جمع بندی حدوث و قدم عالم از منظر ملاصدرا و حکمت متعالیه

کارشناس بحث: استاد صدیق

پرسش:
از منظر جناب صدرالمتالهین شیرازی و حکمت متعالیه ایشان، جهان قدیم است یا حادث.؟

پاسخ:
موجوداتی که در عالم وجود دارند بر دو دسته اند.
برخی از آن ها، قبل از موجود شدن، سابقه نبودن داشته اند. یعنی می توان برای آن ها زمانی را فرض کرد و در نظر گرفت ک در آن زمان، این موجود وجود نداشته است. خود ما و موجوداتی که پیرامون خود می بینیم از این قبیل است. همه ما روزی به دنیا آمده ایم و قبل از آن نبوده ایم.
بنا بر این مطلب، قدیم زمانی نیز موجودی است که همیشه بوده است و نمی توان برای آن ابتدایی را در نظر گرفت. ابتدایی که ابتدای زمانی است و آن زمان اولین لحظه وجود یافتن آن موجود باشد.
یعنی؛ حادث زمانی موجودی است که وجودش مسبوق به عدم زمانی باشد.
قدیم زمانی موجودی است که وجودش مسبوق به عدم زمانی نباشد.(1)

این مسئله تا زمان ملاصدرا، یکی از مهم ترین مواضع اختلاف بین فلاسفه و متکلمان بوده است.
فلاسفه بر اساس دیدگاه های فلسفی خویش، خصوصا در باب علیّت معتقد بودند که عالم طبیعت قدیم زمانی است و در مقابل متکلمان معتقد به حدوث زمانی عالم بودند.

با ظهور حکمت متعالیه و فیلسوف بزرگ این مکتب، جناب ملاصدرای شیرازی و با طرح نظریه حرکت جوهری، مسئله شکل دیگری به خود گرفت. به این معنا که یک نوع وفاق و جمع بین نظر این دو دسته از اندیشمندان ایجاد شد.

توضیح اینکه: بر اساس حرکت جوهری، ذات و جوهره تمام موجودات عالم طبیعت یکسره در حال تحول و تغییر است.
هر موجودی در هر لحظه به صورت جدیدی هست که در لحظه قبل نبوده است.
زیرا جوهر هر موجودی، در لحظه قبل با حرکتی که در درونش روی داده است، تغییر کرده است و جوهر جدیدی شده است.
بر این اساس، هر موجودی در عالم طبیعت تصور شود، در هر لحظه جدید است و بنا بر این در لحظه قبل نبوده است.
به عبارت دیگر، هر لحظه که شما در نظر بگیرید، هر موجود مورد مطالعه در عالم طبیعت، مسبوق به عدم زمانی است.
و این عینا حادث زمانی است که در تعریف بیان شد.(2)

البته این پایان کار نیست. اگرچه اجزای عالم وقتی به صورت تک به تک نگاه می شود، هر یک حادث زمانی است به معنایی که گذشت، اما این امر مستلزم این نیست که کل عالم نیز حادث باشد.
زیرا زمانی می توانید کل عالم را حادث بدانید که یک عالم دیگری باشد که در آن عالم زمان سریان داشته باشد، آنگاه کل عالم طبیعت را با آن عالم مقایسه کرده و بگوییم عالم طبیعت، حادث زمانی است و زمانی وجود دارد که در آن زمان، عالم طبیعت وجود نداشته است.(3)
بنا بر این شما هیچ گاه نمی توانید برای عالم، نقطه آغازین پیدا کنید.
از جمله دلایل دیگری که بر این امر می توان اقامه کرد این است که: وقتی می توان برای عالم ابتدای زمانی تصور کرد که زمانی را جدای از عالم طبیعت در نظر بگیریم و آن گاه کل عالم طبیعت را در قطعه ای از آن زمان در نظر بگیریم و بگوییم که مثلا عالم طبیعت از قطعه سوم از این زمان مورد نظر ایجاد شده است و از آن لحظه محقق شده است.
حال آن که، زمان به هر معنایی که در عرف فلسفی تصور شود (زمان شبانه روزی یا زمان مختص به هر موجود یا اجزای زمانی و یا میزان حرکت)، جزیی از عالم است و جدای از آن نیست و نمی توان آن را قبل از وجود عالم تصور کرد.(4)

از سوی دیگر، بر اساس مبانی فلسفی که فلاسفه در مسئله علیّت و ضرورت عِلیّ دارند، علت و معلول وجوب بالقیاس دارند و با توجه به وجوب بالقیاس، فرض وجود علت تامه بدون وجود معلولش امکان ندارد.
یعنی هر گاه علیت یک علت تامه شد، معلول نیز موجود خواهد بود و فرض انفکاک بین آن ها معنا ندارد.(5)
این بدان معناست که عالم ماده ازلی است و فرض ابتدای آن محال و نادرست است.

ـــــــــــــــــ
(1) بدایه الحکمه، ص147(علامه طباطبایی، قم، نشر اسلامی، 1422).
(2) المشاعر، ص64( ملاصدرا، تهران، کتابخانه طهوری، 1363، چاپ دوم)؛ رساله فی الحدوث، ص48(ملاصدرا، تهران، بنیاد حکمت صدرا، 1378).
(3) نهایه الحکمه، مرحله 8، فصل 3، ص209(علامه طباطبایی، قم، نشر اسلامی، 1422، چاپ شانزدهم)؛ تعلیقات بر نهایه الحکمه، ص288(مصباح یزدی، قم، موسسه در راه حق، 1405).
(4) جوادی آملی، فلسفه صدرا، ج1، ص171و 172(قم، مرکز نشر اسرا).
(5) نهایه الحکمه،مرحله 8، فصل 3، ص205-207.