جمع بندی معاد جسماني يا برزخ جسماني؟

کارشناس بحث: استاد صدیق

[=microsoft sans serif]باسلام و تسلیت ایام رحلت جانسوز پیامبر اسلام(صلوات الله علیه و آله) و شهادت امام حسن و امام رضا(علیهما السلام)

[=microsoft sans serif]بحث معاد جسمانی و قیامت در نظام فلسفی صدرا دو مسئله جدا از هم است.

[=microsoft sans serif]معاد جسمانی ناظر به نحوه بازگشت انسانها در روز قیامت و ورود آنها به صحرای محشر است.
[=microsoft sans serif]در نگاه صدرا، بر اساس مبانی فلسفی او، بازگشت انسانها، همانطوری است که ادیان و متون مقدس دین اسلام بیان داشته اند؛ یعنی معاد آنها جسمانی است و برخلاف نظر برخی دیگر از فلاسفه، صرفا روحانی نیست.در این معاد، بدن انسان باز میگردد، هرچند عین همان بدن دنیایی نیست بلکه مثل آن است. این بدن، جسمانی است، هرچند جسم مثالی دارد.(1)

[=microsoft sans serif]اما بحث قیامت، ناظر به این است که آن زمانی که در متون دینی به عنوان رستاخیز مطرح شده است و توصیفات خاصی از آن شده است(مانند در هم پیچیده شدن آسمان و زمین، فرو ریختن ستارگان و خاموشی خورشید و نفخ صور)، از نظر فلسفی چگونه قابل تبیین است.
[=microsoft sans serif]در این مسئله، جناب صدرا بر اساس تعالیم عرفاء، به تبیین قیامت کبرا پرداخته ا ست.
[=microsoft sans serif]در این قیامت، همگان بازگشت به خداوند دارند و آیه شریفه«یا ایها الانسان انک کاح الی ربک کدحا فملاقیه»(2) به خوبی نمایان میشود.
[=microsoft sans serif]در این مسئله، اشاره ای به این نشده است [=microsoft sans serif]که انسانها و همینطور سایر موجودات مادی، مادیت خود را از دست میدهند و تبدیل به مجرد محض میشوند. بلکه با استفاده از وحدت وجود، بیان میکند که چگونه اموری که متغایر با یکدیگر هستند، با یکدیگر وحدت می یابند و تباینی بین آنها برقرار نیست. برای تقریب به ذهن، او مسئله وحدت نفس با قوایش را مثال میزند. همانطور که قوای نفس با یکدیگر متغایر هستند و جای هر یک در بدن با دیگری فرق دارد و آثار آنها نیز همینطور است، ولی با این وجود، در نفس قرار میگیرند و در آن پخش شده و مندَک و مندَمِج در آن میشوند.(3)

[=microsoft sans serif]ــــــــــــــــــــــــــــ
[=microsoft sans serif]1. شواهد الربوبیه، ص342-347(ملاصدرا، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، 1388، چاپ پنجم)
[=microsoft sans serif]2. سوره انشقاق، آیه6
[=microsoft sans serif]3. ر.ک: شواهد الربوبیه، ص376-377

[=microsoft sans serif]

باسلام و تشکر
در مورد نکته اول، لطفا منبع و رفرنس ارائه دهید تا بحث بهتر دنبال شود.

در مورد نکته دوم نیز، شایان ذکر است که:
اولا: جسم در اینجا جسم مثالی است که به نظر صدرا، برای تحفظ بر کارکرد نفس است. زیرا نفس انسان، جوهری است که در مقام فعل نیازمند به بدن است و اگر بدنی در کار نباشد، معطل میماند و چون تعطیل در آفریده های خداوند راه ندارد، بنابراین، باید همیشه نفس همراه با بدن باشد. البته این بدن در دنیا جسم مادی است و عنصری، اما در برزخ و قیامت، جسم مثالی که توسط خود نفس ایجاد میشود و به تعبیر صدرا، مُنشَأ بدن است.
ثانیا: شما با چه پیش فرضی به سراغ قیامت میروید که انتظار دارید بحث بدان سمت پیش برود. مگر قرار است چه اتفاقی بیفتد که شما جسمانیت مثالی را منافی آن می دانید؟

[=microsoft sans serif]باسلام

[=microsoft sans serif]
بنده برای مدعای شما منبع و رفرنس خواستم نه برای کل فلسفه.
شما فرمودید که ملاصدرا چنین ادعایی دارد و نتیجه ادعای او تجرد تام نفس، حتی از بدن است که در قیامت کبرا ظاهر میشود. خب این نیاز به اثبات دارد. وقتی مطلبی را به کسی نسبت میدهید، حتما بیانی از خود ان شخص نیز بیاورید.

ملّاعلي;615702 نوشت:

كه اين جسم (يعني جسم عقلي) فقط اشتراك لفظي با بدن دنيا و برزخ دارد اما در حقيقت وراي جسم است اندازه و ابعاد ندارد

لذا نهايتا آنچه كه باقي مي ماند معاد روحاني است

تا اینجا نیز دوباره تکرار مدعا شده است.
علاوه بر اینکه، جسمی که در قیامت برای نفس اثبات میشود، جسم عقلی نیست، بلکه جسم مثالی است. اصلا جسم عقلی، تعبیری نادرست است.
اگر عقلی است، پس نمتیواند جسم داشته باشد. زیرا جسم یا عنصری ومادی است یا مثالی. جسم عقلی از آن تعابیر نادرست است اگر خود متناقض نباشد.

