جمع بندی درجات بهشت و جهنم یعنی چه؟

از تعبيرات مختلف قرآن به خوبي استفاده مي‏شود که باغ‏هاي بهشتي متعدد و گوناگون و داراي درجات است و درجات و مقامات آن به تعداد مراتب و مقامات بهشتيان است. هر گروهي از آن‏ها طبق شايستگي­هايي که دارند در باغ‏هاي بهشتي مسکن مي‏گزينند.

مثلا پيامبر(ص) در تفسير آيات سوره (الرحمن) مي‏فرمايد: "جنتان من ذهب للمقربين و جنتان من ورق لاصحاب البمين؛ دو باغ بهشتي از طلا براي مقربان درگاه الهي و دو باغ بهشتي از نقره براي اصحاب يمين است.(1)

درجات بهشت

1 - جنة الخلد: وعده اين بهشت به متقين داده شده است. (جنه الخلد التي وعد المتقون).(2)
2 - جنان عدن: بعضي از مفسران گفته‏اند جنات عدن، وسط بهشت است که در واقع باغ‏هاي بهشتي محسوب مي‏شود اما از بس گسترده است به طوري که هر گوشه‏اي از آن گويي بهشت مستقلي است.


3 - جنة المأوي: جنت المأوي محل پذيرايي بهشتيان است که اعمال صالح انجام داده‏اند.

4 - جنات فردوس: شايد بهترين بهشت‏ها باشد، لذا از پيامبر(ص) نقل شده: هنگامي که از خداوند متعال تقاضاي بهشت مي‏کنيد، فردوس را تقاضا کنيد که وسط بهشت و قسمت اعلا و برتر آن است و بر فراز آن عرش خدا است و نهرهاي بهشتي از فردوس سرچشمه مي‏گيرد. (3)

در حديث ديگر از امير المؤمنين (ع) آمده است: براي هر چيز محل اعلائي است و اعلاي بهشت، بهشت فردوس است که براي محمد و آل محمد(ص) است.
از ابن عباس نقل شده که باغ‏هاي بهشت هشت عدد است.
جنة المأوي، دار الجلال، دارالقرار، دارالسلام، بهشت عدن، بهشت خلد، بهشت فردوس و بهشت نعيم.(4)
به طور کلي مي‏توان گفت درجات و مقامات بهشت به اندازه درجات و مقامات بهشتيان است و رتبه و مقام بهشتيان با هم تفاوت دارد.
اما درباره طبقات جهنم از آيات متعدد قرآن استفاده مى‏شود که طبقات جهنم و ارکان آن متفاوت است. جهنم درهاى متعدد دارد شايد به اين صورت باشد وقتى فردى از درى وارد جهنم شد دوباره در ديگرى باز مى‏شود وارد جهنم بدترى مى‏شود و همين طور.
قرآن مى‏فرمايد: و سيق الذين کفروا الى جهنم زمرا حتى اذا جائوها فتحت ابوابها.(5) کسانى که کفار شدند و گروه گروه به جهنم رانده مى‏شوند وقتى به دوزخ مى‏رسند درهاى آن گشوده مى‏شود.


ان المنافقين فى الدرک الاسفل من النار و لن تجدلهم نصيرا. (6) منافقان در پايين‏ترين مرحله دوزخ قرار دارند و هرگز ياورى براى آن‏ها نخواهى يافت.

در آيه و انّ جهنم لموعدهم اجمعين لما سبعة ابواب لکلّ باب منهم جزء مقسوم.(7) جهنم ميعاد گاه همه آن‏ها است هفت در دارد و براي هر درى گروه معينى از آن‏ها تقسيم شده‏اند.
در حديثى از على(ع) آمده است که فرمود: «آيا مى‏دانيد درهاى دوزخ چگونه است. سپس امام يک دست خود را بر روى ديگر گذارد و آن را گشود (اشاره به اين که آن‏ها طبقاتى روى هم ديگر قرار دارند).(8)
در حديث ديگرى از همان حضرت نقل شده است که بعد از تفسير درهاى هفتگانه دوزخ به طبقاتى که بعضى بالاى بعض ديگر قرار دارند نام‏هاى اين طبقات را چنين مى‏شمرد: از همه پايين‏تر، جهنم و بالاى آن لظى و بالاى آن حطمه و فوق آن سقر و بالاى آن جحيم و فوق آن سعير و فوق آن هاويه است.(9)
طبقات جهنم يکى از ديگر دردناک‏تر و گروه­هايى که وارد آن‏ها مى‏شوند يکى از ديگرى گنه کار ترند و اعمالى که آن‏ها انجام مى‏داده‏اند يکى از ديگرى بدتر است.
نتیجه:
درجات بهشت و درکات جهنم همان جایگاه و مقام خوبان و بدان در بهشت و جهنم است.

