راه های خدا شناسی از دیدگاه امام علی (عليه السلام)
تبهای اولیه
راه های خدا شناسی از دیدگاه امام علی (عليه السلام)
پيش از او چيزي وجود نداشته وگر نه خداي ديگري مي بود.نميشود گفت «خدا نبود وپديد آمد»که در آن صورت صفات پديده ها را پيدا ميکند،و نمي شود گفت«بين خدا وپديده ها جدائي است»و«خدا بر پديده ها برتري دارد»تا سازنده وساخته شده همانند تصور شوند،وخالق وپديد آمده با يکديگر تشبيه گردند.مخلوقات را بدون استفاده از طرح و الگوي ديگران آفريد،و در آفرينش پديده ها از هيچ کسي ياري نگرفت،زمين را آفريد وآن را بر پا نگهداشت بدون آن که مشغولش سازد، ودر حرکت وبي قراري،آن را نظم واعتدال بخشيد،وبدون ستوني آن را به پا داشت،و بدون استوانه ها بالايش برد و از کجي و فرو ريختن نگهداشت واز سقوط ودر هم شکافتن حفظ کرد،ميخ هاي زمين را محکم،و کوههاي آن را استوار،وچشمه هايش را جاري،ودره ها را ايجاد کرد.آنچه بنا کرده به سستي نگرائيد،و آنچه را که توانا کرد نا توان نشد.خدا با بزرگي وقدرت بر آفريده ها حاکم است،وبا علم وآگاهي از باطن و درونشان با خبر است،وبا جلال وعزت خود از همه برتر وبالاتر است،چيزي از فرمان او سر پيچي نمي کند،وچيزي قدرت مخالف با او را ندارد تا بر او پيروز گردد،و شتابنده اي از او توان گريختن ندارد که بر او پيشي گيرد،وبه سرمايه داري نياز ندارد تا او را روزي دهد.همه در برابر او فروتنند،ودر برابر عظمت او ذليل وخوارند.از قدرت وحکومت او به سوي ديگري نمي توان گريخت که از سود وزيانش در امان ماند.همتائي ندارد تا با او برابري کند،و او را همانندي نيست که شبيه او باشد.اوست نابود کننده پديده ها پس از آفرينش،که گويا موجودي نبود.
بنام خدا
سؤال: راه هاي خدا شناسي
پاسخ: هر چند حقیقت ذات خداوند قابل شناخت کامل نیست ولی از راههای بسیار زیادی می توان وجود خداوند تبارک و تعالی را شناخت و به آن یقین پیدا نمود که در یک دسته بندی کلی به راههای زیر تقسیم می شوند:
الف ـ راه عقل نظیر برهان امکان و وجوب
ب ـ راه حس و تجربه نظیر سیر در آفاق و توجه به برهان نظم
ج ـ راه دل یا برهان فطرت
الف) راه فطرت: آسان ترین و بهترین راه شناخت وجود خداوند ، راه دل یا برهان فطرت است. یعنی در درون اعماق روح انسانی، شناخت، گرایش و عشق به خداوند نهفته است. همیشه یک نقطه نورانی و یک جاذبه نیرومند در درون قلب انسان وجود دارد که خط ارتباطی او با جهان ماوراء طبیعت و نزدیکترین راه به سوی خداست.(1) در آیات متعددی از قرآن کریم، نعمت فطرت خدا جویی یادآوری شده است.(2)
برای نمونه به این قطعه تاریخی توجه نمائید: مرد سرگردانی که در امر خداشناسی گرفتار شک و تردید شده بود، خدمت امام صادق علیه السلام عرض کرد: « ای فرزند رسول خدا(ص) مرا راهنمایی کن به این که خدا کیست! زیرا وسوسه گران مرا حیران ساخته اند، امام فرمودند: ای بنده خدا! آیا هرگز سوار بر کشتی شده ای؟ عرض کرد آری، فرمود: هرگز کشتی تو در آنجایی که هیچ کشتی دیگری برای نجات تو نبوده، و قدرت بر شناگری نداشته ای، شکسته است؟ عرض کرد: آری، فرمود: در آن حالت آیا قلب تو به این امر تعلق گرفت که موجودی هست که می تواند تو را از آن مهلکه نجات دهد؟ عرض کرد آری. امام صادق علیه السلام فرمود: او خداوندی است که قادر بر نجات است در آنجا که هیچ نجات دهنده و فریاد رسی نیست.(3)
نتیجه این که هر انسانی از راه دل و فطرت خود به وجود خداوند قادر، عالم، خالق حی و مهربان و... معرفت و شناخت و گرایش دارد و اگر هم در اثر عواملی از وجود خداوند غافل باشد، نمی تواند انکار کند در دوران زندگی اش حادثه ای رخ نداده است که دست او را از همه جا کوتاه ننموده، و او را متوجه وجود خداوند نکرده باشد.
