم زمانی است یا رتبی است یا احاطه است یا هر سه ؟
جواب:
بر اساس معارف دينى، تركيب انسان از روح و بدن، امرى مسلّم و پذيرفته شده است. تركيب ميان آن دو، تركيب صناعى و انضمامى است؛ يعنى به گونه ‏اى نيست كه نتوان بين آنها جدايى انداخت و هر كدام بدون ديگرى، بقا و ثبات نداشته باشند. هم روح بدون بدن مى‏تواند پايدارى و ثبات داشته باشد و هم بدن بدون روح. همچنين هيچ كدام از آن دو، در حدوث خود به همديگر نياز ندارند؛ يعنى نه بدن از روح و به واسطه روح ايجاد شده است و نه روح به واسطه بدن و از بدن؛ بلكه روح و بدن دو موجود جداگانه‏ اند كه خداوند متعال به تقدير علمى دقيق خويش، تا مدّتى ميان آن دو، رابطه حقيقى برقرار كرده و آن دو را در افعال و كردار و تكامل، به همديگر نيازمند ساخته است و هر گاه بخواهد، آن دو را از هم جدا مى‏كند.
به اتّفاق همه علماى مسلمان، اين جدايى در برزخ ـ كه فاصله زمانى از هنگام مرگ تا قيامت و بعث بدن است ـ تحقّق مى‏يابد. بنابر اين ارواح انسانها در برزخ، همچون زمان قبل از تركيب با بدن، جدا و مستقلّ از بدنهاى خويش خواهند بود تا اينكه خداوند متعال، دوباره بدنها را گرد آورد و روح هر كدام را به آنها باز گرداند. در خصوص خلقت ارواح پيش از ابدان و وجود عالم ارواح مستقل از ابدان، روايات فراوانى از امامان اهل بيت عليهم ‏السلام رسيده است كه به نظر برخى از حديث شناسان و عالمان دينى تواتر مضمونى دارند و گاه ادّعاى تواتر لفظى نيز شده است.

خلقت ارواح قبل از اجساد به دو هزار سال
۱) پيامبر گرامى اسلام صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم مى‏ فرمايد:
خَلَقَ اللَّهُ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَيْ عَامٍ، ثُمَّ أَسْكَنَهَا الْهَوَاءَ، فَمَا تَعَارَفَ مِنْهَا ثَمَّ، ائْتَلَفَ هَاهُنَا؛ وَ مَا تَنَاكَرَ ثَمَّ، اخْتَلَفَ هَاهُنَا. (۱۷: ص ۳۹۶؛ ۲۱:ج۶۱، ص ۴۱) خداوند ارواح را دو هزار سال پيش از بدنها آفريد. سپس آنها را در هوا جاى داد. ارواحى كه در آنجا با هم ائتلاف داشتند، در اين دنيا نيز ائتلاف دارند. و آنان كه آنجا با هم اختلاف داشتند، اينجا نيز اختلاف دارند.
۲) امام صادق عليه ‏السلام مى‏فرمايد:
أَنَّ رَجُلًا جَاءَ إِلَى أَمِيرِ المُؤمِنِينَ عليه ‏السلام وَ هُوَ مَعَ أَصْحَابِهِ، فَسَلَّمَ عَلَيْهِ. ثُمَّ قَالَ لَهُ: أَنَا وَ اللَّهِ أُحِبُّكَ وَ أَتَوَلَّاكَ. فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ المُؤمِنِينَ عليه ‏السلام : كَذَبْتَ. قَالَ: بَلَى وَ اللَّهِ، إِنِّي أُحِبُّكَ وَ أَتَوَلَّاكَ. فَكَرَّرَ ثَلَاثاً. فَقَالَ لَهُ أَمِيرُ المُؤمِنِينَ عليه ‏السلام : كَذَبْتَ، مَا أَنْتَ كَمَا قُلْتَ. إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَيْ عَامٍ، ثُمَّ عَرَضَ عَلَيْنَا الُْمحِبَّ لَنَا؛ فَوَ اللَّهِ مَا رَأَيْتُ رُوحَكَ فِيمَنْ عُرِضَ. فَأَيْنَ كُنْتَ؟ فَسَكَتَ الرَّجُلُ عِنْدَ ذَلِكَ وَ لَمْ يُرَاجِعْهُ. (۱۸:ج۱، ص۴۳۸؛ ۲۱: ج ۶۱، ص ۱۳۸) مردى بر اميرالمومنين عليه ‏السلام وارد شد؛ در حالى كه آن حضرت با ياران خود بود. پس به آن حضرت سلام كرد و سه بار گفت: سوگند به خدا، تو را دوست مى‏دارم و موالى توام. اميرالمومنين عليه ‏السلام به او فرمود: دروغ مى‏گويى. تو آن چنان نيستى كه مى‏گويى. خداوند ارواح را دو هزار سال پيش از بدنها آفريد و دوستان ما را به ما عرضه داشت. سوگند به خدا، من روح تو را در ميان ارواح دوستانم كه به ما عرضه شده‏اند نديده‏ ام. پس تو كجا بودى؟ آن مرد ساكت شد و ديگر مراجعه نكرد.
