جمع بندی آیات قرآن در مورد برده داری آیا برای همان زمان 1400 سال پیش بوده؟

قرآن و آیات مربوط به عبد و کنیز

پرسش:
آیاتی که احکام مربوط به عبد و کنیز را مطرح می کند برای 1400سال پیش است و برای آن زمان تعبیر خوبی بوده ولی الآن که دنیا باید به سمت دموکراسی برود آیا برده داری درست است؟ چرا آیاتش باید در قرآنی باشد که ادعا دارد تا ابد قرار است بماند؟

پاسخ:
با سلام و درود
در 14 آیه در باره ملک یمین (برده = عبد یا کنیز) سخن گفته و احکامی بیان شده است؛ ابتدا به برخی آیات اشاره و سپس نکاتی در همین زمینه بیان می شود:

«فَإِنْ خِفْتُمْ أَلاَّ تَعْدِلُوا فَواحِدَةً أَوْ ما مَلَكَتْ‏ أَيْمانُكُمْ ذلِكَ أَدْنى‏ أَلاَّ تَعُولُوا»؛ و اگر مى ‏ترسيد عدالت را (درباره همسران متعدد) رعايت نكنيد، تنها يك همسر بگيريد، و يا از زنانى كه مالك آنهائيد استفاده كنيد، اين كار، از ظلم و ستم بهتر جلوگيرى مى ‏كند.(1)
«وَ مَنْ لَمْ يَسْتَطِعْ مِنْكُمْ طَوْلاً أَنْ يَنْكِحَ الْمُحْصَناتِ الْمُؤْمِناتِ فَمِنْ ما مَلَكَتْ‏ أَيْمانُكُمْ مِنْ فَتَياتِكُمُ الْمُؤْمِناتِ...»؛ و آنها كه توانايى ازدواج با زنان (آزاد) پاكدامن باايمان را ندارند، مى ‏توانند با زنان پاكدامن از بردگان باايمانى كه در اختيار داريد ازدواج كنند ... .(2)
«وَ بِالْوالِدَيْنِ إِحْساناً وَ بِذِي الْقُرْبى‏ ... وَ ما مَلَكَتْ‏ أَيْمانُكُمْ إِنَّ اللَّهَ لا يُحِبُّ مَنْ كانَ مُخْتالاً فَخُوراً»؛ و به پدر و مادر، نيكى كنيد؛ هم چنين به خويشاوندان ... و بردگانى كه مالك آنها هستيد؛ زيرا خداوند، كسى را كه متكبر و فخر فروش است، (و از اداى حقوق ديگران سرباز مى ‏زند،) دوست نمى ‏دارد.(3)
«... وَ لا يُبْدينَ زينَتَهُنَّ إِلاَّ لِبُعُولَتِهِنَّ أَوْ آبائِهِنَّ ... أَوْ ما مَلَكَتْ‏ أَيْمانُهُن‏...»؛ ... و زينت خود را آشكار نسازند مگر براى شوهرانشان، يا پدرانشان ... يا بردگانشان [كنيزانشان‏]، ... .(4)
«يا أَيُّهَا الَّذينَ آمَنُوا لِيَسْتَأْذِنْكُمُ الَّذينَ مَلَكَتْ‏ أَيْمانُكُمْ وَ الَّذينَ لَمْ يَبْلُغُوا الْحُلُمَ مِنْكُمْ ثَلاثَ مَرَّاتٍ ...»؛ اى كسانى كه ايمان آورده‏ ايد! بردگان شما، و هم چنين كودكانتان كه به حدّ بلوغ نرسيده ‏اند، در سه وقت بايد از شما اجازه بگيرند ... .(5)
و آیات دیگر ... .

ـ در باره آیات فوق و نیز موضوع برده داری، نکاتی قابل توجه است:
1. هیچ کدام از این آیات، مختص عبد و کنیز نیست، بلکه حکمی بیان شده که افراد و مصادیق مختلف دارد و یکی از افراد آن کنیز یا عبد است؛ لذا اگر حکم کنیز یا عبد نیز از این آیه حذف شود، باز هم آیه و پیامش و ... باقی است و کاربردهای خود را دارد. پس نمی توان مدعی شد این آیات، امروزه مفید و کاربردی نیست.

