عبرت های قرآنی برای منکرین

کارشناس بحث: استاد صفا

پرسش:
قرآن بارها و بارها، عبرت اقوام پیشین را برای مشرکین یاد آوری می کند، تا ایمان بیاورند. ولی وقتی تنها اطلاعات تاریخی در مورد اقوامی مثل عاد و ثمود و ایکه و دیگران، در خود قرآن آمده بود و این مشرکین آن ها را نمی شناختند، چگونه بدون ایمان ابتدایی به قرآن، می توانستند، این داستان ها را واقعی دانسته، از آن ها عبرت بگیرند؟

پاسخ:
مقدمه:بررسی آیات قرآن و شواهد تاریخی حاکی از این است که مشرکین زمان پیامبر برخی از این اقوام را می شناخته اند. و یا به خاطر معاشرت با یهودیان و مسیحیان راه شناخت برای ایشان کاملاً میسور بود. قرآن با یادآوری تاریخ این دو قوم و سرنوشت آن ها، متذکر فرجام مخالفت با پیامبران الهی می شود.

_ سابقه آشنایی با آثار باقی مانده از این اقوام
به طور مثال قرآن در مورد دو قوم عاد و ثمود می فرماید:« وَ عَادًا وَ ثَمُودَاْ وَ قَد تَّبَينَ‏َ لَكُم مِّن مَّسَاكِنِهِمْ...»(1) این آیه گویای این حقیقت است که مردم زمان پیامبر با آثار باقی مانده از این دو قوم و تاریخشان آگاه بودند. چنانچه آیت الله مکارم در ترجمه تفصیلی این آیه چنین می نویسند: "ما طايفه عاد و ثمود را هلاك كرديم" (وَ عاداً وَ ثَمُودَ) سپس مى‏ افزايد: "مساكن و جايگاه هاى آن ها براى شما آشكار است" (و ويرانه‏ هاى شهرهايشان در سرزمين حجر و يمن بر سر راهتان) (وَ قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ مِنْ مَساكِنِهِمْ). شما همه سال در مسافرت هايتان براى تجارت، به سوى يمن و شام، از سرزمين "حجر" كه در شمال جزيره عرب، و "احقاف" كه در جنوب و نزديكى يمن قرار دارد مى‏ گذريد و ويرانه‏ هاى شهرهاى عاد و ثمود را با چشم خود تماشا مى‏ كنيد، چرا عبرت نمى‏ گيريد.»(2)

_ مکان قوم عاد:
قوم عاد مردمی بودند که در قدیم الأیام در سرزمین احقاف واقع در بین یمن و عمان می زیستند.(3)؛ احقاف در جنوب غربی جزیرة العرب و ما بین یمن و حضر موت یا بین یمن و مهرة واقع بود.(4)؛ بازرگانان عرب نیز هنگام سفر به یمن از کنار این سرزمین عبور می نمودند.

_ مکان قوم ثمود:
در قرآن حدود محل سکونت قوم ثمود معیّن نشده، ولی اشاره شده است که آنان خانه‌های خود را در «وادی از سنگ» می‌ساختند در این آیه می‏ فرماید: «و ثمود الذین جابوا الصخر بالواد»(5) که در این آیه از ساختمان‏ های قوم ثمود و این که آنان این ساختمان هارا با بریدن صخره ها و سنگ ‏های کوه ها بنا می‏ کردند، یاد شده است. همچنین مفاد این آیه می‏ رساند که قوم ثمود در سرزمینی کوهستانی و پر از صخره زندگی می‏ کردند.
علماء، مسکن قوم ثمود را در ناحیه حجر، در ساحل دریای سرخ نزدیک وادی القری می دانند، که در مسیر شام به مکه قرار داشت.(6) و بازرگانان در سفرهای تجاری شام از کنار آن منطقه عبور می نمودند.

_ مکان قوم اریکه:
داستان اصحاب اخدود در قرآن چنین آمده‌است :
وَ السَّمَاءِ ذَاتِ الْبرُوجِ، وَ الْیَوْمِ المَوْعُودِ، وَ شَاهِدٍ وَ مَشهُودٍ، قُتِلَ أَصحَابُ الْأُخْدُودِ، النَّارِ ذَاتِ الْوَقُودِ، إِذْ هُمْ عَلَیهَا قُعُودٌ، وَ هُمْ عَلیَ‏ مَا یَفْعَلُونَ بِالْمُۆْمِنِینَ شهُودٌ، وَ مَا نَقَمُواْ مِنهُمْ إِلَّا أَن یُۆْمِنُواْ بِاللَّهِ الْعَزِیزِ الحَمِید»(7)
آیت الله مکارم در ذیل تفسیر این آیات فرموده اند: «در اين كه اين ماجرا مربوط به چه زمان و چه قومى است؟ و آيا اين يك ماجراى خاص و معين بوده، و يا اشاره به ماجراهاى متعددى از اين قبيل در مناطق مختلف جهان است؟ در ميان مفسران و مورخان گفتگو است. معروف تر از همه آن است كه مربوط به "ذو نواس" آخرين پادشاه "حمير" در سرزمين "يمن" است.(8) این منطقه نیز در مسیر سفرهای تجاری قرار داشته است.
با ملاحظه نقشه زیر مسأله آشنایی مشرکین و.... با آثار باقی مانده و سرگذشت این اقوام بیشتر آشکار می شود.

________
(1) عنکبوت/ 38.
(2) مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ج‏16، ص: 270.
(3) مکارم شیرازی، قصه های قرآن بر اساس تفسیر نمونه، ص61.
(4) سولی محلاتی، قصص القرآن(تاریخ انبیاء)، داستان قوم عاد.
(5) فجر/ 9.
(6) تاریخ العرب قبل الاسلام، ص۵۸، مروج الذهب، ج۲، ص۱۵۶.
(7) بروج/ 1 تا 8.
(8) مکارم شیرازی، تفسير نمونه، ج‏26، ص: 338.