جمع بندی تعارض بین دو حکم

با سلام و احترام و تشکر از سوال شما

در آیه شریفه:
«ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّين‏»(احزاب-40)
محمّد (ص) پدر هيچ يك از مردان شما نبوده و نيست ولى رسول خدا و ختم‏كننده و آخرين پيامبران است‏.
مراد قرآن کریم در آیه فوق، پدر نسبی است، چرا که شأن نزول آیه در مورد اعتراض مردم به ازدواج پیامبر با همسر زید بن حارثه است، زید بن حارثه پسرخوانده پیامبر(ص) بود که بعد از جدایی از همسرش پیامبر(ص) از طرف خداوند مأمور شد تا به خاطر براى شكستن يك سنت غلط جاهلى‏ با همسر او ازدواج کند و وقتی مردم به این امر اعتراض کردند، خداوند در ضمن این آیه پاسخ داد که پیامبر(ص) نه پدر واقعی زید بن حارثه است و نه پدر هیچ کدام دیگر از شما(ترجمه المیزان، علامه طباطبایی(ره)، ج16، ص486؛ تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، ج17، ص336)

اما پدر یک معنای عام دارد به معنای هر سرپرست و اختیار داری، به ولی و اولی در تصرف؛ پدر بودن پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) از این باب است، لذا در روایات هم داریم که خود پیامبر(ص) نفسشان و علی(ع) را پدران این امت دانسته‌اند، امیرالمونین(ع) از ایشان نقل می‌کند که فرمودند:
«يَا عَلِيُّ أَنْتَ أَخِي وَ أَنَا أَخُوكَ... أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّة»(امالی، شیخ صدوق، ص332)
ای علی تو برادرم هستی و من بردار تو هستم... من و تو پدران این امت هستیم.

و نیز یکی از اصحاب امام رضا(ع) در مورد حکمت کنیه پیامبر(ص) یعنی «ابوالقاسم» پرسید و امام رضا(ع) ضمن نقل فرمایش پیامبر(ص) که خود و علی(ع) را پدران امت معرفی کرده، مراد از قاسم را علی(ع) بیان می کنند و پیامبر(ص) را ابواقاسم، و پدر علی(ع) معرفی می کنند، و سپس در پایان به تبیین معنای پدر بودن ایشان می‌پردازند:
«أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ‏ الْأُمَّةِ قُلْتُ بَلَى قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَبٌ لِجَمِيعِ أُمَّتِهِ وَ عَلِيٌّ ع مِنْهُمْ‏ قُلْتُ بَلَى قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ عَلِيّاً ع قَاسِمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قُلْتُ بَلَى قَالَ فَقِيلَ لَهُ أَبُو الْقَاسِمِ لِأَنَّهُ أَبُو قَسِيمِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا مَعْنَى ذَلِكَ قَالَ إِنَّ شَفَقَةَ النَّبِيِّ ص عَلَى أُمَّتِهِ شَفَقَةُ الْآبَاءِ عَلَى الْأَوْلَادِ وَ أَفْضَلُ أُمَّتِهِ عَلِيٌّ ع وَ مِنْ بَعْدِهِ شَفَقَةُ عَلِيٍّ ع عَلَيْهِمْ كَشَفَقَتِهِ ص لِأَنَّهُ وَصِيُّهُ وَ خَلِيفَتُهُ وَ الْإِمَامُ بَعْدَهُ فَلِذَلِكَ قَالَ أَنَا وَ عَلِيٌ‏ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ ...فَصَارَ بِذَلِكَ أَوْلَى بِهِمْ مِنْ آبَائِهِمْ وَ أُمَّهَاتِهِمْ وَ أَوْلَى بِهِمْ مِنْهُمْ بِأَنْفُسِهِمْ وَ كَذَلِكَ أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع بَعْدَهُ‏»( عيون أخبار الرضا(ع)، شیخ صدوق، ج‏2، ص 85 و 86)
«پیامبر(ص)» فرمودند: من و علی پدران این امت هستیم. پس (به امام رضا(ع)) گفتم: بلی. فرمودند: آیا نمی دانی که پیامبر(ص) پدر جمیع امت است و علی(ع) نیز از امت است. گفتم: بله. فرمود: آیا نمی دانی که علی(ع) تقسیم کننده بهشت و جهنم است؟ گفتم: بله. فرمود: پس به او (پیامبر(ص) ابوالقاسم گفته می شود چرا که پدر تقسیم کننده بهشت و جهنم(علی ع) است. پس گفتم: معنای آن چیست؟ فرمود: محبت پیامبر(ص) در حق امتش مانند محبت پدر بر فرزندانش است و علی(ع) بعد از او افضل امتش است و بعد از پیامبر(ص) مهربانی علی(ع) بر مردم مانند مهربانی پیامبر(ص) نسبت به آنهاست، چرا که علی(ع) جانشین پیامبر(ص) است و امام بعد از اوست به همین خاطر پیامبر(ص) فرمود: من و علی(ع) پدران این امت هستیم و بر منبر بالا رفت و فرمود هر كسى كه وفات كرده باشد و قرضى يا عيالى داشته باشد قرضش را من بايد ادا كنم و عيالش را من بايد نفقه دهم و هر كس كه مال واگذاشته باشد از آن وارث اوست پس از اين جهت پيغمبر اولى بود بمؤمنين از پدران و مادران ايشان و اولى بود بايشان از خود ايشان و امير المؤمنين (ع) بعد از پيغمبر (ص‏) نیز چنين بود.