پى­ نوشت‏ها:
1 - پيام قرآن، ج 6، ص 345، به نقل از تفسير در المنثور، ج 6، ص 146.
2 - فرقان (25) آيه 15.
3 - همان، ص 351، به نقل از روح المعاني، ج 16، ص 47.
4 - همان، ص 350.
5- زمر (39) آيه 71.
6- نساء (4) 145.
7- حجر (15) آيه 43 و 44.
8- پيام قرآن، ج 6، ص 417، به نقل از در المنثور، ج 4، ص 99.
9- همان، به نقل از نور الثقلين، ج 3، ص 19، حديث 64.

اما آن حدیثی که فرمودید بنده نیافتم و اگر شما جایی دیدید با سند نقل کنید تا بررسی شود.

اما در مورد "ب" باید عرض کنم که قرار نیست این تفاوت درجات مورد حس برای دیگران و مورد حسرت آنها باشد تا درجه معنا پیدا کند
از طرفی در حدیث هست که به اهل بهشت درکات جهنم و جایگاه جهنمیان را نشان داده و همچنین از درجات پایین تر خود با خبر می کنند تا این لذتی باشد برای آنها و مزید بر شادیشان و شکرشان شود.
پس درجات بالا از درجات پایین باخبر اند ولی پایین ها از بالایی ها بی خبر اند و موجب هم و غم آنها نخواهد شد.

پرسش:
منظور از درجات بهشت و جهنم چیست؟ آیا اختلاف درجات بهشت در نوع مصالح ساخته شده ان و تعداد درختان است و انبوهی درختان ان است؟
آیا افراد می توانند در بهشت های مختلف جا به جا شوند و رفت و آمد کنند؟با توجه به باقیات الصالحات ، امکان بالاتر یا پایین تر رفتن درجات انسان در بهشت یا جهنم وجود دارد؟
روایتی شنيده ام كه هم گناه كاران و هم نيكوكاران هر دو در قيامت حسرت می خورند. غبطه خوردن دقيقاً چه حالتی هست و آيا می شود آن را نوعی حسرت خوردن به حساب آورد که در بهشت باشد.؟

پاسخ:
از تعبيرات مختلف قرآن به خوبی استفاده مي ‏شود که باغ‏ های بهشتی متعدد و گوناگون و دارای درجات است و درجات و مقامات آن به تعداد مراتب و مقامات بهشتيان است. هر گروهی از آن‏ ها طبق شايستگی­ هايی که دارند در باغ‏ های بهشتی مسکن می‏ گزينند.
مثلا پيامبر (صلی الله علیه و آله) در تفسير آيات سوره (الرحمن) می‏ فرمايد: «جنتان من ذهب للمقربين و جنتان من ورق لاصحاب الیمين»؛ دو باغ بهشتی از طلا برای مقربان درگاه الهی و دو باغ بهشتی از نقره برای اصحاب يمين است.(1)

_ درجات بهشت
1- جنة الخلد: وعده اين بهشت به متقين داده شده است. «جنه الخلد التي وعد المتقون».(2)
2- جنات عدن: بعضی از مفسران گفته‏ اند جنات عدن، وسط بهشت است که در واقع باغ‏ های بهشتی محسوب می شود اما از بس گسترده است به طوری که هر گوشه‏ ای از آن گويی بهشت مستقلي است.
3- جنة المأوی: جنت المأوی محل پذيرايی بهشتيان است که اعمال صالح انجام داده‏ اند.
4- جنات فردوس: شايد بهترين بهشت‏ ها باشد، لذا از پيامبر (صلی الله علیه و آله) نقل شده: هنگامي که از خداوند متعال تقاضای بهشت می‏ کنيد، فردوس را تقاضا کنيد که وسط بهشت و قسمت اعلا و برتر آن است و بر فراز آن عرش خدا است و نهرهای بهشتی از فردوس سرچشمه می‏ گيرد.(3)

