جمع بندی حدیث عرض اعمال بر پیامبر(ص) به نقل اهل سنت
تب‌های اولیه
سلام علیکم
حدیث عرض اعمال بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله در چه منابعی و با چه محتوایی از سوی اهل سنت نقل شده است؟ دیدگاه وهابیان در این مورد چیست؟
متشکرم.
با سلام و عرض ادب
با نگاهی به مصادر روایی عامه مشاهده می گردد که اعمال علاوه بر آنکه بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله عرضه می گردد، بر نزدیکان و اقربای فرد نیز عرضه می گردد که ما هر دو دسته از روایات را با ذکر منبع اصلی بیان می داریم:
الف) عرضه اعمال بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله:
1. در خبر صحیحی که در مسند بزار از طریق عبدالله بن مسعود از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله نقل شده است می خوانیم:
همانا برای خداوند ملائکه ی سیاری وجود دارند که سلام امت مرا به من ابلاغ می نمایند. و همچنین پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: حیات من برای شما خیر است؛ زیرا با من سخن می گوئید و من نیز با شما سخن می گویم. و وفات من نیز برای شما خیر است؛ زیرا اعمال شما بر من عرضه می گردد؛ پس آنچه از خیر می بینم خدا را بر آن شاکر هستم و آنچه از شر ببینم بر آن استغفار می کنم.[1]
«حَيَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ تُحَدِّثُونَ وَنُحَدِّثُ لَكُمْ، وَوَفَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيَّ أَعْمَالُكُمْ، فَمَا رَأَيْتُ مِنَ خَيْرٍ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَيْهِ، وَمَا رَأَيْتُ مِنَ شَرٍّ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَكُمْ».
* نورالدین هیثمی در کتاب مجمع الزوائد[2] بعد از نقل روایت می نویسد: «رَوَاهُ الْبَزَّارُ، وَرِجَالُهُ رِجَالُ الصَّحِيحِ».[3] این روایت را بزار نقل نموده و رجال آن رجال صحیح(صحیح بخاری یا مسلم) می باشد؛ بنابراین حکم این روایت صحت خواهد بود.
* ابوزرعه ی رازی نیز در کتاب«طرح التثریب»، نیز سند این روایت جید و نیکو توصیف نموده است.[4]
2. همچنین این روایت را ابن ابی اسامة(متوفی: 282هـ) در کتاب« بغية الباحث عن زوائد مسند الحارث»، از طریق بکر بن عبدالله مزّنی[5] اینچنین آورده است: «...عَنْ بَكْرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ الْمُزَنِيِّ قَالَ: قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «حَيَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ تُحَدِّثُونَ وَيُحَدَّثُ لَكُمْ , وَوَفَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيَّ أَعْمَالُكُمْ , فَمَا كَانَ مِنْ حَسَنٍ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَيْهِ , وَمَا كَانَ مِنْ سَيِّئٍ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَكُمْ».[6]
* ابن حجر عسقلانی(متفی:852)، در کتاب:«المطالب العالية بزوائد المسانيد الثمانية»،این حدیث را از مسند حارث نقل نموده است.[7]
3. همچنین این روایت را ابوطاهر مخلص(م:393)، در کتاب:«المخلصیات...»، از طریق انس بن مالک اینچنین روایت نموده است:
أخبرنا محمدٌ: حدثنا يحيى: حدثنا يحيى بنُ خذامٍ في مسجدِ الجامِعِ بالبصرةِ في سنةِ خمسينَ ومئتينِ: حدثنا محمدُ بنُ عبدِاللهِ بنِ زيادٍ أبوسلمةَ الأنصاريُّ: حدثنا مالكُ بنُ دينارٍ، عن أنسِ بنِ مالكٍ قالَ:
قالَ رسولُ اللهِ: «حَياتي خيرٌ لكم - ثلاثَ مراتٍ - ووَفاتي خيرٌ لكم» ثلاثَ مراتٍ، فسكتَ القومُ، فقالَ عمرُ بنُ الخطابِ: بأَبي أنتَ وأُمي، كيفَ يكونُ هذا؟ قلتَ: حَياتي خيرٌ لكم ثلاثَ مراتٍ، ثم قلتَ: مَوتي خيرٌ لكم ثلاثَ مراتٍ، قالَ: «حَياتي خيرٌ لكم: ينزلُ عليَّ الوحيُّ مِن السماءِ فأُخبرُكم بما يَحِلُّ لكم وما يَحْرُمُ عليكم، ومَوتي خيرٌ لكم: تُعْرَضُ عليَّ أَعمالُكم كلَّ خميسٍ، فما كانَ مِن حسنٍ حمدتُّ اللهَ عليهِ، وما كانَ مِن ذنبٍ استَوهبتُ لكم ذُنوبَكم» .
پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند: حیات من برای شما خیر است و این جمله را سه بار تکرار نمودند و بعد از آن فرمودند: وفات من نیز برای شما خیر است و این جمله را نیز سه بار تکرار فرمودند. عمر بن خطاب به آن حضرت عرضه داشت: پدر و مادرم به فدای شما! این امر چگونه می باشد! فرمودید: حیات من برای شما خیر است و آنرا سه بار تکرار فرمودید و فرمودید: وفات من نیز برای شما خیر است و آنرا نیز سه بار تکرار نمودید؟! حضرت در پاسخ فرمودند: حیات من برای شما خیر است(زیرا)بر من از آسمان وحی نازل می گردد و من شما را از امور حلال و حرام آگاه می سازم و وفات من نیز برای شما خیر است؛ زیرا اعمال شما هر پنجشنبه بر من عرضه می گردد؛ پس هر عمل نیکی را که می بینم خدای را بر آن حمد وسپاس می گویم و بر آنچه از گناه می بینم برایتان طلب بخشش می نمایم.
نتیجه:
حدیث:«حیاتی خیر لکم...»، به نقل دو نفر از صحابه:(عبدالله بن مسعود و عبدالله المزنی)، از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت شده است که حکم سند این دو روایت صحیح خواهد بود. همچنین این حدیث از طریق:«بکربن عبدالله المزنی»، از آنحضرت روایت شده که این طریق مرسل می باشد؛ که خبر مرسل نیز در نزد مالکیین و کوفیین به شکل مطلق مورد پذیرش است و خبر مرسل در نزد امام مذهب ابن ادریس شافعی زمانی که به واسطه ورود حدیث دیگری بدین مضمون(چه با اسناد متصل و چه منقطع) مورد پذیرش می باشد،[8] که این روایت نیز دارای این ویژگی می باشد؛ لذا این طریق نیز مورد قبول خواهد بود.
ادامه دارد.
[/HR][1]. مسند البزار المنشور باسم البحر الزخار، أبو بكر أحمد بن عمرو بن عبد الخالق بن خلاد بن عبيد الله العتكي المعروف بالبزار (المتوفى: 292هـ)،ح1925، ج5،ص308، مكتبة العلوم والحكم -المدينة المنورة:« «حَدَّثَنَا يُوسُفُ بْنُ مُوسَى، قَالَ: نا عَبْدُ الْمَجِيدِ بْنُ عَبْدِ الْعَزِيزِ بْنِ أَبِي رَوَّادَ، عَنْ سُفْيَانَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ السَّائِبِ، عَنْ زَاذَانَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ، عَنِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: «إِنَّ لِلَّهِ مَلَائِكَةً سَيَّاحِينَ يُبَلِّغُونِي عَنْ أُمَّتِي السَّلَامَ». قَالَ: وَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «حَيَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ تُحَدِّثُونَ وَنُحَدِّثُ لَكُمْ، وَوَفَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيَّ أَعْمَالُكُمْ، فَمَا رَأَيْتُ مِنَ خَيْرٍ حَمِدْتُ اللَّهَ عَلَيْهِ، وَمَا رَأَيْتُ مِنَ شَرٍّ اسْتَغْفَرْتُ اللَّهَ لَكُمْ» ، وَهَذَا الْحَدِيثُ آخِرُهُ لَا نَعْلَمُهُ يُرْوَى عَنْ عَبْدِ اللَّهِ إِلَّا مِنْ هَذَا الْوَجْهِ بِهَذَا الْإِسْنَادِ».
[2]. مجمع الزوائد یکی از کتب واسطه ای حدیث می باشد که زیادات کتب مسند احمد و مسند یزار و مسند ابی یعلی و معجمهای سه گانه ی طبرانی(کبیر و اوسط و صغیر)، بر کتب سته ی حدیثی (بخاری و مسلم و ابو داود و نسائی و ترمذی و ابن ماجه) مرجع اهل سنت می باشد. این کتاب یکی از کتب مهم حدیثی اهل سنت می باشد.
[3]. مجمع الزوائد، الهیثمی، ح:14250.