یا علی(ع)

داشتن محبت مشروط بر پدر بودن نسبی نیست، یقینا خداوند بندگانش را از پدر و مادرشان بیشتر دوست دارد، و اصلا پدر و مادر موهبتی از طرف خداوند هستند، در مورد پیامبر(ص) هم این گونه است، خداوند در وصف پیامبر(ص) می فرماید:
«لَقَدْ جاءَكُمْ رَسُولٌ مِنْ أَنْفُسِكُمْ عَزيزٌ عَلَيْهِ ما عَنِتُّمْ حَريصٌ عَلَيْكُمْ»(توبه-128)
يقيناً پيامبرى از جنس خودتان به سويتان آمد كه به رنج و مشقت افتادنتان بر او دشوار است، اشتياق شديدى به [هدايت] شما دارد.
«لَعَلَّكَ باخِعٌ نَفْسَكَ أَلاَّ يَكُونُوا مُؤْمِنين‏» (شعراء-3)
گويى مى‏خواهى جان خود را از شدّت اندوه از دست دهى بخاطر اينكه آنها ايمان نمى‏آورند.
سیره پیامبر(ص) و اهل بیت(ع) گویای محبت شدید آنها به مردم است، مثلا کدام پدری مانند امام حسین(ع) برای هدایت دیگران از جان خویش و فرزندانش، و آزادی اهل بیتش می‌گذرد؟

سوال:
علامه طهرانی در امام شناسی ج7، صفحه15به بعد می گوید: که پیامبر(ص) خود وحضرت علی(ع) راپدران این امت معرفی کرده اند، حال انکه قرآن کریم درسوره احزاب آیه 40 می فرماید: محمد(ص) پدر هیچ یک ازمردان شما نیست. این دو چطور قابل جمع است؟

پاسخ:
در آیه شریفه:
«ما كانَ مُحَمَّدٌ أَبا أَحَدٍ مِنْ رِجالِكُمْ وَ لكِنْ رَسُولَ اللَّهِ وَ خاتَمَ النَّبِيِّين‏»(1)
محمّد (ص) پدر هيچ يك از مردان شما نبوده و نيست ولى رسول خدا و ختم‏كننده و آخرين پيامبران است‏.
مراد قرآن کریم در آیه فوق، پدر نسبی است، چرا که شأن نزول آیه در مورد اعتراض مردم به ازدواج پیامبر با همسر زید بن حارثه است، زید بن حارثه پسرخوانده پیامبر(ص) بود که بعد از جدایی از همسرش پیامبر(ص) از طرف خداوند مأمور شد تا به خاطر براى شكستن يك سنت غلط جاهلى‏ با همسر او ازدواج کند و وقتی مردم به این امر اعتراض کردند، خداوند در ضمن این آیه پاسخ داد که پیامبر(ص) نه پدر واقعی زید بن حارثه است و نه پدر هیچ کدام دیگر از شما(2)