در حديث ديگر از امير المؤمنين (علیه السلام) آمده است: براي هر چيز محل اعلائی است و اعلای بهشت، بهشت فردوس است که برای محمد و آل محمد (صلی الله علیه و آله) است.
از ابن عباس نقل شده که باغ‏ های بهشت هشت عدد است.
جنة المأوی، دار الجلال، دارالقرار، دارالسلام، بهشت عدن، بهشت خلد، بهشت فردوس و بهشت نعيم.(4)
به طور کلی می‏ توان گفت درجات و مقامات بهشت به اندازه درجات و مقامات بهشتيان است و رتبه و مقام بهشتيان با هم تفاوت دارد.
اما درباره طبقات جهنم از آيات متعدد قرآن استفاده مى ‏شود که طبقات جهنم و ارکان آن متفاوت است. جهنم درهاى متعدد دارد شايد به اين صورت باشد وقتى فردى از درى وارد جهنم شد دوباره در ديگرى باز مى‏ شود وارد جهنم بدترى مى‏ شود و همين طور ... .
قرآن مى ‏فرمايد: «و سيق الذين کفروا الى جهنم زمرا حتى اذا جائوها فتحت ابوابها.»؛ کسانى که کفار شدند و گروه گروه به جهنم رانده مى‏ شوند وقتى به دوزخ مى‏ رسند درهاى آن گشوده مى ‏شود.(5)

«ان المنافقين فى الدرک الاسفل من النار و لن تجدلهم نصيرا.»؛ منافقان در پايين‏ ترين مرحله دوزخ قرار دارند و هرگز ياورى براى آن‏ ها نخواهى يافت.(6)

در آيه «و انّ جهنم لموعدهم اجمعين لما سبعة ابواب لکلّ باب منهم جزء مقسوم.»؛ جهنم ميعاد گاه همه آن‏ ها است هفت در دارد و براي هر درى گروه معينى از آن‏ ها تقسيم شده‏ اند.(7)
در حديثى از حضرت على (علیه السلام) آمده است که فرمود: «آيا مى‏ دانيد درهاى دوزخ چگونه است. سپس امام يک دست خود را بر روى ديگر گذارد و آن را گشود (اشاره به اين که آن‏ ها طبقاتى روى هم ديگر قرار دارند).(8)
در حديث ديگرى از همان حضرت نقل شده است که بعد از تفسير درهاى هفت گانه دوزخ به طبقاتى که بعضى بالاى بعض ديگر قرار دارند نام‏ هاى اين طبقات را چنين مى‏ شمرد: از همه پايين‏ تر، جهنم و بالاى آن لظى و بالاى آن حطمه و فوق آن سقر و بالاى آن جحيم و فوق آن سعير و فوق آن هاويه است.(9)
طبقات جهنم يکى از یکی ديگر دردناک‏ تر و گروه­ هايى که وارد آن‏ ها مى‏شوند يکى از ديگرى گنه کارترند و اعمالى که آن‏ ها انجام مى‏ داده ‏اند يکى از ديگرى بدتر است.
_نتیجه:
درجات بهشت و درکات جهنم همان جایگاه و مقام خوبان و بدان در بهشت و جهنم است.

_ جابجا شدن بهشتیان
صرفا اختلاف درجات به کمی درختان و باغ ها نیست این ها نمونه ای محسوس از نعمت های بهشتی هستند چه بسا نعمت هایی در درجات بالای بهشت هست که بیان آن ها برای ما که در این دنیا هستیم اصلا قابل تصور و درک نیست مثلا رضوان الهی ،همسایه بودن اولیای الهی، دیدن جمال آن ها، دیدن برق لبخند علی (علیه السلام) و...
نعمات بهشتیان اعم از مادی و معنوی همه بر اساس شان و مرتبت ایشان تقسیم می شود. لذا اگر چه همه از قصرهای مجلل و همسران و دیگر نعمات بهشتی برخوردارند، اما کیفیت آنها متناسب با درجاتشان فرق دارد. من جمله میزان دیدار و همنشینی با بزرگان بهشتی همچون پیامبران و امامان نیز بسته به درجات بهشتیان متغیر است. همچنین بالاترین نعمت بهشت که بنا بر نقل، لذت درک خدا و رضایت اوست، نیز بستگی به شان بهشتیان دارد .