ملّاعلي;615702 نوشت:

«حاصـل هذا البرهان علي حشر الابدان: ان النفوس الانسانيه باقيه بعد الموت هذا البدن الطبيعي كما مر وليس للمتوسطين درجه الارتقا الي عالم المفارقات العقليه
ولا التعلق بابدان العنصريه بالتناسخ ولا بالاجرام الفكيه علي احد من الوجهين الذين ابطلنا هما و لا التعطيل المحض فلا محاله يكون لها وجود لا في هذا العالم مادي
ولا في العالم تجرد المحض فهي موجوده في العالم متوسط بين التجسم المادي والتجرد العقلي» مفاتيح الغيب ص 686

این بحث مربوط به تمام افراد نیست و مخصوص کسانی است که به مرتبه تجرد عقلی رسیده اند. این افراد جزء خلصین هستند. مابقی افراد، که به این مرتبه از خلوص نرسیده اند، معاد دارند، ولی معاد آنها به نحو مثالی است.
در مورد خود این افراد، می بتوان این ایراد را وارد دانست و معاد آنان را جسمانی ندانست.
[=microsoft sans serif]

ملّاعلي;615702 نوشت:

در اينجا فقط از معاد جسماني در عالم مثال سخن به ميان اورده اما در مجردات تامه و عالم عقول وقوع معاد جسماني محال است

همانطور که از متن ظاهر بود، متوسطین به همان صورت جسمانی(جسم مثالی) محشور میشوند و حشر مربوط به قیامت و معاد است نه برزخ. بنابراین، معاد این افراد مثالی و با جسم مثالی است تا زمانی که به مرتبه تجردعقلی و ادراک عقلی مجرد نائل شوند.

با عرض سلام

رسیدن به مرحله تجرد عقلی، حتی در همین دنیا هم در گرو نفی مراحل مادی و مثالی نیست. نمونه ی بارزش هم همان معراج پیامبر اکرم صلی الله علیه واله است که در مراحلی جسمانی بوده و پس از آن روحانی و تجرد عقلی

سلام

خب در دنیا کاربردهای متعدد دارد. مثلا همان زنده بودن حضرت عیسی که قرآن کریم میفرماید به یقین او را نکشتند بلکه خداوند او را بسوی خود بالا برد. حالا چگونه؟ یعنی جسم دنیایی آن حضرت چه شده است؟

امادر آن دنیا، شما از کجا میدانید که در آنجا هیچ کاربردی ندارد؟

مگر همه انسانها میتوانند به مراحل بالای تجرد و روحانیت راه یابند که واجد جمیع کمالات هم شوند؟

یا اینکه چگونه آن عالمی که مد نظر شماست و جمیع کمالات را هم دارا است، به معنای بینیازی مطلق از جسم است؟

انسانی که به مراحل بالای روحانیت وتجرد دست یافته ، مثل نبی اکرم صلی الله علیه واله ، به مقامی میرسد که حتی جبرئیل امین هم که فرشته وحی خداوند بر آن حضرت بوده ، نمیتواند به آن مقام برسد.

حال همین فرد برای ارتباط با درجات پایینتر لازم است از آن درجه روحانی تنزل پیدا کند درغیر اینصورت ارتباط با موجودات پایینتر غیرممکن میشود، مگر اینکه بتوان به شکل همانها در آمد. مثل فرشتگان که وقتی به دنیا پامیگذارند برای ارتباط با ادمیان مجبورند به هیاتی که قابل درک ماست درآیند.

شما از کجا میدانید انسانها در بهشت (حتی همانها که در مراتب پاییتر قرار دارند) به چنین امری نیاز پیدا نکنند؟

سلام

بله به همین دلیل هم هست که فلاسفه روح را ابدی میدانند. حتی ارواح کفار را. اما در مقام اثبات معاد جسمانی درمیمانند و میگویند چون خدا گفته حتما هست و نمیتوان آن را رد کرد

[=microsoft sans serif]باسلام

بنده نیز عرض کردم که شما برای این ادعای خویش، مستندی از کلام صدرا بیاورید.
اما اینکه ما چه برداشتی از کلام وی داریم و یا اینکه جمع بندی مبانی وی به کجا منتهی میشود، مسئله ای میشود که نیاز به بحث دارد و به راحتی نمیتوان به یک شخص آنرا نسبت داد. مگر اینکه صراحتی از وی در ان زمینه وجود داشته باشد.

اولا: قطعا با توجه به این کلام از جناب صدرا، قیامت کبرای مجرد از هر گونه ماده، فقط مخصوص برخی از بندگان خاص خداوند است ومابقی به این مقام نمیرسند و چون در آن سرا، جای تکامل وجود ندارد(چون عمل اختیاری وجود ندارد) بنابراین، این افراد در همان سطح مثالی خود باقی می مانند.
ثانیا: آن افرادی که به مقام تجرد تام رسیده اند، آنها هم هیچ اشکالی ندارد که در هر دو ساحت بتوانند حضور داشته باشند. مگر فرشتگان(خصوصا چهار فرشته اعظم الهی) مجرد تام نیستند. پس چگونه در برخی موارد به صورت انسان مثالی بر برخی انسانها مانند جناب مریم(س) یا رسول گرامی اسلام(ص) متمثل میشدند.«فتمثل له بشرا سویا»(سوره مریم، آیه17)
بنابراین این مسئله هیچ ایراد عقلی ندارد که کسی در مرتبه تجرد تام باشد ولی در عین حال، بتواند تمثل نیز بیابد.