گاهی پدر در غیر از پدر نسبی و به عنوان پرورش دهنده و سرپرست استفاده می شود، این اصطلاح، اصطلاح شایعی است و اختصاص به ولایت پیامبر(ص)، و امام علی(ع) ندارد، مثلا به بنیان گذاران علوم هم گفته می شود، مانند: پدر علم فیزیک، پدر علم شیمی، پدر ...
پدر بودن پیامبر(ص) و امیرالمومنین(ع) از این باب است، لذا در روایات هم داریم که خود پیامبر(ص) نفسشان و علی(ع) را پدران این امت دانسته‌اند، امیرالمونین(ع) از ایشان نقل می‌کند که فرمودند:
«يَا عَلِيُّ أَنْتَ أَخِي وَ أَنَا أَخُوكَ... أَنَا وَ أَنْتَ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّة»(3)
ای علی تو برادرم هستی و من بردار تو هستم... من و تو پدران این امت هستیم.

و نیز یکی از اصحاب امام رضا(ع) در مورد حکمت کنیه پیامبر(ص) یعنی «ابوالقاسم» پرسید و امام رضا(ع) ضمن نقل فرمایش پیامبر(ص) که خود و علی(ع) را پدران امت معرفی کرده، مراد از قاسم را علی(ع) بیان می کنند و پیامبر(ص) را ابواقاسم، و پدر علی(ع) معرفی می کنند، و سپس در پایان به تبیین معنای پدر بودن ایشان می‌پردازند:
«أَنَا وَ عَلِيٌّ أَبَوَا هَذِهِ‏ الْأُمَّةِ قُلْتُ بَلَى قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص أَبٌ لِجَمِيعِ أُمَّتِهِ وَ عَلِيٌّ ع مِنْهُمْ‏ قُلْتُ بَلَى قَالَ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ عَلِيّاً ع قَاسِمُ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ قُلْتُ بَلَى قَالَ فَقِيلَ لَهُ أَبُو الْقَاسِمِ لِأَنَّهُ أَبُو قَسِيمِ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ فَقُلْتُ لَهُ وَ مَا مَعْنَى ذَلِكَ قَالَ إِنَّ شَفَقَةَ النَّبِيِّ ص عَلَى أُمَّتِهِ شَفَقَةُ الْآبَاءِ عَلَى الْأَوْلَادِ وَ أَفْضَلُ أُمَّتِهِ عَلِيٌّ ع وَ مِنْ بَعْدِهِ شَفَقَةُ عَلِيٍّ ع عَلَيْهِمْ كَشَفَقَتِهِ ص لِأَنَّهُ وَصِيُّهُ وَ خَلِيفَتُهُ وَ الْإِمَامُ بَعْدَهُ فَلِذَلِكَ قَالَ أَنَا وَ عَلِيٌ‏ أَبَوَا هَذِهِ الْأُمَّةِ‏»(4)
«پیامبر(ص)» فرمودند: من و علی پدران این امت هستیم. پس (به امام رضا(ع)) گفتم: بلی. فرمودند: آیا نمی دانی که پیامبر(ص) پدر جمیع امت است و علی(ع) نیز از امت است. گفتم: بله. فرمود: آیا نمی دانی که علی(ع) تقسیم کننده بهشت و جهنم است؟ گفتم: بله. فرمود: پس به او (پیامبر(ص) ابوالقاسم گفته می شود چرا که پدر تقسیم کننده بهشت و جهنم(علی ع) است. پس گفتم: معنای آن چیست؟ فرمود: محبت پیامبر(ص) در حق امتش مانند محبت پدر بر فرزندانش است و علی(ع) بعد از او افضل امتش است و بعد از پیامبر(ص) مهربانی علی(ع) بر مردم مانند مهربانی پیامبر(ص) نسبت به آنهاست، چرا که علی(ع) جانشین پیامبر(ص) است و امام بعد از اوست به همین خاطر پیامبر(ص) فرمود: من و علی(ع) پدران این امت هستیم.
________________________

1) احزاب-40.
2) ترجمه المیزان، علامه طباطبایی(ره)، نشر جامعه مدرسین، چاپ پنجم، 1374ش، قم، ج16، ص486؛ تفسیر نمونه، آیت الله مکارم شیرازی، دارالکتب الاسلامیة، چاپ اول، 1374ش، تهران، ج17، ص336.
3) امالی، شیخ صدوق، نشر كتابچى‏، چاپ ششم، 1376ش، تهران، ص332.
4) عيون أخبار الرضا(ع)، شیخ صدوق، نشر جهان‏، چاپ اول، 1378ش، تهران، ج‏2، ص 85 و 86.