روای گوید از حضرت رضا (علیه السّلام) پرسیدم: نظر شما در باره این حدیث كه اهل حدیث نقل مى‏ كنند: «اهل ایمان از منازل و مقامات خود در بهشت، خدا را زیارت مى ‏كنند» چیست؟ حضرت رضا علیه السّلام فرمود: اى ابا صلت، خداوند تبارك و تعالى حضرت محمّد (صلّى اللَّه علیه و آله) را بر تمام مخلوقین، حتى فرشتگان و انبیاء عظام، برترى داده است، و بیعت كردن با او را به منزله بیعت با خود ساخته و زیارت و دیدار پیامبر را در دنیا و آخرت به منزله زیارت و دیدار خود شمرده است،... و درجه و مقام پیامبر (صلّى اللَّه علیه و آله) در بهشت از تمام درجات بالاتر است، پس هر كس از درجه و مقام خود در بهشت؛ آن حضرت را زیارت كند، خداوند تبارك و تعالى را زیارت كرده است.

حتی همان مثال های شبه مادی که خدا از درجات بهشت برای ما می زند که خیلی اوقات ما آن ها را نمی فهمیم سوره مبارکه واقعه را ببینید بهشتی که برای سابقون ترسیم می کند و بهشتی که برای اصحاب یمین بیان فرموده چقدر متفاوت است تازه این ها بیان تنزلی از آن جایگاه است که مورد فهم ما قرار گیرد و از همه این ها گذشته نعمت ها و لذت های معنوی بهشت بی حد و حصر است که درجات بهشت با آن ها بهتر بیان می گردد.
امیر مومنان علی (علیه السلام)فرمودند : «الیَوم یَومُ العَمَلِ وَ لاَ حِسَابٍ وَ غَداً یَومُ الحِسَابِ وَلاَ عَمَلٍ»

_ بالا رفتن درجات در بهشت
در قیامت چه بهشت و چه جهنم هیچ عملی نیست که باعث بالا رفتن درجه انسان شود دنیا دار عمل است و قیامت دار جساب است
از طرفی نعمت های بهشت آن گونه نیست که فرد بتواند آن را درک کند ولی به او ندهند بلکه فردی که در درجات پایین بهشت است قدرت درک نعمات بالا را ندارد دقیقا مانند همین دنیا کسانی هستند که با نعمت های پایین مادی سرگرم اند که اصلا لذت همنشینی با علما را نمی فهمند و اگر آن ها را در محضر بزرگی جای دهند فیض حضورش نه تنها به او حال نمی دهد بلکه او را خسته می کند.
در بهشت بنا بر آن ظرفیت وجودی که فرد برای خودش ساخته است می تواند درک نعمت کند نه بیشتر . پس بالا رفتن او در آن درجات معنایی نمی دهد
اما سر کشی مومنین درجه بالا به پایین امکان پذیر بوده و صورت می گیرد.

_ اثر باقیات الصالحات
باقیات الصالحات اثرش در برزخ است و این که درجه انسان در قیامت ترفیع یابد ولی آنگاه که درجه انسان در قیامت مشخص شد دیگر تغییر نمی کند. چرا که این باقیات الصالحات تا آن وقتی به انسان سود می رساند که افرادی در دنیا از آن باقیات الصالحات استفاده کنند اما وقتی که قیامت می شود سفره دنیا برچیده شده و همه در انتظار دیدن نتیجه اعمال خود می باشند.

_ غبطه در بهشت
با ادله نقلی و عقلی که داریم این موضوع بلا شک است که ثواب و عقاب بهشت و جهنم خالص است و آمیخته با ضد خود نیست. یعنی ثواب آمیخته با سختی و غم و .. نیست و عقاب آمیخته با راحتی و آسایش و ... نیست.
«و قالوا الحمد لله الّذى اذهب عنا الحزن ان ربنا لغفور شكور»؛ و گويند ستايش خدايى را كه غم و اندوه را از ما ببرد كه پروردگارمان آمرزنده و شكور است.(10)
«الّذى احلنا دار المقامه من فضله لا يمسنا فيها نصب و لا يمسنا فيها لغوب»؛ همان خدايى كه از كرم خويش ما را به اين سراى دائم درآورد كه در اينجا رنج و ملالى به ما نرسد(11)