اما این نکته که

باز هم دلیل بر مدعای شما نمیشود. زیرا
اولا: دلیل دارد و گاهی نیاز به این هست که تمثل بیابد. مثلا برای ارتباط با انسانهای دیگر که در سطح مثالی هستند ولی بهشتی اند. مثلا از اصحاب یمین هستند.تمام این افراد که توان رسیدن به مرحله تجرد تام را ندارند. بنابراین، اگر آروزی همنشینی با پیامبر و اولیای الهی که به مرتبه تجرد رسیده اند را داشته باشد، چگونه باید ارتباط برقرار کنند.
ثانیا: انسانهایی در مرتبه مثالی، در هنگام ارتباط با فرشتگان چه باید بکنند. فرشتگان چگونه با آنان سخن می گویند. اینها بالا میروند یا آنها متمثل میشوند.

[=microsoft sans serif]

اما کلام استاد مصباح، ناظر به بحث دیگری است نه ادعایی که شما مطرح کردید.
ادعای شما این است که معاد صدرایی معاد روحانی است نه جسمانی از نوع مثالی و کلام جناب مصباح ربطی به این ندارد و فقط بیان میکند که طبق نظر صدرا، احیای که همان حیات عقلی و تجرد عقلی است، فقط در مورد برخی اتفاق می افتد و مابقی چنین احیایی ندارند.
شما برای تایید کلام خود باید سراغ نظراتی بروید که نشان دهد صدرا، معاد تمام افراد را از نوع روحانی و عقلی بداند یا در نهایت همگان را به این مرحله برساند.
موفق باشید.

[=microsoft sans serif]

بله قیامت به معنایی که به تجرد تام برسند، ندارند. اما رستاخیز مورد نظر ادیان و بهشت و جهنم دارند و به تناسب مقامشان، در بدن مثالی محشور میشوند.

بله عرض شد اگر برسند، تاره در حد مقربان میشوند، اما دو مسئله باقی میماند.
اولا: کمال یافتن در ان دنیا نیاز به اثبات دارد. بگذریم از اینکه براساس مبانی دینی، ظاهرا کمال یافتن مربوط به دنیا واعمال اختیاری ما در دنیاست.
ثانی: تازه معلوم نیست، رسیدن به مقام تجرد تام، منافاتی داشته باشد با تمثل.

جسمی که صدرا برای معاد جسمانی معرفی میکند، جسمی مثالی است و این جسم، با تجرد تام منافات دارد. زیرا تجرد، بر دو قسم تام و ناقص است. تجرد تام همان تجرد عقلی است که از همه خصوصیات مادی جدا و مبراست و تجرد ناقص، تجرد مثالی است که گرچه حجم ندارد اما سایر خصوصیات مادی را دارد. بنابراین، عالم نفس ومجردات تامه را نمیتوان جسمانی دانست، ولو جسم مثالی.

[=microsoft sans serif]

اصطلاح قیامت در لسان شریعت با لسان برخی فلاسفه متفاوت است.
قیامت مورد نظر شریعت و ادیان، همان احیای اموات و بعد از مرحله برزخ است.
در این مرحله، تمام انسانها محشور میشوند. با این تفاوت که به نظر صدرا، برخی بدون هیچگونه جسمانیت، حتی جسمانیت مثالی و برخی همراه با بدن مثالی.
اما اصطلاح قیامت مورد نظر صدرا که به قیامت کبرا نامیده میشود، ظرف تجمع و بازگشت خلّصین از بندگان و خواص است که هیچگونه مادیت ندارند.

لطفا بحثها را عوض نکنید.
اولا: بحث بر سر نظر صدرا بود. کلام که شما از امام خمینی نقل کردید چه ربطی به کلام صدرا دارد که از ان نتیجه میگیرید که صدرا نیز چنین ادعایی دارد.
ثانیا: هر نقلی که می اورید همراه با رفرنس باشد تا قابلیت استفاده را داشته باشد؛ چون شاید قبل و بعد یک کلام، مطلبی باشد که منظور را کاملا مشخص میکند.
ثالثا: شاید نگاه امام در این کتاب، عرفانی باشد و فضای بحث عرفانی با فلسفی کاملا متفاوت است و نباید اینها را با هم مخلوط کرد.
رابعا: تا انجا که بنده میدانم، امام خمینی، کتابی به عنوان معاد ندارد. شاید منظورتان کتاب "معاد از دیدگاه امام خمینی" باشد که جمع بندی کلمات ایشان است که نمیتواند مستند علمی خوبی برای نظرات یک فرد باشد. زیرا در جمع بندی ها، لحاظ فضای بحث و نوع بحث نمیشود و غالبا جمع فیش هاست. در حالیکه بر اساس آنچه در نکته قبل به عرض رسید، کانتکس فلسفی با عرفانی متفاوت است و شیوه بحث آنها کاملا متباین با هم هستند و نباید این بحثها را با هم خلط کرد.


در این نظر نیز بیان نشده که منظور چیست؟
همانطور که میتواند تکرار مدعای شما باشد، میتواند منظور این باشد که بازگشت معاد جسمانی با جسم مثالی، نفی معاد جسمانی مورد نظر ادیان است.

[=microsoft sans serif]باسلام

نمیدانم، واقعا شما تعمدا فرقی بین اصطلاح قیامت دینی و فلسفی نمیگذارید یا .
دوست عزیز، صدرا نمیگوید که متوسطین حشر و قیامت دینی ندارند. همه انسانها، محشور میشوند.
اما برخی در همان حد بدن مثالی باقی میمامند و برخی دیگر، به مرتبه تجرد تام میرسند.
یعنی قیامت دینی انسانها، با هم فرق دارد.

شما از خود صدرا مطلب بیاورید نه شارحین بزرگوار ایشان.