[4]. طرح التثريب في شرح التقريب (المقصود بالتقريب: تقريب الأسانيد وترتيب المسانيد)، أبو الفضل زين الدين عبد الرحيم بن الحسين بن عبد الرحمن بن أبي بكر بن إبراهيم العراقي (المتوفى: 806هـ)، أكمله ابنه: أحمد بن عبد الرحيم بن الحسين الكردي الرازياني ثم المصري، أبو زرعة ولي الدين، ابن العراقي (المتوفى: 826هـ)،ج3،ص297:«وَرَوَى أَبُو بَكْرٍ الْبَزَّارُ فِي مُسْنَدِهِ بِإِسْنَادٍ جَيِّدٍ عَنْ ابْنِ مَسْعُودٍ - رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ - قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْه(وآله)وسَلَّمَ: «حَيَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ تُحْدِثُونَ وَيُحْدَثُ لَكُمْ وَ وَفَاتِي خَيْرٌ لَكُمْ تُعْرَضُ عَلَيَّ أَعْمَالُكُمْ فَمَا رَأَيْت مِنْ خَيْرٍ حَمِدْت اللَّهَ عَلَيْهِ وَمَا رَأَيْت مِنْ شَرٍّ اسْتَغْفَرْت اللَّهَ لَكُمْ».
[5]. بکر بن عبدالله تابعی معروفی می باشد؛ لذا روایت وی از پیامبر صلی الله علیه وآله مرسل خواهد بود و نام صحابی که پدر وی می باشد ذکر نشده است، که ظاهرا بخاطر جزم وی به صحت گفتار پدرش می باشد. الثقات، العجلی،ترجمه ی :170:«بكر بن عبد الله المزني بصرى ثقة تابعي حدثنا حجاج بن المنهال ثنا يزيد بن إبراهيم التستري عن بكر يعنى بن عبد الله المزني في قوله إنه لقول فصل وما هو بالهزل قال ما هو بالباطل».
[6]. بغية الباحث عن زوائد مسند الحارث، أبو محمد الحارث بن محمد بن داهر التميمي البغدادي الخصيب المعروف بابن أبي أسامة (المتوفى: 282هـ)،ح:953، الناشر: مركز خدمة السنة والسيرة النبوية - المدينة المنورة. [7]. المطالب العالية بزوائد المسانيد الثمانية، أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفى: 852هـ) ، ج15، ص585، دار العاصمة، دار الغيث – السعودية. ابن حجر در رابطه با شرط خود در این کتاب می نویسد: وَشَرْطِي فِيهِ: ذِكْرُ كُلِّ حَدِيثٍ وَرَدَ عَنْ صِحَابِيٍّ لَمْ يُخَرِّجْهُ الْأُصُولُ السَّبْعَةُ مِنْ حَدِيثِهِ، وَلَوْ أَخْرَجُوهُ، أَوْ بَعْضُهُمْ مِنْ حَدِيثِ غَيْرِهِ مَعَ التَّنْبِيهِ عَلَيْهِ أَحْيَانًا، وَهَذَا بَيَانُ أَسَانِيدِي لِلْمَسَانِيدِ الْعَشَرَةِ بِطَرِيقِ الِاخْتِصَار.
[8] . نزهة النظر في توضيح نخبة الفكر في مصطلح أهل الأثر، أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفى: 852هـ)،ص101، مطبعة سفير بالرياض:«فإنْ عُرِفَ مِن عادةِ التَّابعيِّ أَنَّه لا يُرْسِل إلا عن ثقةٍ، فذهب جمهور المحُدِّثينَ إِلى التوقُّفِ؛ لبقاءِ الاحتمالِ، وهُو أحَدُ قَوْلَي أَحمدَ، وثانيهِما- وهُو قولُ المالكيِّين والكوفيِّينَ-: يُقْبَلُ مطلقاً، وقال الشافعي: يُقْبَلُ إِنِ اعْتَضَد بمجيئِهِ مِن وجهٍ آخرَ يُبايِنُ الطريقَ الأُولى، مسنَداً أو مرسَلاً، لِيَرْجَحَ احتمالُ كونِ المحذوفِ ثقةً في نفسِ الأمرِ».