پس قرآن صراحتا هرگونه غمی را در بهشت نفی می کند. پس اگر در حدیثی داریم که شهدا به مقام حضرت عباس غبطه می خورند باید آن را به گونه ای معنا کرد که حالت غم و اندوهی به همراه نداشته باشد اصلا فرق غبطه و حسرت و حسادت در این است که غبطه از فضایل اخلاقی و مورد تایید و تاکید و پسندیده است ولی حسرت و حسادت مذموم و منهی است و از رذایل اخلاقی.

قرار نیست این تفاوت درجات مورد حس برای دیگران و مورد حسرت آنها باشد تا درجه معنا پیدا کند. از طرفی در حدیث هست که به اهل بهشت درکات جهنم و جایگاه جهنمیان را نشان داده و همچنین از درجات پایین تر خود با خبر می کنند تا این لذتی باشد برای آن ها و مزید بر شادیشان و شکرشان شود. پس درجات بالا از درجات پایین با خبرند ولی پایینی ها از بالایی ها بی خبرند و موجب همّ و غمّ آن ها نخواهد شد.

غبطه از سنخ رنج و غم و حسرت و اندوه دنیا و امثال این گونه صفات نیست. غبطه خوردن بر عکس صفات حسرت و حسد که هم و غم می آورد و از سنخ نقایص نفسانی اند ، از سنخ فضائل و کمالات نفسانی بوده نوعی ادراک کمال و حبّ آن است. لذا در روایات اهل بیت (علیهم السلام) نه تنها از آن نهی نشده بلکه بر آن سفارش شده است.
ویژگی رذائل نفسانی(مانند حسرت و حسد) این است که دارنده آن، احساس نوعی تنگی، خفقان و ضیق وجود می کند، در حالی که غبطه خوردن نه تنها چنین حالتی را ایجاد نمی کند بلکه بر عکس، موجب نوعی نشاط، انبساط درونی و بهجت قلبی نیز می شود.
مشتاقان فضائل انسانی در همین دنیا نیز غبطه مقام والای حضرت ابالفضل العباس (علیه السلام) را می خورند؛ ولی نه تنها از این غبطه خوردن احساس تنگی نمی کنند بلکه بر عکس، نشاطی خاصّ در آن ها پدیدار می شود، به گونه ای که گاه از شدّت شعف و شکوفایی درون، حالت شیدایی و انفجار عواطف در آن ها ظاهر شده، بغض شیرینی راه گلویشان را بسته و چشمانشان را با زمزم عشق و محبّت تر می کند. بلکه گاه چنان غرق در این غبطه شیرین می شوند که عاشقانه برای معشوق مورد غبطه خویش جان می دهند.

آری در غبطه نیز نوعی حسرت موجود است ؛ امّا نه از سنخ حسرت های دنیوی، بلکه حسرتی از سنخ درد عشق، و حسرتی از سنخ سوز عاشق نسبت به معشوق، که برای اهلش،‌ از هزاران بهشت و حور و قصور خوش تر است.
در قیامت که کشف الغطاء است و پرده ها فرو می افتد هر کس درون مایه وجودی که برای خود ساخته را می بیند و می یابد و به فرا خور آن چه که داشته مقامی می یابد که فرای آن را نمی تواند داشته باشد که بر آن حسرت منفی بخورد. چون می بیند که داشته اش محدود به این مقام است و بیشتر از آن را نمی تواند داشته باشد. برای همین در مقام خود راضی و متنعم است.

حدیثی هم که فرمودید در منابع یافت نشد.

______________
(1) پيام قرآن، ج 6، ص 345، به نقل از تفسير در المنثور، ج 6، ص 146.
(2) فرقان/ 15.
(3) همان، ص 351، به نقل از روح المعاني، ج 16، ص 47.
(4) همان، ص 350.
(5) زمر/ 71.
(6) نساء/ 145.
(7) حجر/ 43 و 44.
(8) پيام قرآن، ج 6، ص 417، به نقل از در المنثور، ج 4، ص 99.
(9) همان، به نقل از نور الثقلين، ج 3، ص 19، حديث 64.
(10) فاطر/ 34.
(11) فاطر/ 35.