فرقی نمیکنه؟؟؟؟؟؟
نگاه عرفانی به یک مسئله با نگاه فلسفی فرقی نداره؟

عرفان نظری با عرفان علمی با هم فرق دارد.
انچه بنده گفتم، ممکن سبقه بحث امام، عرفانی باشد، منظورم عرفان نظری است و عرفان نظری ربطی به کشف و شهود ندارد و صرفا یک بحث علمی و ذهنی است. به همین جهت، ممکن است یک انسان منکر خدا هم وارد این وادی شود و بتواند به مدارج بالای عرفان نظری راه یابد.
اما کشف و شهود، مربوط به عرفان عملی است و تا شخصی تهذیب نفس نکند نمیتواند کشف و شهود داشته باشد. رابطه مستقیمی نیز بین این دو نوع عرفان نیست. بنابراین، بسا عرفان نظری ای که به کشف و شهود منتهی نشود و بسا کشف و شهودی که قبلش تحصیلات و اموزش های عرفان نظری مصطلح را نداشته باشد.
بنابراین، بحثی که سبقه عرفان نظری دارد، شاید صرفا مربوط به نظر باشد و هیچ واقعیت خارجی نداشته باشد تا قابل شهود باشد.

اولا: اینکه صدرا میخواسته این کار را بکنه، به این معناست که هر مطلب عرفانی، از هر عارفی، فلسفی هم هست؟

ثانیا: جمع بنی عرفان و فلسفه در حکمت متعالیه، به این معناست که برخی از مدعیات عرفانی را جناب صدرا، با ادله عقلی مستند کرده است. نه اینکه هرچه عارف میگوید را فلسفه بتواند مستدل بکند. سعی صدرا بر این بوده، اما علاوه براینکه تنها در برخی مسائل این کار را کرده است، اصل موفق بودن وی در این امر، مسئله ای دیگر است.

[=microsoft sans serif]باسلام

بحثهای مربوط به جزئیات عالم پس از مرگ و حوادث آن، را نمیتوان به صورت فلسفی ارائه کرد.
زیرا سوای از اینکه جزئیات مسائل، چندان ارتباطی به فلسفه و روش آن ندارد، وقتی این جزئیات مربوط به عالم غیر مشهود میشود، قطعا دیگر نمیتوان ازمبادی مجرب یا محسوس استفاده کرد. بنابراین منبع چندانی برای آن نداریم.
در کلمات فلاسفه نیز مطالبی که در این مورد بیان شده، خیلی جاها نمیتوان به روشنی در موردش قضاوت کرد. خصوصا جناب صدرا که وامدار مباحث فلسفی مکاتب مشائی و اشراقی و نیز عرفان نظری ابن عربی و دیگر عرفای بزرگ است.

با توجه به این نکته جمع بندی نظرات ملاصدرا در مورد قیامت به صورت ذیل ارائه میشود.
به نظر ملاصدرا، انسان در دو سیر نزول و صعود قرار دارد.
در سیر نزولی، از مقام وحدت با ذات الهی به سمت عالم طبیعت حرکت میکند و در سیر صعود، دوباره به همان مرتبه ای که در آن بوده، دوباره باز میگردد.
این سیر، 4 مرتبه و مرحله دارد.
وی برای توضیح این سیر صعودی، سیر صعودی حرکت نفس تا رسیدن به مرتبه تجرد را مثال میزند.
بر اساس نفس شناسی صدرایی، نفس انسان در طی حرکت جوهری خود از حالت جسمانی و صورت نطفه، صورت حیوانی و عقلی را میپذیرد.(1)

[=microsoft sans serif]قیامت نیز بر همین اساس دارای چند مرتبه است.
قیامت صغری، وسطی، کبری و عظمی.
ذکر این نکته ضروری است که تمام نفوس به این مرتبه نمیرسند و این مراحل بر اساس قرب و قابلیتهایی است که نفوس در دنیا کسب کرده اند و بر همان اساس به مراحل بالاتر میرسند.
مرتبه اول، قیامت صغرا است که با مرگ انسان شروع میشود. این مرحله، با جدا شدن نفس از بدن مادی و از دست دادن آن و رسیدن به مرتبه عالم خیال برپا میشود.
مرتبه دوم، قیامت وسطی است با حرکت صعودی نفس از مرتبه خیالی و مثالی خارج و با جدا شدن از مشخصات مثالی، وارد عالم مجردات میشود. در این مرتبه، عقل به تجرد عقلی خود رسیده است و به سکون درآمده است.(2)
مرتبه سوم، قیامت کبرا است که نفس به فطرت و خلقت اولیه خود باز میگردد. در این مرتبه، نفس به مقام عندیت نزد ذات الهی رسیده است.(3)
مرتبه چهارم، مرتبه قیامت عظمی است. در این مرتبه، انسان به فنای کامل فی الله میرسد و این مقام، مقام انسان کامل و مرتبه حقیقت محمدیه است.(4)
تمام انسانهایی که از دنیا میروند، مرتبه اول را طی میکنند و همگی قیامت صغرا دارند. برخی پای به مراتب بالاتر می
گذارند و برخی دیگر، صرفا در همان بدن مثالی خود باقی میمانند و به همان صورت محشور میشوند. این افراد توان بالاتر رفتن را ندارند و مرتبه وجودی آنها در همان حد مثالی باقی میماند و بهشت اینها، همان بهشت جسمانی است که چشمه و درختان و حور و غلمان دارد.
اما برخی که ملکات بیشتری دارند، با سیر وجودی از مرتبه مثالی بالاتر میروند و حتی میتوانند به مقام فنای فی الله برسند که مخصوص اوحدی از اولیاء الله است.