2. آیات قرآن می تواند از جهات مختلف دارای اعجاز باشد، مانند فصاحت، بلاغت، پیامرسانی، هدایتگری، علمی، تربیتی و ...؛ لذا حیث اعجاز آن محدود و مختص به یک مورد خاص نیست.
پس اگر موضوعی داشته باشیم که امروزه مورد نداشته نباشد نمی توان گفت این آیه دیگر فایده ندارد و مورد استفاده نیست.

3. برده داری منسوخ نشده است بلکه با تدبیر و مدیریتی که اسلام داشته، مورد و مصداقش تمام شده است؛ لذا اگر روزی موردش پیش آید باز هم این آیات و نیز روایات وارده، مورد نیاز است. البته موضوع اسیر گرفتن در جنگ و ایجاد برده و کنیز و ... متوقف بر اجازه امام معصوم است و چه بسا امام عصر (علیه السلام) تشخیص دهند در جنگ با کفار حربی، دیگر نیازی به اسیر گرفتن (عبد و کنیز) نیست.

4. برده داری واقعیت زمان خودش بوده و احکام قرآن هم ناظر به موقعیت زمان خودش است برای این که ثابت کند چگونه با موقعیت زمان خودتان، صحیح برخورد کنید.
البته فراموش نشود که قرآن کتاب حکمت ها است و حکمت ناظر به زمان خودش است و ما باید از آن حکمت برای زمان خودمان پند بگیریم.

5. اسلام مبدع و آورنده برده داری نیست بلکه موضوع عبد و کنیز، در آن زمان کاملا عادی و متعارف بوده و نمی شده یکمرتبه آن را تعطیل نمود.
اسلام با بیان احکام برده داری و توصیه های بسیار در آزادسازی آن ها ـ حتی در ادای کفارات ـ و تشریع احکامی که سرانجام به آزاد شدن برده منتهی شود، مسیر برچیدن برده داری را طی نموده است.
به بیان دیگر؛ اسلام بر رسوم و آداب عرب وارد شده و خودش این رسم ها را تاسیس نکرده است. برداشتن رسوم و آداب هم به یکباره ممکن نیست و تالی فاسد دارد لذا ابتدا آن ها را تعدیل و به تدریج علی القاعده کرده است.
بطور کلی اسلام اکثرا شیوه اصلاحی داشته و کمتر انقلابی و ضربتی بوده است.
در قرآن تعبیر «تَحْريرُ رَقَبَة» (آزاد کردن برده) چندین بار تکرار شده که در باره ادای کفاره و آزاد نمودن برده است، مانند قتل خطایی و دیه(6)، کفاره شکستن قسم(7)، کفاره ظهار(8)، موافقت با تقاضای برده برای قرارداد جهت آزادی(9)، و ... . نزول این آیات، از جمله مواردی است که اسلام با مدیریت کردن موضوع برده داری، توانست آن را تعدیل و سپس موضوع آن را منتفی کند.