ب) راه حس و تجربه: گاه آدمی با مشاهده دقیق و اندیشه ورزی در اوصاف و روابط پدیده های تجربی به وجود خداوند و اوصاف او، مانند علم، حکمت و قدرت، رهنمون می گردد. این راه، از آن جا که بر مشاهده جهان طبیعت و مطالعه تجربی پدیده های طبیعی استوار است، راه حس و تجربه نامیده می شود. با توجه به امتیازات ویژه این راه، قرآن کریم توجه خاصی به آن مبذول داشته و در آیات پرشماری، انسان را به تدبر در پدیده های جهان پیرامون خویش، به مثابه آیات و نشانه های تکوینی خداوند، فراخوانده است نظیر آنجائیکه می فرماید: "مسلماً در آفرینش آسمان ها و زمین، و در پی یکدیگر آمدن شب و روز، برای خردمندان نشانه هایی (قانع کننده) هست".(4) و "روی زمین برای اهل یقین نشانه هایی (متقاعد کننده) است، در خود شما؛ پس مگر نمی بینید؟"(5)
ج) راه عقل: در این راه، هستی خداوند به مدد مقدمات، اصول و روش های کاملاً عقلی ثابت می شود.(6) براهین و ادله فلسفی اثبات خدا، نمونه های روشنی از کاوش های عقلی در راه اثبات خدا است.(7)
بسیاری از استدلال ها و تبیین های عقلی خدایابی به دلیل پیوند با مباحث پیچیده و عمیق فلسفی، برای کسانی که دستی در بحث های فلسفی ندارند، چندان مفید نیست. اما یکی از امتیازات راه عقلی آن است که می توان در مصاف علمی با شبهات ملحدان از آن سود جست و در مقام احتجاج و مناظره، ضعف و سستی دلایل منکران را آشکار ساخت و به چالش عقل گرایانی که جز به استدلال عقلی گردن نمی نهند، پاسخ گفت.
راه عقلی خدایابی می تواند در تقویت ایمان دینی مؤثر باشد؛ زیرا هرگاه خرد آدمی در برابر حقیقتی خاضع گردد، قلب و دل او نیز بدان گرایش قوی تری می یابد. از سوی دیگر، زدودن شک و تردید در سایه استدلال استوار عقلی سهم به سزایی در پیش گیری از آسیب دیدن ایمان دارد.
برای مطالعه و آگاهی بیشتر می توانید به منابع زیر رجوع کنید:
1. المیزان، علامه طباطبایی، ج 18، ص 154
2. آموزش عقاید، مصباح یزدی، ج 2 – 1، ص 68
3. تبیین براهین اثبات خدا، جوادی آملی، ص 43
پاورقی________________________
1. تفسیر نمونه، ج 16، ص 341 و 342.
2. مانند آیه 65 عنکبوت و 30 روم، و 12 و 22 و 23 یونس، 67 اسراء ، 8 و 49 زمر
3. بحار الانوار، ج 3، ص 41.
4. ان فی خلق السماوات والارض و اختلاف اللیل والنهار لآیات لاولی الالباب. (آل عمران، 190).
5. و فی الارض آیات للموقنین. و فی انفسکم، افلا تبصرون. (ذاریات، 20 و 21 و نیز بنگرید به: بقره، 164؛ جاثیه، 3-6؛ یونس، 100 و 101؛ ابراهیم، 10).
6. عقلی نامیدن این راه بدین معنا نیست که تنها در این راه از عقل استفاده می شود، بلکه از آن رواست که به مقدمات و روش های عقلی اکتفا کرده است، بنقل از پایگاه اینترنتی اسلام کوئست.
7. برای مطالعه بیشتر به کتب فلسفی و کلامی مراجعه کنید.