1. شواهد الربوبیه، ص298(ملاصدرا، تهران، مرکز نشر دانشگاهی، 1360)
2. تفسیر سوره های طارق، اعلی و زلزال، ص271(ملاصدرا، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، مولی، 1363)
3. اسرار الایات، ص961(ملاصدرا، تحقیق محمد موسوی، تهران، حکمت، 1358)
4. مفاتیح الغیب، ص536(ملاصدرا، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، 1363)

[=microsoft sans serif]

باسلام
دوست عزیز، لطفا تا آخر پست بنده را بخوانید.
بنده عرض کردم به نظر صدرا، برخی انسانها از حالتی که در برزخ داشتند، بالاتر نمیروند و حشر و قیامتشان درهمان حالت جسم مثالی است و توان بالاتر رفتن را ندارند و فقط برخی میتوانند به مراحل بالاتر راه یابند.
البته اگر منظور صرفا اصطلاح بدن برزخی و مثالی است، حرفی نیست و این انسانهایی که در مرتبه پائین کمال مانده اند، در همان بدن مثالی که در قیامت صغری یافته اند، به بهشت یا جهنم میروند.
تمام حرف بنده این است که بین اصطلاح قیامت فلسفی صدرایی با اصطلاح قیامت دینی فرق بگذاریم.
با قطع نظر از اینکه این کلام و تحلیل صدرا درست باشد یا نباشد.
صدرا معتقد است که تعابیری که در متون دینی در توصیف قیامت بیان شده، همگی حالت استعاری دارد و مراد از افتادن ستارگان و خورشید و ماه، از بین رفتن مشاعر انسان و قوای ادراکی اوست نه خورشید و ستارگان اسمانی که مشاهده میکنیم.

[=microsoft sans serif]

در نگاه صدرا، قیامت یک امر زمان دار نیست که مثلا در یک زمان خاص، ستاره ها فرو بریزند و آسمان و زمین در هم بپیچد. بلکه این امر، برای هر انسانی مختص به خودش انجام میشود. قیامت صغری تا عظمای هر انسانی مختص به خودش است. به همین جهت، دمیدن در صور نیز به تعداد انسانها است.
اما شروع این حرکت صعودی، از زمان مرگ شروع میشود و در نتیجه اعمال اختیاری انسان و عکس العمل مستقیم و غیر مستقیم آنها انسان توان رسیدن به مقامات بالاتر را دارد.

[=microsoft sans serif]

بله حشر غیر از برزخ است.

من فکر میکنم، در پستهای قبل کامل توضیح دادم.
یک بار دیگر.
برزخ به نظر صدرا، همان قیامت صغراست و همگی در آنجا بدن مثالی دارند.
در موقع حشر، برخی در همان حد مثالی باقی میمانند و برخی به حیات عقلی میرسند و برخی بالاتر میروند.
البته اکثر انسانها در همان حد مثالی هستند و به مراتب بالاتر وارد نمیشوند.

لطفا کمی دقت.
به نظر صدرا، کسانی که توان رسیدن به مراتب بالاتر نفس و حیات عقلی را ندارند، بدنی که در هنگام حشر دارند، همان بدنی است که در هنگام برزخ داشته اند و در هر دو صورت، بدنشان مثالی است.

[=microsoft sans serif]

حشر به نظر ملاصدرا عبارتست از بازگشت هر کسی به سوی آنچه غایت و نهایت و هدف او در اعمالش بوده است. با این توضیح که انسان هر کاری در دنیا انجام میدهد، اگر به صورت مکرر تکرار شود، باعث ایجاد ملکاتی درنفس میشود. حال هر ملکه ای که در دنیا بر نفس او غالب شده باشد، آن انسان در آخرت به صورت متناسب با آن متمثل میشود و حشر میگردد.(1) انسانی که ملکه غالب او، انسانیت و معنویت بوده، با انسانی که ملکه غالب او یا تنها ملکه او، شهوت و غضب بوده فرق دارد. یکی به صورت انسانی و دیگری به صورت حیوانات مختلف محشور میشود.

او در همین کتاب بیان میکند که
در باطن هر انسانی، یک حیوان که روح بخاری نامیده میشود قرار دارد که مابین حیات عقلی و حسی است. یعنی دارای حیات برزخی و مثالی است. این حیوان همین الان نیز وجود دارد و با مرگ بدن مادی نمی میرد.
این موجود، همان است که محشور میشود و ثواب و عقابهای مادی که در قران و متون دینی توصیف شده مخصوص اوست.
آنچه محشور میشود، همین نفس حیوانی انسان است که بر اساس ملکاتی کسب شده در دنیا، در آخرت محشور میشور و بر میگردد.
به نظرم میرسد، باید بین کلمات صدرا به این صورت جمع کرد که:
وضعیت انسانها در سرای آخرت به صورت زیر است.
یک وجود مثالی که همین روح بخاری ماست و با مرگ ما نمی میرد. او همان است که محشور میشود و عذاب و عقابهای جسمانی برای اوست.
یک نفس ناطقه که بدن مثالی را به خدمت میگیرد. بدن مثالی او، همین روح بخاری است که در دنیا حیات حیوانی(مابین حیات عقلی و حسی) داشته است. این روح، در دنیا، بین نفس ناطقه و بدن مادی قرار دارد و واسطه بین آنهاست و دستورات نفس مجرد را به بدن مادی می رساند. در آخرت نیز همین روح، بدن و مرکب میشود برای نفس ناطقه مجرد.
تا اینجا بین تمام انسانها مشترک است.
اما برخی از انسانها، از این امر فراتر میروند و قالب مثالی را نیز کنار میگذارند و وارد مرحله عقلی و بالاتر نیز میتوانند بروند که سه مرحله است و قبلا توضیح آن بیان شد.