6. در باره زنی که اسیر شده و به ملکیت در می آید باید گفت:
ـ این موضوع ناظر به جنگ با کفار است.
ـ اسیر گرفتن (کنیز) در جنگ، نیاز به اجازه معصوم دارد و بدون آن جایز و مشروع نیست.
ـ با زن کافری که اسیر شده چگونه باید برخورد کرد؟
يا بايد به محيط كفر بازگشت داده شود، که این بر خلاف اصول تربيتى اسلام است.
یا در همان محیط اسلام، آزاد باشد، که این عادلانه نبوده و لازمه اش این است که هر مجرمی اطمینان داشته باشد که مجازات نمی شود.
یا باید کشته شود، که این ظالمانه است.
يا باید اسیر بماند و برای همیشه بدون شوهر بماند، که این هم ظالمانه است.
و يا رابطه او با شوهر سابقش قطع شود و از نو ازدواج ديگرى نمايد. که اسلام این را مناسب تر دانسته و انتخاب کرده است.
با این انتخاب، او در جایگاه کنیز، به زندگی ادامه داده و اجازه ازدواج هم دارد. افزون بر این که زندگی در کنار مسلمانان باعث آشنایی او با اسلام می شود و فرزندی هم اگر از او متولد شود مسلمان است.
لذا چنین حکمی با فضای موجود آن زمان منافات نداشته، و با توجه به موارد مجازات، این حکم مناسب ترین راه برخورد با زن کافری است که در جنگ به اسارت درآمده است.
مطلب دیگر؛ اسلام هیچ گاه اجازه نداده است كه مسلمانان با زنان شوهردار حتى از ملل و مذاهب ديگر ازدواج كنند. زن کافر، اگر اسلام بیاورد، رابطه اش با شوهر کافرش (در صورت ادامه بر کفر) قطع می گردد، و در رديف زنان بدون شوهر قرار خواهد گرفت. لذا با اسلام آوردن، خود به خود، او طلاق داده می شود و پس از گذراندن دوران عده، می تواند مجددا ازدواج کند.
اسارت نیز همین حکم را دارد. زن کافری كه در جنگ به اسارت مسلمانان در مى‏ آيد، اسلام، اسارت او را بمنزله "طلاق" از شوهر سابقش تلقى كرده، و اجازه مى ‏دهد بعد از تمام شدن عده او، با او ازدواج شود و يا هم چون يک كنيز با آنان رفتار شود.(10)

7. برده داری اشتباه است ولی چه بسا بین بد و بدتر مجبور به انتخاب هستیم یعنی در یک شرائطی بتوان آن را اجازه داد، مثل جنگ با کفار، که اسیر را یا باید کشت و یا حبس ابد نمود و یا برده نمود، که بین این سه راه، برده گرفتن اگر چه اصلش پسندیده نیست ولی در انتخاب بین بد بدتر ترجیح دارد.
لذا برده داری به خودی خود خلاف فطرت است ولی در تزاحمات (مثل انتخاب بین بد و بدتر)، چه بسا مجبور به انتخاب آن باشیم و نسبت به موارد جایگزین آن، ترجیح داشته باشد.
قابل توجه این که دین اسلام کامل است و این انتخاب بد را شرائط بیرونی بر دین تحمیل کرده است نه این که این بد در دین بوده است. لذا نقص دین محسوب نمی شود.

نتیجه:
برده داری گرچه خلاف فطرت و اشتباه است ولی واقعیت آن زمان بوده و بر اسلام تحمیل شده و در جامعه آن روز آن قدر ریشه و جایگاه داشته که اسلام نمی توانسته به صورت انقلابی و ضربتی برخورد نموده و آن را بردارد، لذا آن را مدیریت نموده و با تدبیری درست و منطقی، آن را به گونه ای تعدیل نمود تا دیگر مورد و مصداقی برای برده داری نماند.
وجود آیاتی در قرآن در این زمینه، با توجه به نزول قرآن که تدریجی و به تناسب نیاز مردم بوده است نیز کاملا طبیعی و منطقی است. حتی امروزه که برده داری مورد و مصداق ندارد، باز هم آیات مرتبط با آن، کاربردی و قابل استفاده هستند زیرا ـ علاوه بر این که یک آیه از جهات مختلف می تواند اعجاز داشته باشد ـ احکام مربوط به برده داری، در خلال احکام دیگر است و این گونه نیست که آن آیه کاربرد نداشته و قابل استفاده نباشد.
بنابر این، چنین ادعایی که آن آیات امروزه کاربردی نبوده و قابل استفاده نیست، ادعایی باطل و نادرست است.

_________
(1) نساء: 4/ 3.
(2) نساء: 4/ 25.
(3) نساء: 4/ 36.
(4) نور: 24/ 31.
(5) نور: 24/ 58.
(6) نساء: 4/ 92.
(7) مائده: 5/ 89.
(8) مجادله: 58/ 3.
(9) نور: 24/ 33.
(10) ر.ک: تفسير نمونه، نرم افزار جامع التفاسیر نور، ج ‏3، ص 332.