۳) امام صادق عليه ‏السلام فرمود:
إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَجْسَادِ بِأَلْفَيْ عَامٍ، فَجَعَلَ أَعْلَاهَا وَ أَشْرَفَهَا أَرْوَاحَ مُحَمَّدٍ وَ عَلِيٍّ وَ فَاطِمَةَ وَ الْحَسَنِ وَ الْحُسَيْنِ وَ الْأَئِمَّةِ بَعْدَهُمْ عليهم ‏السلام فَعَرَضَهَا عَلَى السَّمَاوَاتِ وَ الْأَرْضِ وَ الْجِبَالِ، فَغَشِيَهَا نُورُهُم. (۲۱: ج۶۱، ص۱۳۶) خداوند تبارك و تعالى ارواح را دو هزار سال قبل از بدنها آفريد. بالاترين و شريف‏ترين آنها را ارواح محمّد و على و فاطمه و حسن و حسين و امامان بعد از آنها عليهم ‏السلام قرار داد و آنها را بر آسمانها و زمين و كوه ها عرضه داشت؛ پس نور آنان همه جا را فرا گرفت.
۴) امير المؤمنين عليه ‏السلام مى‏ فرمايد:
خَلَقَ الْأَرْوَاحَ قَبْلَ الْأَبْدَانِ بِأَلْفَيْ عَامٍ. فَلَمّا رَكَّبَ الأَرواحَ في أبدانِها كَتَبَ بَيْنَ أَعْيُنِهِم ^۱ مُؤْمِنٌ أَوْ كَافِرٌ. ثُمَّ أَنْزَلَ بِذَلِكَ قُرْآناً عَلَى مُحَمَّدٍ صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم «إِنَّ فِي ذلِكَ لَآياتٍ لِلْمُتَوَسِّمِينَ» (حجر (۱۵) / ۷۵) فَكَانَ رَسُولُ اللَّهِ صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم مِنَ المُتَوَسِّمِينَ، وَ أَنَا بَعْدَهُ وَ الْأَئِمَّةُ مِنْ ذُرِّيَّتِي مِنْهُمْ. (۲: ج۱ ص۲۰۷؛ ۱۲: ۳۷۵ و ۳۷۷؛ ۲۲: ۳۰۲) ...ارواح را دو هزار سال قبل از بدنها آفريد. آن گاه در پيشانى آنها مؤمن و كافر بودنشان را نوشت. سپس در قرآن هم همين را براى پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم نازل كرد و فرمود: «همانا در اين امر، آياتى براى فراستمندان است». پس رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم از فراستمندان است و من بعد از او. و امامان از ذريّه من، همه از فراست‏مندان‏ اند.
۵) امام باقر عليه ‏السلام مى‏فرمايد:
خَلَقَ اللَّهُ أَرْوَاحَ شِيعَتِنَا قَبْلَ أَبْدَانِهِمْ بِأَلْفَيْ عَامٍ وَ عَرَضَهُمْ عَلَيْهِ وَ عَرَّفَهُمْ رَسُولَ اللَّهِ صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلموَ عَرَّفَهُمْ عَلِيّاً عليه ‏السلام ... (۳: ج۱، ص۱۳۵؛ ۴: ص۱۶۶ و ۱۷۲؛ ۱۲: ص۱۰۹؛ ۱۸: ج۱، ص۴۳۸؛ ۲۱: ج۲۶، ص۱۲۱) خداوند ارواح شيعيان را دو هزار سال پيش از بدنهاشان آفريد. آنها را بر پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمعرضه داشت و پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم را به آنها شناساند و على عليه ‏السلام را هم به آنها شناساند.