[=microsoft sans serif]

[=microsoft sans serif]بر اساس آنچه گفته شد، حیات اینگونه انسانها به این صورت است که در برزخ، همان روح بخاری وجود دارد و در آخرت، نفس ناطقه آنها این بدن مثالی را به خدمت میگیرد و برای محاسبه و ثواب و عقاب محشور میشود. یعنی وارد صحرای محشر میشود.

[=microsoft sans serif]

ملّاعلي;626806 نوشت:

حيات اخروي متوسطين همان حيات برزخي بعد از مرگ است و ديگر آنجا مرگ و حيات مجددي ندارند(كه اين با آيات ناسازگار است)

[=microsoft sans serif]این نگاه فلسفی است و تبیین عقلی با توجه به مبانی صدرایی.
ممکن است که با مبانی دینی سازگار نباشد یا حداقل برخی جزئیات آن.
همانطور که برخی از بزرگان و طرفداران حکمت متعالیه نیز گوشزد کرده اند وسعی کرده اند برای مسئله معاد مدل دیگری را ارائه کنند.

ــــــــــــــــــــ
1. شواهد الربوبیه، ص287-288

[=microsoft sans serif]باسلام

از آنجا که سوالات جدیدی مطرح شده است که پاسخ دادن به همه آنها، مستلزم ارائه یک دوره معاد شناسی فلسفی صدرایی است، لازم است که جمع بندی از مطالبی که حول محور سوال اصلی ارائه شده، بیان شود و اگر در همان رابطه سوالی هست بیان شود.

در مورد معاد شناسی صدرا، توجه به چند نکته لازم است.
نکته اول: بر اساس نظر صدرا و برخلاف فلاسفه مشائی، معاد انسان و حشر او به صورت جسمانی است. البته با توجه به خصوصیت غیر مادی عالم برزخ وقیامت، جسمی که در آنجا از نظر فلسفی اثبات میشود، جسم مثالی است نه جسم مادی و عنصری.
نکته دوم: در مسیر تحول و تکامل انسان، برخی انسانها سیر صعودی را طی کرده و به مراحل والاتری از وجود میرسند. از مرتبه جسم مادی که ضعیف ترین مرتبه وجودی در سلسله طولی است و جسم مثالی که مرتبه میانی است، به مرتبه عقلی میرسند.
نکته سوم: نفس، جوهری است که ذاتا بی نیاز به جسم ولی در مقام فعل، نیازمند به مرکب جسمانی است. به این معنا که اگر این تعلق به جسم وجودنداشته باشد، نفس، نفسانیت خود را از دست میدهد و جوهری دیگری میشود. در حالیکه این به معنای انقلاب در ذات است و انقلاب محال است.
نکته چهارم: در سیر صعودی نفس انسان، چهار مرحله وجوددارد که در کلام صدرا به چهار قیامت نامبردار شده است. هر یک زا این مراحل، یک مرتبه از سیر نفس را نشان میدهد. از قیامت صغری که وجود نفس با بدن مثالی است تا مرتبه ای که هیچ دوئیتی باقی نمیماند و وحدت ایجاد میشود بین ذات نفس با ذات الهی.
نکته پنجم: در هیچ یک از این مراتب، نفس انسان بدن خود را از دست نمیدهد و بدون بدن نمیتواند باشد. وقتی که هنوز نفس ناطقه است، همراه با بدن است و وقتی که نفس عاقله میشود نیز بدن دارد و نیاز به مرکب. البته این مرکب، همان بدن مثالی است نه بدن عقلی این بدن، همانطور که بدن برای نفس مجرد مثالی است، با یک واسطه بدن برای نفس عاقله هست.(1)

با توجه به این نکات، انسانی که وارد صحرای محشر میشود، به نظر صدرا همراه با بدن مثالی است. اما همراه با این بدن، در برخی انسانها همان نفس ناطقه است که نتوانسته است به مرتبه عقلی دست یابد و در برخی دیگر نفس عاقله است و به مرتبه عقلی راه یافته است.
اما همه این انسانها در هر مرتبه ای که باشند، بدن مثالی خودرا از دست نخواهند داد و دیگر نفس نیستند بلکه تبدیل به عقل میشوند. در حالیکه این انقلاب است و انقلاب ذات محال است. منتها تفاوت کار در اینجاست که گرچه کسی که به مرتبه عقلانی نفس رسیده است، میتواند با بدن مثالی خود از نعمتهای جسمانی استفاده کند، ولی توجهی به آنها ندارد و آنقدر در نعمتها و لذتهای روحانی غرق میشود که توجهی به جسمانیات مانند حور و میوه و تخت و ... ندارد. نه اینکه نمیتواند از اینها استفاده کند، خیر، میتواند ولی توجهی به آنها ندارد. (2)
بنابراین، معادی که اینگونه افراد دارند، هم روحانی در عالیترین مرتبه اش است و هم جسمانی.
اما برخی دیگر(که غالب افرادرا شامل میشود) فقط معاد جسمانی دارند، آن هم جسم مثالی.
[=microsoft sans serif]
ــــــــــــــــ
1. برای مطالعه بیشتر در مورد بدن مثالی وعقلی ر.ک: درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج3، فصل 19(عبدالرسول عبودیت، قم، موسسه امام خمینی و انتشارات سمت، 1391ش)
2. در این رابطه ر.ک: کشف الاسرار، امام خمینی، ص36-37

[=microsoft sans serif]باسلام

برای اینکه بحث به ثمر برسد، بهتر است که بحث را بر مبنای کتاب شواهد الربوبیه که به نظر بزرگان، جمع بندی نظرات صدرا و تقریبا آخرین نگارش فلسفی اوست بگذاریم.
جناب صدرا در این کتاب، موت را به اعراض نفس از عالم محسوسات و اقبال او به خدا و ملکوت معنا میکند:
بنابراین، موت در این اندیشه صرفا به همان مرگ طبیعی بدن گفته میشود که در آن، نفس از بدن جدا و تعلقش قطع میشود.
بعد از آن دیگر مرگی در کار نیست.

