اخبار علاجیه چه اخباری هستند؟
تبهای اولیه
امامان معصوم (علیهمالسلام) همگی نور واحدند و علیالقاعده نباید تعارض و اختلافی در میان سخنان آنان باشد. وجود پارهای از احادیث متعارض موجب شده تا ریشههای این اختلاف و وجه جمع میان آنها مورد بررسی قرار گیرد. از این رو یکی از مسائل مهم در عرصۀ حدیثپژوهی، شناخت اسباب پیدایش اختلاف و راه جمع نمودن و حل آنهاست.
اختلاف احادیث و ناسازگاری میان مضامین پارهای از روایات از همان دوران نخستین تدوین دانش حدیث مطرح بوده است. از همینرو اصحاب و شاگردان امامان (علیهمالسلام) برای آموختن چگونگی برطرف کردن ناسازگاری میان ظاهر احادیث، پرسشهایی را با آنان مطرح میکردند و امامان (علیهمالسلام) ضمن پاسخ، معیارهایی را برای گشودن این معضل به آنان تعلیم میدادند. به مجموعۀ این روایات که حاوی ملاکها و آموزشهایی از سوی امامان (علیهمالسلام) برای حل ناسازگاری میان پارهای از روایاتاند، اخبار علاجیه گفته میشود.
بسیاری از حدیثپژوهـان، بحثهای نظری و تطبیق این موضوع را در عنوان مختلف الحدیث طرح کردهاند. فقیــهان در علم اصول فقــه، این روایـات را در بحث تعادل و تراجیح بررسی میکنند. این مسأله موجب باز شدن عرصـهای جدید در حدیثپــژوهی شد که معرفة مختلف الحدیث نامیده میشود.
منظور از اخبار من بلغ چیست؟ مجموعهای از روایات موجود است که با عنوان اخبار من بلغ از امام صادق (علیه السلام) نقل شده است، مانند: «من بلغه عن النبیّ (صلی الله علیه و آله) شیء من الثواب فعمله کان أجر ذلک له و إن کان رسول الله (صلی الله علیه و آله) لم یقله: کسی که از پیامبر خبر عمل ثوابی به او برسد و آن کار را انجام دهد، آن ثواب برای او خواهد بود، اگرچه رسول خدا آن را نگفته باشد.»(وسائل الشیعه، ج1، ص80، باب18.)
این روایات در بسیاری از منابع شیعی و برخی منابع اهل سنّت نقل شده است. برخی از اسناد این روایات نیز صحیح میباشد و علامۀ مجلسی آن را مشهور در میان شیعه و اهل سنّت با اسناد مختلف دانسته است. (بحار الانوار، ج2، ص256.)
ظاهر این روایات، از فضل خداوند نسبت به بندگانش خبر میدهد که بدون درنظر گرفتن حکم واقعی عمل، هر عملی را که مؤمن به اعتماد فضل او انجام دهد، بیثواب نخواهد گذارد. این بیان تردید بندگان را در اعتبار و صحت خبری که به آنها رسیده است، برطرف میکند و ایشان را به فضل الهی امیدوار میکند. با این حال، بندۀ خدا با قلبی مطمئن به فضل و رحمت خداوند، میتواند عمل را به جا آورد.
برخـی فقیهان غالباً به استناد این روایات و برخی ادلۀ دیگر فقهی، قاعدهای را به عنوان تسامح در ادلۀّ سنن، بنا نهادهاند که بر اساس این قاعده در دلیل مستحبات و احکام غیر الزامی، نوعی تسامح اعمال میشود. بر این اساس دقتهای متداول در احکام الزامی و اعتبار مستند اینگونه اعمال، در مورد مستحبات به کار نمیرود. از اینرو بر اساس این قاعده در مستند مستحبات، فضایل اعمال و داستانها و موعظهها تسامح میشود و حتی به روایات ضعیف در این موضوعات، به دید قبول نگریسته میشود.
گفتنی است بسیاری از فقیهان معاصر این قاعده را نپذیرفتهاند و مفهوم روایت را تنها اعطای ثواب و تفضل الهی میدانند و حکم استحباب را نیز همچون سایر احکام الهی جای تسامح نمیدانند.