۶) رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم مى‏ فرمايد:
إِنَّ اللّهَ عَزَّوَجَلَّ خَلَقَ الْأَرواحَ قَبلَ الأَجسادِ بأَلفَي عامٍ وَ عَلَّقَها بِالعَرشِ وَ أَمَرَها بِالتَّسليمِ عَلَيَّ وَ الطّاعَةِ لي. وَ كانَ أَوَّلَ مَن سَلَّمَ عَلَيَّ و أَطاعَني مِنَ الرِّجالِ رُوحُ عَليِّ بْنِ أَبي طالِب عليه ‏السلام . (۲۱: ج۴۰، ص۴۱؛ ۲۳: ص۱۱۴) خداى عزوجل ارواح را دو هزار سال پيش از بدنها آفريد و آنها را به عرش آويخت. آنها را به سلام گفتن بر من و اطاعت از من امر كرد. نخستين كسى از مردان كه سلام گفت و از من اطاعت كرد، روح على بن ابيطالب عليه ‏السلام بود.
7) امام صادق عليه ‏السلام خطاب به مفضّل فرمود:
يَا مُفَضَّلُ! أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى بَعَثَ رَسُولَ اللَّهِ صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلموَ هُوَ رُوحٌ إِلَى الْأَنْبِيَاءِ عليهم ‏السلام وَ هُمْ أَرْوَاحٌ قَبْلَ خَلْقِ الْخَلْقِ بِأَلْفَيْ عَامٍ؟ قُلْتُ: بَلَى. قَالَ: أَ مَا عَلِمْتَ أنَّهُ دَعَاهُمْ إِلَى تَوْحِيدِ اللَّهِ وَ طَاعَتِهِ وَ اتِّبَاعِ أَمْرِهِ وَ وَعَدَهُمُ الْجَنَّةَ عَلَى ذَلِكَ وَ أَوْعَدَ مَنْ خَالَفَ مَا أَجَابُوا إِلَيْهِ وَ أَنْكَرَهُ النَّارَ؟ فَقُلْتُ: بَلَى. (۹: ج۱، ص۱۶۱؛ ۲۱: ج۱۵، ص۱۴) اى مفضّل! آيا نمى‏دانى كه خداوند متعال پيامبر اكرم صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمرا ـ در حالى كه روح بود ـ به سوى پيامبران عليهم ‏السلام برانگيخت؛ در حالى كه آنها روح بودند و اين، دو هزار سال پيش از خلقت آفريدگان بود؟
گفتم: آرى، مى‏دانم.
فرمود: آيا نمى‏دانى كه پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمآنها را به توحيد خدا و اطاعت از او و پيروى از امرش فراخواند و در مقابل اين امر، به آنها وعده بهشت داد و كسانى را كه آنچه آنان پذيرفتند، پاسخ مثبت نگويند و انكار كنند، با آتش دوزخ تهديد كرد؟
گفتم: آرى، مى‏دانم.
در اين حديث شريف، سخن از ارواح پيامبران است؛ امّا در ذيل روايت، سخن از توعيد و تهديد به آتش و انكار و عدم اجابت به ميان آمده است؛ در حالى كه اين امور درباره پيامبران عليهم ‏السلام وجود ندارد. پس مى‏توان اين روايت را مانند روايات ديگر، گزارشى از عالم ارواح دانست؛ امّا به جهاتى، سخن از ارواح ديگر خلايق غير از پيامبران عليهم ‏السلام به ميان نيامده است.
شاهد بر اين مطلب، روايتى است كه در تفسير آيه «ما كانُوا لِـيُـؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ» (اعراف (۷) / ۱۰۲) از امام باقر و امام صادق عليهماالسلام نقل شده است:
إنَّ اللَّهَ الْخَلْقَ وَ هِيَ أَظِلَّةٌ، فَأَرْسَلَ رَسُولَهُ مُحَمَّداً صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمفَمِنْهُمْ مَنْ آمَنَ بِهِ وَ مِنْهُمْ مَنْ كَذَّبَهُ؛ ثُمَّ بَعَثَهُ فِي الْخَلْقِ الآْخَرِ. فَآمَنَ بِهِ مَنْ كَانَ آمَنَ بِهِ فِي الْأَظِلَّةِ وَ جَحَدَهُ مَنْ جَحَدَ بِهِ يَوْمَئِذٍ. فَقَالَ: «فَما كانُوا لِيُؤْمِنُوا بِما كَذَّبُوا بِهِ مِنْ قَبْلُ» . (۱۵: ج۲، ص۱۲۶؛ ۲۱: ج۵، ص۲۵۹) خداوند خلق را آفريد؛ در حالى كه آنها روح بودند. پس رسول خود محمّد صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمرا بر آنان ارسال كرد؛ برخى از آنها به او ايمان آوردند و برخى ديگر تكذيبش كردند. آن گاه او را در همان خلق در عالمى ديگر برانگيخت. آنان كه در عالم «اظلّه» ايمان آورده بودند، در اينجا نيز به او ايمان آوردند و آنان كه در آنجا انكار كرده بودند، اينجا هم انكار كردند. خداوند متعال در اين باره فرمود: «چنين نبودند كه ايمان آورند به آنچه پيش از اين تكذيبش كرده بودند».