در اشراق 11 مشهد 4 این کتاب، به بحث صور و نفخ در صور نیز اشاره شده است.
مدعای صدرا این است که صور به سکون واود یا فتح آن، جمع صورت است. نفخه نیز دو مرحله دارد، نفخه اول صورتهای موجود در برزخ، استعداد نگهداشتن روح متعلق به خود را از دست میدهند و به عبارتی این استعداد در آنها خاموش میشود و این همان است که در تعبیر قرآن کریم به نفخه اول بیان شده است و به تعبیر صدرا، مراد از "صعق" از دست رفتن استعداد صورت برزخی از قبول روح خودش است:
[=microsoft sans serif]البته این صعق برای کسانی که به مرتبه تجرد عقلانی رسیده اند؛ یعنی انبیاء و کمّلین از اولیای الهی که قیامتشان در همین دنیا صورت گرفته، وجود ندارد و آنها همان مستثنی در فراز «الا من شاء الله» هستند.

بعد از این مرحله که تمام صورتها به جز کسانی که خداوند میخواهد استعداد خود را از دست میدهند و در تعبیر قرآنی به مدهوش شدن یا مردن تعبیر شده است، نفخه دوم صورت میگیرد و به واسطه آن، دوباره صورتهای برزخی مستعد پذیرفتن روح و نفس خود میشود و به واسطه آن روح دوباره مشتعل میشود و به واسطه تعلق گرفتن آن روح، قیام می کند.
بنابراین همانطور که می بینید، بحث مردن در کار نیست.
خلاصه:
مرگ دنیایی در تعبیر صدرا به موت تعبیر شده است.
با نفخه اول، استعداد صورت برزخ از بین میرود.
با نفخه دوم، استعداد پذیرش ارواح دومرتبه به صورتهای برزخی داده میشود و ارواح به همراه صورت برزخی در محشر حاضر میشوند.(3)

[=microsoft sans serif]

ــــــــــــــــــ
1. شواهد الربوبیه، ص281(مشهد، مرکز الجامعی للنشر، 1360، چاپ دوم)
2. سوره زمر، آیه 68
3. شواهد الربوبیه، ص 298

[=microsoft sans serif]

توضیح اینکه، بیانی که صدرا از نفخ صور دارد با دیدگاهی که قبلا شنیده بودیم متفاوت است.
قبلا ما شنیده بودیم که نفخ صور، عبارت است از دمیدن جناب اسرافیل بر یک شیپور بزرگ که آنچنان صدایش بلند است که همگان به محض شنیدنش مدهوش میشوند یا میمیرند.
اما با این توضیح مشخص شد که اصلا صور به معنای شیپور نیست بلکه جمع صورت است و نفخ نیز کنایه است از گرفتن و دادن استعداد صورتها نسبت به تعلق روح به آنهاست.
از دست دادن استعداد صورت برزخی، یعنی اینکه صورت قبلا و در اولین لحظه حضورش در برزخ میتوانست همراه با روح و نفس باشد و روح به آن تعلق بگیرد، به محض نفخ اول، دیگر توان برقراری ارتباط با روح را ندارد.

پرسش:
معروف است كه ملاصدرا (رحمه الله علیه) معاد جسمانی را ثابت كرده. اما آن چه كه از مبانی ايشان بدست مي آيد برزخ جسمانی است نه معاد جسمانی! چرا كه قيامت كبری از نظر ايشان وارد شدن به عالم عقلی و تجرد تام است (يعنی محو آثار جسمانی برزخی)

پاسخ:
در مورد معاد شناسی صدرا، توجه به چند نکته لازم است.
نکته اول: بر اساس نظر صدرا و برخلاف فلاسفه مشائی، معاد انسان و حشر او به صورت جسمانی است. البته با توجه به خصوصیت غیر مادی عالم برزخ و قیامت، جسمی که در آن جا از نظر فلسفی اثبات می شود، جسم مثالی است نه جسم مادی و عنصری.

نکته دوم: در مسیر تحول و تکامل انسان، برخی انسان ها سیر صعودی را طی کرده و به مراحل والاتری از وجود می رسند. از مرتبه جسم مادی که ضعیف ترین مرتبه وجودی در سلسله طولی است و جسم مثالی که مرتبه میانی است، به مرتبه عقلی می رسند.

نکته سوم: نفس، جوهری است که ذاتا بی نیاز به جسم ولی در مقام فعل، نیازمند به مرکب جسمانی است. به این معنا که اگر این تعلق به جسم وجودنداشته باشد، نفس، نفسانیت خود را از دست می دهد و جوهری دیگری می شود. در حالی که این به معنای انقلاب در ذات است و انقلاب محال است.

نکته چهارم: قیامت دارای چند مرتبه است. قیامت صغری، وسطی، کبری و عظمی. ذکر این نکته ضروری است که تمام نفوس به این مرتبه نمی رسند و این مراحل بر اساس قرب و قابلیت هایی است که نفوس در دنیا کسب کرده اند و بر همان اساس به مراحل بالاتر می رسند.

مرتبه اول، قیامت صغرا است که با مرگ انسان شروع می شود. این مرحله، با جدا شدن نفس از بدن مادی و از دست دادن آن و رسیدن به مرتبه عالم خیال بر پا می شود.