ب) عرض اعمال بر اموات
علاوه بر وجود روایات عرض اعمال بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله وسلم روایات دیگری بدین مضمون وارد است که اموات(از بستگان و نزدیکان افراد) نیز از اعمال زندگان مطلع می گردند که به تعدادی از آنان اشاره می شود:
1) احمد بن حنبل در مسند خویش از طریق انس بن مالک از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت می کند که آنحضرت فرمودند: «إِنَّ أَعْمَالَكُمْ تُعْرَضُ عَلَى أَقَارِبِكُمْ وَعَشَائِرِكُمْ مِنَ الْأَمْوَاتِ، فَإِنْ كَانَ خَيْرًا اسْتَبْشَرُوا بِهِ، وَإِنْ كَانَ غَيْرَ ذَلِكَ، قَالُوا: اللهُمَّ لَا تُمِتْهُمْ، حَتَّى تَهْدِيَهُمْ كَمَا هَدَيْتَنَا»؛[1] همانا اعمالتان بر اموات از خویشان و نزدیکانتان عرضه می گردد؛ پس اگر این اعمال خیر باشد به واسطه ی آن شادمان می گردند و اگر غیر از این باشد می گویند: پروردگارا آنان را نمیران تا اینکه هدایتشان فرمایی، چنانکه ما را مورد هدایت خویش قرار دادی.
2) ابن ابی الدنیا و دیلمی به طریق خویش از پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله روایت می کنند:«لَا تَفْضَحُوا مَوْتَاكُمْ بِسَيِّئَاتِ أَعْمَالِكُمْ فَإِنَّهَا تُعْرَضُ عَلَى أَوْلِيَائِكُمْ مِنْ أَهْلِ الْقُبُورِ»؛[2]اموات خویش را به واسطه ی اعمال بدتان بد نام نسازید؛ زیرا اعمالتان بر خویشاوندانِ از اهل قبور عرضه می گردد.
3) بخاری در کتاب تاریخ کبیر از طریق نعمان بن بشیر روایت می کند که پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله فرمودند:« الله الله فِي إخْوَانكُمْ من أهل الْقُبُور فَإِن أَعمالكُم تعرض عَلَيْهِم»؛[3]خدا را خدا را! مراقب برادرتان از اهل قبور باشید! زیرا اعمال شما بر آنان عرضه می گردد».
حاکم نیشابوری در کتاب:«المستدرک علی الصحیحین»، بعد از نقل روایت می نویسد: «هَذَا حَدِيثٌ صَحِيحُ الْإِسْنَادِ وَلَمْ يُخَرِّجَاهُ»؛ [4] اسناد و سند این روایت صحیح می باشد؛ اما بخاری و مسلم آنرا در صحیح خود روایت ننموده اند.
بنابراین در متون روایی اهل سنت علاوه بر عرض اعمال بر پیامبر اکرم صلی الله علیه وآله، عرض اعمال بر اموات نیز بیان شده است که چنین امری بیانگر ارتباط برزخیان با اهل دنیا و حاکی از اطلاع آنان بر اعمال نزدیکان و دوستان خویش می باشد.
موفق باشید.
[/HR] [1]. مسند الإمام أحمد بن حنبل، أبو عبد الله أحمد بن محمد بن حنبل بن هلال بن أسد الشيباني (المتوفى: 241هـ)، ح: 12683، شعيب الأرنؤوط - عادل مرشد، وآخرون، مؤسسة الرسالة.
[2]. الفردوس بمأثور الخطاب، شيرويه بن شهردار بن شيرو يه بن فناخسرو، أبو شجاع الديلميّ الهمذاني (المتوفى: 509هـ)، ج5، ص29، ح:7357، دار الكتب العلمية – بيروت؛ المنامات، أبو بكر عبد الله بن محمد بن عبيد بن سفيان بن قيس البغدادي الأموي القرشي المعروف بابن أبي الدنيا (المتوفى: 281هـ)، ج1، ص6، مؤسسة الكتب الثقافية – بيروت؛ كنز العمال في سنن الأقوال والأفعال، علاء الدين علي بن حسام الدين ابن قاضي خان القادري الشاذلي الهندي البرهانفوري ثم المدني فالمكي الشهير بالمتقي الهندي (المتوفى: 975هـ)،ح:42739، مؤسسة الرسالة.
[3]. التاريخ الكبير، محمد بن إسماعيل بن إبراهيم بن المغيرة البخاري، أبو عبد الله (المتوفى: 256هـ)،ج9،ص8، دائرة المعارف العثمانية، حيدر آباد – الدكن؛ الإمتاع بالأربعين المتباينة السماع / ويليه أسئلة من خط الشيخ العسقلاني، أبو الفضل أحمد بن علي بن محمد بن أحمد بن حجر العسقلاني (المتوفى: 852هـ)، ج1، ص87، دار الكتب العلمية - بيروت – لبنان.
[4]. المستدرك على الصحيحين، أبو عبد الله الحاكم محمد بن عبد الله بن محمد بن حمدويه بن نُعيم بن الحكم الضبي الطهماني النيسابوري المعروف بابن البيع (المتوفى: 405هـ)،ح:7849، دار الكتب العلمية – بيروت.