اين حديث شريف، از ارسال پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم بر خلق در عالم ارواح به طور عام، سخن مى‏ گويد؛ ولى در حديث پيش سخن از مبعوث شدن پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلم بر ارواح پيامبران بود. بعيد به نظر مى‏آيد كه ارواح پيامبران عليهم ‏السلام غير از عالم ارواح، در عالم
ديگرى مورد اين بعثت واقع شده باشند و چنان كه گفتيم، ذيل حديث هم شاهدى بر مطلب ياد شده است.
در اينجا براى رعايت اختصار، از نقل ساير روايات اين باب چشم مى‏پوشيم و دانشوران ارجمند را به كتاب شريف بحارالانوار ارجاع مى‏دهيم. (نك: ۲۱: ج۴، ص۲۸۹؛ ج۵، ص۲۵۰؛ ج۸، ص۳۰۸؛ ج۲۴، ص۱۲۹؛ ج۲۶، ص۱۱۸ و ۱۱۹ و ۱۲۰ و ۱۲۱؛ ج۴۰، ص۴۱ و ۲۲۱؛ ج۴۲، ص۱۹۶؛ ج۹۱، ص۴۱ و ۱۴۹ـ۱۳۱، باب آخر «في خلق الأرواح قبل الأجساد»)
تواتر روايات اين باب
۱) مرحوم شيخ عبدالنبى عراقى در كتاب «روح ايمان» روايات اين باب را متواتر لفظى مى‏داند و مى‏نويسد: «اين طايفه، در بين اخبار، تواتر لفظى دارد». (۱۴: ۱۸۶)
ايشان در اين باب ۲۶ حديث ذكر كرده كه تعدادى از آنها تكرارى است. در مقابل، تعدادى از رواياتى كه در اين گفتار، از بحارالانوار آورديم، نقل نكرده است.
2) علّامه مجلسى روايات اين باب را قريب به تواتر مى‏شمارد و مى‏نويسد:
اعلم أنّ ما تقدّم من الأخبار المعتبرة في هذا الباب و ما أسلفناه في أبواب بدء خلق الرسول صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمو الأئمّة عليهم ‏السلام و هي قريبة من التواتر، دلّت على تقادم خلق الأرواح على الأجساد. (۲۱: ج۶۱، ص۱۴۱)
بدان كه اخبار معتبرى كه در اين باب ذكر شد و رواياتى كه ما در باب بدء خلق رسول صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمو ائمّه عليهم ‏السلام ذكر كرديم و نزديك به تواتر است، همه به تقدّم خلقت ارواح بر اجساد دلالت دارند.
ايشان در جاى ديگر، اعتراض شيخ مفيد به مرحوم صدوق را به خاطر اعتقاد به تقدّم ارواح بر ابدان، پاسخ مى‏گويد. در ضمن آن، روايات اين باب را مستفيض شمرده، مى‏نويسد:
فسيأتي في كتاب السماء و العالم أخبار مستفيضة في ذلك؛ و لا استبعاد فيه و لم يقم برهان تامّ على نفيه. (۲۱: ج۶، ص۲۵۵)
در «كتاب السماء والعالم» اخبار مستفيض در اين باره خواهد آمد و تقدّم ارواح بر ابدان هيچ بعدى ندارد و نيز برهان تامّى بر نفى آن اقامه نشده است.
۳) مرحوم صدرالدين شيرازى هم ـ با وجود اينكه معتقد به عدم تقدّم خلقت ارواح بر ابدان است ـ خلقت ارواح قبل از ابدان را از ضروريّات مذهب اماميّه دانسته است. او مى‏نويسد:
للنفس الآدميّة كينونة على البدن... والروايات في هذا الباب من طريق أصحابنا لاتحصى كثرة حتّى أنّ كينونة الأرواح قبل الأجساد كانت من ضروريّات مذهب الإماميّة رضوان الله عليهم. (۶: ص۲۳)
روح آدمى را وجودى سابق بر بدن هست.... و روايات از طريق اصحاب ما در اين باب، چندان زياد است كه قابل شمارش نيست؛ تا آنجا كه وجود ارواح پيش از اجساد، از ضروريّات مذهب اماميّه رضوان‏ اللّه‏ عليهم است.
