جمع بندی سایه در قرآن

بسم الله الرحمن الرحیم
با سلام و طلب توفیق الهی برای شما پرسشگر محترم
خدای متعال فرمود:
"أَ لَمْ تَرَ إِلى‏ رَبِّكَ كَيْفَ مَدَّ الظِّلَّ وَ لَوْ شاءَ لَجَعَلَهُ ساكِناً ثُمَّ جَعَلْنَا الشَّمْسَ عَلَيْهِ دَليلاً" "ثُمَّ قَبَضْناهُ إِلَيْنا قَبْضاً يَسيرا"(1)
آيا نديدى چگونه پروردگارت سايه را گسترده ساخت؟! و اگر مى‏خواست آن را ساكن قرار مى‏داد سپس خورشيد را بر وجود آن دليل قرار داديم.
سپس آن را آهسته جمع مى ‏كنيم (و نظام سايه و آفتاب را حاكم مى‏سازيم.)
این نکته قابل توجه است که:
همه مظاهر الهی حتی سایه ای که با رفتن نور به وجود می آید و با آمدنش از بین می رود، وجود حقیقی دارد. هر چند نزد ما امری عدمی تلقی شود.
سایه اثر است. اثری آشکار که بهانه اش موثری به نام خورشید یا هر نور دیگری است. هر اثری در طبیعت خداوندی از موثری صادر می شود. وقتی نور کمرنگ شود یا از بین برود، سایه جای آن را خواهد گرفت. سایه ای که دارای اثر است. پس معدوم نیست و به همین دلیل در آیه به عنوان یک موجود توصیف شده است.موجودی که قابل درک و دیدن است. انسان تصویر سایه را با تمام وجود حس می کند. حالا چه سایه از عدم نور باشد یا چیز دیگر، فرقی نمی کند، مهم حضورش است و با چشم دیده می شود.
خدای متعال وقتی نور را از سطح زمین بر می کشاند،تاریکی حاصل از سایه جای آن را می گیرد.ما با چشم خودمان حرکت سایه را می بینیم که آهسته و به تدریج بر سطح کره خاکی گسترده یا از آن جمع می شود.وقتی سایه؛ سفره تاریک خود را بر زمین پهن می کند، یعنی شب(سایه فرا گیر) حضورش را به ما اعلام کرده است و صبحگاهان با نزدیک شدن طلوع خورشید،کم کم دامان خود را بر می چیند و روشنایی دنیا را فرا می گیرد. پس معلوم می شود،سایه امری عدمی نیست هر چند وجود و عدمش از بود و نبود نور است.اما بود و نبودش کاملا محسوس است.
علاوه، مفاد این دو آیه این مطلب را به ما تفهیم می کند،که اگر خدا بخواهد می تواند کاری کند که سایه ماندگار شود. یعنی تاریکی شب به هیچ سحری ختم نشود.
پس اگر در کتاب خدا چنین تعابیری به چشم می خورد، حاصل از اشاره ها و کنایه هایی است که گاه در توصیفی کاملا ادیبانه بیان شده است.
مطلب دیگر این که:
بسیاری از موجودات جهان طبیعت به نظر ساکت و بی جان هستند، اما در اصل چنین نیست.هر چیزی که در نظام طبیعت داری اثر باشد، بدون شک جان دارد و مورد خطاب الهی قرار می گیرد. بلکه توسط مبصران عالم یعنی ملائکه، حضور و غیاب و فراخوان می شود.این یعنی حیات مندی تمام ذرات هستی این یعنی آفریده خدای متعال که نمی تواند موجودی بی جان باشد.
شاهد این ادعا آیات بسیار قرآنی است که بیان می دارد: "هر چه" در آسمان ها و زمین است، خدای را تسبیح می کند.
این "هرچه" یعنی هر چیزی که وجود دارد، هر چیزی که نمود دارد.حالا چه این نمود از سایه باشد یا نور و تاریکی فرقی نمی کند. نزد خدای متعال همه اشیاء حتی اگر یک نقاشی ساده از یک سایه هم باشد،موجود است و حضورش را به نوعی اثبات می کند.
خدای متعال فرمود:"يُسَبِّحُ لِلَّهِ ما فِي السَّماواتِ وَ ما فِي الْأَرْضِ الْمَلِكِ الْقُدُّوسِ الْعَزيزِ الْحَكيم"(2)
آن چه در آسمان ها و آن چه در زمين است، همواره تسبيح خدا مى‏گويند، خداوندى كه مالك و حاكم است و از هر عيب و نقصى مبرا، و عزيز و حكيم است!
در پایان نکاتی را که در یکی از تفاسیر در باره معنای سایه بیان آمده است بیان می شود.
تفسير حركت سايه‏ ها
در اين آيات سخن از قسمت هاى مهمى از نعمت هاى الهى به عنوان بيان اسرار توحيد و خداشناسى است....
در اين آيات سخن از نعمت" سايه‏ ها" و سپس اثرات و بركات" شب" و" خواب و استراحت" و" روشنايى" روز و" ....است.
نخست مى‏گويد:" آيا نديدى چگونه پروردگارت سايه را گسترده است"؟و اگر مى ‏خواست آن را ساكن قرار مى‏داد" (سايه‏ اى هميشگى و جاودانى)
بدون شك، اين قسمت از آيه اشاره‏ اى است به اهميت نعمت سايه ‏هاى گسترده و متحرك، سايه‏ هايى كه يك نواخت باقى نمى‏ ماند بلكه در حركت است و نقل مكان مى‏دهد....
اشاره به اين كه اگر آفتاب نبود مفهوم سايه روشن نمى‏ شد، اصولا سايه از پرتو آفتاب به وجود مى‏ آيد، زيرا" سايه" معمولا به تاريكى كم رنگى گفته مى‏شود كه براى اشياء پيدا مى‏شود و اين در صورتى است كه نور به جسمى كه قابل عبور از آن نباشد بتابد و در طرف مقابل سايه آشكار شود، بنا بر اين نه فقط طبق قانون تعرف الاشياء باضدادها سايه را با نور بايد تشخيص داد بلكه وجود آن نيز از بركت نور است.بعد مى‏ فرمايد:" سپس ما آن را آهسته جمع مى‏ كنيم"
مى‏ دانيم هنگامى كه خورشيد طلوع مى‏كند تدريجا سايه ها برچيده مى‏ شود تا به هنگام ظهر كه در بعضى از مناطق سايه به كلى معدوم مى‏ شود، زيرا آفتاب درست بالاى سر هر موجودى قرار مى‏ گيرد، و در ديگر مناطق به حد اقل خود مى‏ رسد، و به اين ترتيب سايه‏ ها نه يك دفعه ظاهر مى‏ گردند، و نه يك دفعه برچيده مى‏ شوند، و اين خود يكى از حكمت هاى پروردگار است، چرا كه اگر انتقال از نور به ظلمت و بالعكس ناگهانى صورت مى‏ گرفت براى همه موجودات زيان‏ آور بود، اما اين نظام تدريجى در اين حالت انتقالى چنان است كه بيشترين فایده را براى موجودات دارد بى آن كه ضررى داشته باشد.(3)
پی نوشت ها:
1- سوره فرقان،آیه 45 و 46
2- سوره جمعه،آیه 1
3-آیت الله مکارم شیرازی ناصر،تفسیر نمونه،تهران،انتشارات اسلامیه،سال 1374 خورشیدی،چاپ اول،ج 15،ص 112