مرتبه دوم، قیامت وسطی است با حرکت صعودی نفس از مرتبه خیالی و مثالی خارج و با جدا شدن از مشخصات مثالی، وارد عالم مجردات می شود. در این مرتبه، عقل به تجرد عقلی خود رسیده است و به سکون در آمده است.(1)

مرتبه سوم، قیامت کبرا است که نفس به فطرت و خلقت اولیه خود باز می گردد. در این مرتبه، نفس به مقام عندیت نزد ذات الهی رسیده است.(2)

مرتبه چهارم، قیامت عظمی است. در این مرتبه، انسان به فنای کامل فی الله می رسد و این مقام، مقام انسان کامل و مرتبه حقیقت محمدیه است.(3)

تمام انسان هایی که از دنیا می روند، مرتبه اول را طی می کنند و همگی قیامت صغرا دارند. برخی پا به مراتب بالاتر می‌گذارند و برخی دیگر، صرفا در همان بدن مثالی خود باقی می مانند و به همان صورت محشور می شوند. این افراد توان بالاتر رفتن را ندارند و مرتبه وجودی آن ها در همان حد مثالی باقی می ماند و بهشت این ها، همان بهشت جسمانی است که چشمه و درختان و حور و غلمان دارد. اما برخی که ملکات بیشتری دارند، با سیر وجودی از مرتبه مثالی بالاتر می روند و حتی می توانند به مقام فنای فی الله برسند که مخصوص اوحدی از اولیاء الله است.

نکته پنجم: در سیر صعودی نفس انسان، چهار مرحله وجود دارد که در کلام صدرا به چهار قیامت نام برده شده است. هر یک از این مراحل، یک مرتبه از سیر نفس را نشان می دهد. از قیامت صغری که وجود نفس با بدن مثالی است تا مرتبه ای که هیچ دوئیتی باقی نمی ماند و وحدت ایجاد می شود بین ذات نفس با ذات الهی.

نکته ششم: در هیچ یک از این مراتب، نفس انسان بدن خود را از دست نمی دهد و بدون بدن نمی تواند باشد. وقتی که هنوز نفس ناطقه است، همراه با بدن است و وقتی که نفس عاقله می شود نیز بدن دارد و نیاز به مرکب. البته این مرکب، همان بدن مثالی است نه بدن عقلی این بدن، همان طور که بدن برای نفس مجرد مثالی است، با یک واسطه بدن برای نفس عاقله هست.(4)

با توجه به این نکات، انسانی که وارد صحرای محشر می شود، به نظر صدرا همراه با بدن مثالی است. اما همراه با این بدن، در برخی انسان ها همان نفس ناطقه است که نتوانسته است به مرتبه عقلی دست یابد و در برخی دیگر نفس عاقله است و به مرتبه عقلی راه یافته است.
اما همه این انسان ها در هر مرتبه ای که باشند، بدن مثالی خود را از دست نخواهند داد و دیگر نفس نیستند بلکه تبدیل به عقل می شوند. در حالی که این انقلاب است و انقلاب ذات محال است. منتها تفاوت کار در این جاست که گر چه کسی که به مرتبه عقلانی نفس رسیده است، می تواند با بدن مثالی خود از نعمت های جسمانی استفاده کند، ولی توجهی به آن ها ندارد و آن قدر در نعمت ها و لذت های روحانی غرق می شود که توجهی به جسمانیات مانند حور و میوه و تخت و ... ندارد. نه این که نمی تواند از این ها استفاده کند، خیر، می تواند ولی توجهی به آن ها ندارد. (5) بنا بر این، معادی که این گونه افراد دارند، هم روحانی در عالی ترین مرتبه اش است و هم جسمانی. اما برخی دیگر (که غالب افراد را شامل می شود) فقط معاد جسمانی دارند، آن هم جسم مثالی.

در این مسئله،اشاره ای به این نشده است که انسان ها و همین طور سایر موجودات مادی، مادیت خود را از دست می دهند و تبدیل به مجرد محض می شوند. بلکه با استفاده از وحدت وجود، بیان می کند که چگونه اموری که متغایر با یکدیگر هستند، با یکدیگر وحدت می یابند و تباینی بین آن ها برقرار نیست. برای تقریب به ذهن، او مسئله وحدت نفس با قوایش را مثال می زند. همان طور که قوای نفس با یکدیگر متغایر هستند و جای هر یک در بدن با دیگری فرق دارد و آثار آن ها نیز همین طور است، ولی با این وجود، در نفس قرار می گیرند و در آن پخش شده و مندَک و مندَمِج در آن می شوند.(6)

ـــــــــــــــــــــــــ
(1) تفسیر سوره های طارق، اعلی و زلزال، ص271(ملاصدرا، ترجمه و تصحیح محمد خواجوی، مولی، 1363).
(2) اسرار الایات، ص961(ملاصدرا، تحقیق محمد موسوی، تهران، حکمت، 1358).
(3) مفاتیح الغیب، ص536(ملاصدرا، تهران، انجمن حکمت و فلسفه، 1363).
(4) برای مطالعه بیشتر در مورد بدن مثالی وعقلی ر.ک: درآمدی به نظام حکمت صدرایی، ج3، فصل 19(عبدالرسول عبودیت، قم، موسسه امام خمینی و انتشارات سمت، 1391ش).
(5) کشف الاسرار، امام خمینی، ص36.
(6) شواهد الربوبیه، ص376-377(ملاصدرا، تصحیح سید جلال الدین آشتیانی، قم، بوستان کتاب، 1388، چاپ پنجم).