نكات استفاده شده از اين گروه احاديث
۱) مهم‏ترين نكته‏ اى كه در تمام اين روايات مورد تصريح قرار گرفته، خلقت ارواح پيش از ابدان است به دو هزار سال؛ امّا معيّن نشده است كه مراد از دو هزار سال آيا همان سال متعارف در اين دنياست يا نه؟
۲) ارواح در اين مدّت تا خلقت ابدان و تركيب آنها با ابدان در هوا مسكن كرده بودند و در حديثى، از متعلّق شدن آنها به عرش، سخن به ميان آمده است.
۳) ارواح در آن زمان با همديگر ائتلاف و اختلاف داشتند؛ يعنى در ميان ارواح، گروه‏بندى وجود داشته است. هر گروهى با هم ائتلاف و با گروه ديگر اختلاف داشته‏اند. به تعبير برخى روايات، برخى از ارواح با همديگر آشنايى و انس و محبّت داشتند و برخى ديگر تناكر و نفرت و دورى.
۴) ظاهراً گروه بندى و ائتلاف و اختلاف و انس و نفرت ميان ارواح، به جهت ايمان و عدم ايمان بوده است.
ـ۵) در آنجا شيعيان، از غير شيعيان ممتاز بودند و ائمّه عليهم ‏السلام آنها را به طور كامل مى‏شناختند.
۶) ارواح شيعيان بر امامان عليهم ‏السلام عرضه شده بودند.
۷) حبّ و بغضهايى كه اشخاص در دنيا نسبت به امامان عليهم ‏السلام دارند، به عالم ارواح هم مسبوق بوده است.
۸) ارواح داراى درجات بودند. بالاترين ارواح روحهاى پيامبر اكرم و امامان اهل بيت عليهم ‏السلام و پيامبران ديگر بوده است و بعد به ترتيب، ديگر درجات ايمانى قرار داشتند.
۹) پيامبر اسلام صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمدر عالم ارواح، بر تمام ارواح ـ به خصوص ارواح پيامبران عليهم ‏السلام ـ مبعوث شده و همه آنها را به توحيد و اطاعت و پيروى از خود دعوت كرده است و نخستين اجابت كننده اميرالمؤمنين عليه ‏السلام بوده است.
۱۰) در عالم ارواح، پيامبر صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمو اميرالمؤمنين عليه ‏السلام به همه، مخصوصاً شيعيان معرّفى شده‏اند.
۱۱) در عالم ارواح، تكليف ايمان و كفر و تصديق و انكار، وجود داشته است.
۱۲) مؤمنان در دنيا، در آنجا هم مؤمن بودند و كفّار در اينجا، در آنجا هم كافر بوده‏اند. البتّه اين امر ـ بنابر صريح برخى روايات در ابواب ديگر ـ در مورد كفّار قابل تغيير است. پس ممكن است برخى از مؤمنان در اينجا، در آنجاكافر بوده باشند؛ ولى عكس اين امر اتّفاق نخواهد افتاد.
۱۳) رسول خدا صلى‏ الله‏ عليه‏ و‏ آله ‏وسلمو امامان اهل بيت عليهم ‏السلام از جمله «متوسّمين» هستند؛ يعنى با فراستى كه خداى تعالى به ايشان عطا فرموده است، از سابقه انسانها در عالم ارواح، اطّلاع و آگاهى دارند.
۱۴) ظاهر همه اين روايات، آن است كه همه ارواح در آن عالم، مستقلّ و بدون هيچ گونه تعلّقى به هيچ بدنى، زندگى مى‏كردند.
۱۵) امتياز ارواح از همديگر، در آنجا، به صورت نوعى نبوده است؛ بلكه روح هر شخصى نسبت به ارواح همه اشخاص ديگر، امتيازى خاصّ داشته كه هيچ كدام از آنها، از آن امتياز برخوردار نبودند.
16) با توجه به صریح روایات تقدم این عوالم بر وجود خاکی انسان تقدم زمانی است.
نکته مهم: البته باید توجه کرد در مساله اقوال مخالفی هم هست که به علت روایی بودن بحث آنها را ذکر نکردیم مخصوصا قول فلاسفه و عرفا در بحث و همچنین قول برخی از مفسرین مانند آیه الله جوادی که این آیات و روایات را تاویل می برند.

اما درباره نحوه این تقدم ها به نظر هر سه نوع تقدم وجود دارد تقدم زمانی(در مادیت) تقدم رتبی در جایی که عالم مادی نبود و تقدم عالم ارواح بر یکدیگر. و همچنین تقدم احاطی که که در روایت از آن تعبیر شده به احاطه عام آخرت بر دنیا که آخرت بطن این دنیا است.